قوای باطنی
قوای باطنی، قوای ادراکی و تحریکی باطنی و درونی انسان که مدرک به ادراک جزئی و کلی بوده و پایه معارف علوم بشری به شمار میآیند. به باور امامخمینی خداوند متعال با قدرت خویش در عالم غیب و باطن نفس قوایی را خلق کرده که دارای منافع بیشمار هستند که هم برای حفظ نوع و شخص بشر و هم برای تعمیر دنیا و آخرت میباشند. برخی از این قوای باطنی سرچشمه تمام ملکات حسنه و سیئه و منشأ تمام صور غیبی ملکوتی میباشند ولکن شناخت این امور و قوای باطنی دشوار است.
اهمیت و جایگاه قوای باطنی
قوای باطنی در اصطلاح فلسفی یعنی قوای ادراکی که صور ناشی از حواس ظاهری یا معانی جزئی و کلی را ادراک میکنند و پایه معارف و علوم بشری میباشند.[۱]
یکی از مباحث مربوط به علمالنفس، بحث از قوای ظاهری و باطنی آن میباشد. درباره ترتیب و تعداد قوای ادارکی انسان به ویژه قوای باطنی، میان برخی فلاسفه اسلامی اختلاف وجود دارد. حکمای مشاء به پنجگانه بودن قوای باطنی و مادی بودن آنها تأکید دارند، در مقابل ملاصدرا تجرد همه قوای ادراکی را تصریح دارد و درباره جایگاه و مراتب برخی قوای باطنی مطالب خاصی دارد.[۲] امامخمینی نیز در آثار خویش به بحث از قوای باطنی، ترتیب، جایگاه و حقیقت آنها پرداخته است.[۳]
اقوال در قوای باطنی
فلاسفه قوای وجودی انسان را به دو گونه قوای ادراکی و تحریکی تقسیم میکنند:
- قوای ادراکی نیز بر دو قسم ظاهری و باطنی میباشند، خود قوای باطنی نیز اقسامی دارند، از جمله قوه خیال، قوه وهم، قوه عاقله
- قوای تحریکی هم به دو گونهاند: عامله و باعثه (شوقیه). خود قوای باعثه عبارت از قوه شهوت و قوه غضب میباشند.[۴]
امامخمینی نیز در آثار خویش قوای انسانی را به دو قسم ظاهری و باطنی تقسیم کرده، معتقد است قوای پنجگانهای که با آنها حیات ادراک میشود به آنهای قوای ظاهری گویند این قوا امور خارجی را درک میکنند، در مقابل قوای باطنی هستند که شامل قوه خیال، قوه وهم، قوه عاقله میباشند. به باور امامخمینی خداوند متعال با قدرت خویش در عالم غیب و باطن نفس قوایی را خلق کرده که دارای منافع بیشمار هستند که هم برای حفظ نوع و شخص بشر و هم برای تعمیر دنیا و آخرت میباشند. برخی از این قوای باطنی سرچشمه تمام ملکات حسنه و سیئه و منشأ تمام صور غیبی ملکوتی میباشند ولکن شناخت این امور و قوای باطنی دشوار است و تمام فلاسفه اسلامی در مورد جایگاه و شناخت آنها متحیراند و تاکنون نتوانستهاند معرفت درستی از این قوای باطنی داشته باشند.[۵]
بررسی قوای باطنی
امامخمینی در آثار خویش همسو با حکمای الهی به توضیح و بررسی برخی قوای باطنی پرداخته است از جمله:
قوه خیال
امامخمینی درباره قوه خیال معتقد است، یکی از قوای ادراکی و باطنی انسان، قوه خیال است که با استفاده از صورتهای برگرفته از امور جسمانی یا صورتهای دریافتی از عالم روحانی به صورت صدوری، به ایجاد صورتهای خیالی میپردازد. به باور امامخمینی از آنجا که ادراکات انسان از جمله قوه ادراکی خیالی، فعل نفس است و چون نفس مجرد است، قوه خیال نیز مجرد میباشد. به اعتقاد امامخمینی قوه خیال میتواند اموری که در خارج موجود نیستند را ایجاد و انشاء کند و این خود دلیلی است که عالم خیال عالمی ورای این عالم مادی است.[۶]
قوه وهم
یکی دیگر از قوای باطنی، قوه وهم میباشد که همه مدرک معانی جزئیه میباشد. امامخمینی یکی از مصادیق وهم را شیطان میداند و معتقد است شیطان تجرد مثالی ظلمانی دارد و حقیقت او وهم کلّ در عالم هستی است که به حسب فطرت مایل به شر و فساد است.[۷]
قوه عاقله
یکی دیگر از قوای باطنی و ادراکی، قوه عاقله است که مدرک معانی کلیه میباشد، امامخمینی درباره چگونگی ادراک قوه باطنی عاقله معتقد است، انسان در ابتدا یک معقول ضعیفی را ادرک میکند، سپس با ارتقاء مدرِک و مدرَک به ادرک عقلی میرسد، البته نفس در مدرَکات عقلی که واجد مقام عقلی و تجرد قوه عاقله است، نمیتواند مدرک ادراکات حسی و طبیعی باشد بلکه باید ادراک عقلی تنزل پیدا کند. امامخمینی در تطبیق ادراک عقلی با عوالم عقلی معتقد است، انسان از طریق قوه باطنی عاقله خویش که خصوصیات آن دقیقاً منطبق با عالم عقول میباشد، میتواند مراتب وجودی را طی نموده و به مشاهده عالم عقل برسد..[۸]
