قیام صدوری
قیام صدوری، یعنی نسبت صور انشائی و قیام آنها به نفس می‌باشد که این قیام صدوری از سنخ قیام فعل به فاعل می‌باشد.
اهمیت و جایگاه قیام صدوری
قیام صدوری در اصطلاح فلسفی، به این معناست که یکی از دو شیء در حقیقت فعل دیگری است و به نوعی همان قیام فعل به فاعل و معلول به علت است.[۱] مسئله قیام حلولی و صدوری از مسائل مهم و مورد توجه حکمای الهی بوده است. حکمای مشاء قیام صور علمیه در نفس را حلولی می‌دانند.[۲] ملاصدرا، ضمن ردّ نظریه حلولی، قائل به نظریه قیام صدوری شده و به نقش و مؤلفه‌های آن پرداخته، قیام صدوری را از سنخ قیام فعل به فاعل می‌داند، ملاصدرا، با صدوری دانستن ادراک، بسیاری از مشکلات مربوط به نظریه‌های فلاسفه پیشین را حل کرده است.[۳] امام‌خمینی نیز در آثار خویش به این مسئله توجه داشته با دو روش و مسلک مشهور فلسفه و حکمت متعالیه، به توضیح قیام صدوری و حلولی پرداخته و نتایج فراوانی بر قیام صدوری مترتب ساخته است.[۴]
چیستی قیام صدوری
قیام یک شیء به شیء دیگر به دو گونه قابل تصوّر است:
- قیام حلولی (قیامه فيه)؛ یعنی شیء در شیء دیگر به گونه‌ای موجود باشد که بدون آن موجود نخواهد بود، مانند قیام عرض به معروض خود.
- قیام صدوری (قیامه عنه) به این معناست که یکی از دو شیء در حقیقت فعل دیگری است، به عبارت دیگر قیام صدوری به نوعی همان قیام فعل به فاعل و معلول به علت است.[۵] حکمای الهی قیام صور علمیه به انسان را قیام صدوری می دانند نه حلولی؛ زیرا فاعلیت و قدرت نفس برای انشاء صور از سنخ ملکوت می‌باشد و نفس با علم حضوری به آنها آگاه است نه از طریق علم حصولی؛ ازاین‌رو نفس قادر به انشاء و ایجاد صوری است که قائم به ذات نفس است نه اینکه در نفس حلول کرده باشند.[۶]
امام‌خمینی نیز در بیان چیستی قیام صدوری در مباحث انطباق علم بر معلوم و بحث وجود ذهنی، پرداخته و قیام حلولی و صدوری را تفسیر و تحلیل کرده است و معتقد است، ملاک علم، حضور است که قیام صدوری به نفس دارد. به باور ایشان، صورت‌های ذهنی نزد نفس، معلوم بالذات می‌باشند و به واسطه مطابقت و تطابق صورت‌های ذهنی با صورت‌های خارجی، به خارج بالعرض علم پیدا می‌کند؛ ولی چون صورت‌های ذهنی مخلوق و معلول نفس هستند، خود بودن وساطت چیزی، معلوم بالذات نفس و از خلاقیت انشاء نفس بوده و قیام صدوری به نفس دارند.[۷] امام‌خمینی با توضیح این مطلب که ملاک در علم، حضوری بودن است، قیام صدوری شیء به چیزی است که قیام، پیش «ما قام به» حاضر است و آن شیء معلول همان چیز است. حال اگر فاعلی و علتى صرف‌الوجود بوده و بدون ماهیت باشد، علت او تامه بوده، معالیلش نیز وجودات قوی و أتم هستند که به قیام صدوری به او قائم می‌باشند و معالیل در نهایت ربط و شدت حضور، در پیشگاه اقدس او حضور دارند.[۸]
ثمرات بحث از قیام صدوری
امام‌خمینی همسو با حکمای متعالیه برای قیام صدوری ثمرات و نتایج فراوانی مترتب ساخته است از جمله:
- کلام الهی: به اعتقاد امام‌خمینی قیام صدوری کلام به خداوند، حقیقت تکلم الهی است، وقتی انسان تکلم می‌کند، خداوند است که دارد تکلم می‌کند؛ زیرا ایجاد همه این کلمات از اوست هرچند کلمات صادره از انسان قیام صدوری به انسان دارند؛ ولی در حقیقت، قیام صدوری این کلمات به نحو اعلی و اتم به حق‌تعالی باز می‌گردد.[۹]
- علم الهى: امام‌خمینی معتقد است که حکمای مشاء در باب علم الهى گفته‌اند؛ علم حق مانند علمی است که انسان به اشیاء دارد؛ منتها علم انسان به نحو قیام حلولی و «قیام فیه» و علم حضرت حق به نحو قیام صدوری و «قیامه عنه» می‌باشد. به اعتقاد امام‌خمینی علم تفصیلی حق‌تعالی به ذات مقدس او، قیام صدوری بوده نه حلولی و این علم از ازل در مرتبه ذات حاصل بوده است.[۱۰]
- صفات الهی: به اعتقاد امام‌خمینی اطلاق رحمان و رحیم بر خداوند از آن رو که خالق رحمت رحمانی و رحیمی است، به آن لحاظ است که رحمان و رحیم قائم به اویند به نحو قیام صدوری نه قیام حلولی، زیرا رحمت رحمانی او افاضه وجود حق است.[۱۱]
- بدن مثالی: به باور امام‌خمینی از آنجا که دار آخرت، دار حیات است، ابدان مثالی در آن عالم، قیام صدوری به نفس دارند.[۱۲]
- سمع و بصر: به اعتقاد امام‌خمینی، برخی مشائیون در بحث ابصار و ادراک قائل به انطباع هستند؛ ولی در طریقه ملاصدرا، که قائل به قیام حلولی نیست، مبصر بالذات برای نفس به نحو وجود قیام صدوری است و برای عضو شفاف باصر به نحو ظهور در مظهر است؛ یعنی صور در صقع نفس بوده و به نحو قیام صدوری و «قیام عنه» به نفس قائم‌اند و به نحو قیام حلولی و «قیام فیه» نیستند. همچنین در سمع نیز طبق نظر حکمت متعالیه صورت سمعی، مُنشأ نفس بوده و به نحو قیام صدوری به آن قائم می‌باشد.[۱۳]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، الشواهد الربوبيه، ص۳۱۴-۳۱۵؛ آشتیانی، اساس التوحيد، ص۲۸۶؛ ابراهیمی دینانی، قواعد کلی فلسفی، ج۳، ص۱۷۵.
- ↑ ابن‌سينا، نفس الشفاء، ص۳۳۳-۳۳۴؛ مطهری، مجموعه آثار، ج۸، ص۳۴۲.
- ↑ ملاصدرا، الشواهد الربوبيه، ص۳۱۴-۳۱۵؛ الحكمة المتعاليه، ج۶، ص۲۰۱؛ ج۸، ص۶۹؛ مطهری، مجموعه آثار، ج ۸، ص۳۴۲–۳۴۳؛ قائمی، نظریه قیام صدوری، ص۲۶.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۳۵۲ و ۶۰۸؛ انوار الهدايه، ج۱، ص۹۱؛ الطلب والاراده، ص۱۴-۱۶؛ شرح چهل حدیث، ص۳۲۳؛ کتاب البيع، ج۴، ص۹۶؛ تهذيب الاصول، ج ۲، ص۳۸۵.
- ↑ ملاصدرا، الشواهد الربوبيه، ص۳۱۴-۳۱۵؛ آشتیانی، اساس التوحيد، ص۲۸۶؛ خمینی، تحریر اختیار، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ ملاصدرا، الحكمة المتعاليه، ج۶، ص۲۰۱؛ قائمی، نظریه قیام صدوری، ص۲۵؛ مطهری، مجموعه آثار، ج۸، ص۳۴۲.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۱۴۵ و ۱۶۸-۱۶۹؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۳۳۷.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۱۴۵-۱۴۶.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۳۴۸ و ۳۵۲؛ الطلب والاراده، ص۱۶؛ سبحانی، لبّ الاثر فی جبر و القدر، ص۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۲۸۳؛ ج۲، ص ۱۶۸.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۴۷؛ تفسیر سوره حمد، ص۲۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۲۳.
- ↑ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۶۰۷-۶۰۹.
منابع
- ابراهیمی دینانی، غلامحسین، قواعد کلی فلسفی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۰ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الطلب والاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۴۲۱ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، انوارالهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی،۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تهذیب الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۱ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- آشتیانی، مهدی، اساس التوحید، تهران، انتشارات مولا، ۱۳۶۰ش.
- خمینی، سیدحسن، تحریر اختیار، تهران، نشر مؤسسه و تنظیم نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۹۸ش.
- سبحانی، جعفر، لب الأثر فى جبر و القدر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- قائمی، عزیزه، نظریه قیام صدوری ملاصدرا از تحلیل تا نقد مؤلفه‌های بنیادین آن، خردنامه، ۱۴۰۳ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، نشر صدرا، ۱۳۸۹ش.
- ملاصدرا محمدبن‌ابراهيم، الشواهد الربوبيه فى المناهج السلوکیه، تصحيح سيدجلال آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحكمة المتعاليه فی الاسفار العقلية الاربعه، بيروت، دار احياء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
نویسنده: باقر صاحبی