قوه شهویه
یکی دیگر از قوای باطنی تحریکی و باعثه و شوقیه نفس، قوه باطنی شهوی است. این قوه هر آنچه را که نفس به نفع انسان تلقی میکند به سمت وی جلب میکند، امامخمینی قوه شهرت را مبدأ امیال و جلب منافع و لذت در خوردن، آشامیدن و مسائل جنسی میداند. امامخمینی قوه شهویه را یکی از قوای باطنی انسان میداند که هویت تحریکی، شوقی و باعثی دارد و نخستین قوهای است که در وجود ظهور مییابد. به باور امامخمینی قوه شهوی از قوای باطنی شریفی است که حقتعالی در حیوان و انسان، برای حفظ و بقای شخص و نوع آن به ودیعه نهاده است، این قوه ذاتی بیشتر است و استان ناگزیر از به کار بستن آن است، ولی در چگونگی به کارگیری آن، نیازمند هدایت انبیاست.[۹]
قوه غضب
یکی دیگر از قوای باطنی تحریکی، قوه غضب میباشد، این قوه هر آنچه را که نفس به ضرر انسان بداند از وی دوری میکند. غضب کیفیتی نفسانی است که سبب حرکت و هیجان نفس برای غلبه و پیروزی میباشد. امامخمینی استفاده درست از قوه غضب را منوط به اعتدال این قوه میداند و معتقد است افراط در قوه غضب موجب فساد ایمان و شقاوت و تفریط در آن را باعث نقصان ملکات میداند.[۱۰]
پانویس
- ↑ شیرازی، اشکال المیزان، ص۱۴۵.
- ↑ ابنسینا، طبیعیات شفا، ج۲، ص۵، ۲۷ و ۱۷۲-۱۷۹؛ النجاة، ص۳۵۶-۳۴۹؛ بهمنیار، التحصیل، ص۷۴۰-۷۴۴؛ طوسی، شرح الاشارات والتنبیهات، ج۲، ص۲۹۱؛ ملاصدرا، العرشیه، ص۲۳۷-۲۳۸؛ الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۵۶ و ۲۱۱-۲۱۷؛ شرح الهدایه الاثیریه، ص۲۲۱؛ جوادی آملی، رحقیق مختوم، ج۲۰، ص۷۴۹)
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۴؛ تقریرات فلسفه، ج۱، ص۲۱۷؛ ج۳، ص۱۳۲؛ آداب الصلاة، ص۲۳۰.
- ↑ ابنسینا، الطبیعیات، ج۲، ص۳۲-۳۹؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۵۶ و ۲۱۱-۲۱۷؛ ج۳، ص۳۶۶؛ الشواهد الربوبیه، ص۳۲؛ عبودیت، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ج۲، ص۷۳-۷۴.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۵-۶ و ۱۴؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۲۵۱-۲۵۲؛ ۴۰۹-۴۱۰؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۴۱-۲۴۵.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۲۱۷؛ ج۳، ص۱۳۳ و ۲۲۵، ۲۵۱-۲۵۲؛ ج۲، ص۵۰۳؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۳۵۰-۳۵۱.
- ↑ امامخمینی، جنود عقل و جهل، ص۲۳-۲۴ و ۳۲؛ آداب الصلاة، ص۲۳۰.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۴؛ ج۳، ص۴۰۳-۴۱۲؛ مصباح الهدایه، ص۲۰؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۳۵۵-۳۵۷.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۳۶-۳۳۷، ۳۵۹ و ۳۶۵؛ آداب الصلاة، ص۴۵؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۸۴ و ۱۴۹.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۳۳-۱۳۴؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۳۴-۱۳۵ و ص۲۳۴-۲۳۹.
منابع
- ابنسینا، حسینبنعبدالله، النجاة فی بحر الضلالات، تصحیح دانشپژوه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۹ش.
- ابنسینا، حسینبنعبدالله، طبیعیات شفا، قم، کتابخانه مرعشی، ۱۴۰۴ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۶ش.
- بهمنیار، مرزبان، التحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۵ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- طوسی، خواجه نصیرالدین، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، نشر البلاغة، ۱۳۷۵ش.
- عبودیت، عبدالرسول، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، تهران، نشر سمت، ۱۳۸۵ش.
- فرصت شیرازی، جعفر، اشکال المیزان، تهران، نشر اسلامیه، ۱۳۴۸ش.
- ملاصدرا محمدبنابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح سیدجلال آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، العرشیه، اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۴۱ش.
نویسنده: باقر صاحبی