لوح محفوظ
لوح محفوظ، مرتبه‌ای از مراتب علم الهی و جوهر نفسانی است که از قلم اعلی، علوم الهی بر او افاضه و در آن نقش می‌بندد.
اهمیت و جایگاه لوح محفوظ
لوح محفوظ در اصطلاح فلسفی به معنای جوهری نفسانی و ملکی روحانی که علوم الهی را از قلم اعلی قبول می‌کند.[۱] در آیات الهی و روایات متعددی به تبیین و توصیف لوح محفوظ اشاره شده است.[۲] حکمای الهی نیز با دقت در آیات و روایات کوشیده‌اند تا حقیقت وجودی لوح محفوظ را تبیین کنند.[۳] امام‌خمینی نیز در آثار خویش به بحث لوح محفوظ، جایگاه و ثمرات مترتب بر آن پرداخته است.[۴]
حقیقت لوح محفوظ
برخی حکماء الهی درباره حقیقت لوح معتقدند، لوح ملکی از ملائکه الهی است که هویت نفسانی دارد و از آن رو که قلم اعلی، علوم را بر آن نقش می‌کند، لوح نامیده می‌شود. اگر چه علم الهی از قلم بر لوح جاری می‌شود و هر دو مرتبه‌ای از مراتب علم الهی‌اند، لکن در قلم یک نحو اجمال و در لوح محفوظ یک نحو تفصیل وجود دارد.[۵] یکی از تعابیری که در قرآن به لوح اشاره دارد، کتاب مکنون است. ملاصدرا، معتقد است که منظور از کتاب مکنون همان لوحی است که محفوظ از هر نوع محو و تغییر و نسخ است و جوهری است مجرد که بالاتر از عالم اجرام و عالم الواح قدریه است.[۶]
امام‌خمینی در بیان حقیقت لوح محفوظ، معتقد است وجود اشیا به لحاظ کلیت به نحو تفصیل همان لوح محفوظ است. ایشان برای لوح مراتبی قاتل است از جمله، حقایقی که در حضرت علمیه تقدیر و اندازه‌گیری می‌شوند یا اموری که در قلم اعلی و الواح عالیه (محفوظ) به تجلی فعلی تحکیم می‌شوند که نوعاً در این مرتبه تغییر و تبدلی واقع نمی‌شود.[۷]
امام‌خمینی علم انبیاء الهی را ناشی از لوح محفوظ می‌داند و معتقد است علم انبیاء به احکام الهی ناشی از اکتساب و اجتهاد نیست بلکه اطلاع آنها به لوح محفوظ است.[۸] در مقابل لوح محفوظ، لوح محو و اثبات است که همان لوح قدر می‌باشد که تغییرات دائمی و تبدلات همیشگی دارد و حقایق در آن قابل شدت و ضعف می‌باشند.[۹] امام‌خمینی میان لوح محفوظ و لوح قدر رابطه تنگاتنگی قائل است و معتقد است که حقایقی که در موطن قلم اعلی و الواح عالیه و لوح محفوظ تحکیم شده، در مرتبه نازل‌تر در موطن صورت‌های برزخی و الواح قدری ظهور و بروز می‌یابند و این تقدیرات و اندازه‌گیری‌ها به دست ملائکه موکل به عالم طبیعت تنزل می‌یابند. ایشان معتقد است که این تغییرات و تبدلات با همه جزئیات و گستردگی که دارند به دست ولیّ کامل و قطب زمان واقع می‌شود و او در هر یک از جزئیات عالم طبیعت که بخواهد گسترش یا کاهش می‌دهد. البته اراده او، ظلّ اراده ازلی حق‌تعالی است.[۱۰]
ثمرات و نتایج لوح محفوظ
حکمای الهی در بحث لوح محفوظ، آثار و نتایج فراوانی بر شمرده‌اند؛ از جمله:
- بداء: ملاصدرا معتقد است که بداء در موطن عالم نفوس و لوح محو و اثبات روی می‌دهد؛ زیرا هویت مرتبه لوح محو و اثبات نفسی است و ازاین‌رو، تغییر در آن راه دارد، اما لوح محفوظ و همچنین ام الکتاب، محفوظ از تغییر هستند.[۱۱] برخی نیز معتقدند که صور موجودات در عالم ام الکتاب و لوح محفوظ که از آن به خلق اول تعبیر می‌شود، مصون از بداء می‌باشند بلکه در مرتبه خلق ثانی و مقام لوح محو و اثبات بداء رخ می‌دهد.[۱۲] امام‌خمینی با ردّ این اقوال، علم مکنون مخزون حق را که در روایات به بداء از آن یاد شده بر اعیان ثابته طبیق می‌دهد نه لوح محفوظ و لوح محو و اثبات.[۱۳]
- صورت انسانی: امام‌خمینی در مواردی صورت انسانی که از آن به کتاب مبین و قرآن تکوینی یاد می‌شود، بر لوح محفوظ تطبیق می‌دهد و در مواردی با استناد به روایات «أنا اللوح، أنا القلم، أنا العرش...» به حضرت علی علیه‌السّلام تطبیق می‌دهد..[۱۴]
- تجلی نخست قرآن: ملاصدرا در بحث نزول قرآن، معتقد است که قرآن، نخست در لوح محفوظ الهی تجلی یافت و از آنجا به آسمان دنیا تنزل یافت؛ ازاین‌رو لوح محفوظ نیز همان عالم عقول و محل قضای الهی است.[۱۵] امام‌خمینی با استناد به کلام ملاصدرا، معتقد است اگر حقیقت قرآن با آن مرتبه باطنی خود بر آسمان دنیا نازل شود بلکه با آن عظمتی که در لوح محفوظ دارد، بر عرش نازل شود، عرش ذوب و نابود می‌شود تا چه رسد به آسمان دنیا و معتقد است آیه «لو أنزلنا هذا القرآن علی جبل لرأیته خاشعاً متصدعاً من خشیة الله»،[۱۶] اشاره به همین حقیقت دارد.[۱۷]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، اسرار الآیات، ص۴۷؛ شرح اصول کافی، ج۳، ص۳۴۵؛ تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۱۰۴.
- ↑ سیوطی، الدرّ المنثور، ج۸، ص۴۳۱-۴۳۲؛ حویزی، نورالثقلین، ج۵، ص۵۴۸؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۲۵۵.
- ↑ کاشانی، لطائف الاعلام، ص۴۹۵؛ ملاصدرا، اسرار الآیات، ص۴۷؛ تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۱۰۴؛ ابراهیمی، وسایط فیض در حکمت صدرایی، ص۴۱-۴۲.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۳۳-۳۴ و ۱۹۴؛ شرح دعای سحر، ص۷، ۴۷ و ۵۷؛ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۸۴؛ آداب الصلاة، ص۳۲۷.
- ↑ ملاصدرا، اسرار الآیات، ص۴۷؛ شرح اصول کافی، ج۳، ص۳۴۵.
- ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۱۰۴؛ ابراهیمی وسایط فیض در حکمت صدرایی، ص۴۱-۴۲.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۴۶؛ آداب الصلاة، ص۳۲۶.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۹۴.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۳۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۳۲۷.
- ↑ ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج۴، ص۱۹۱-۱۹۲.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ج۱، ص۵۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۳۱-۳۲؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۱۹-۱۲۰؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۵۱۶-۵۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۷ و ۷۸؛ صاحبی، اسرار ملکوت، ج۱، ص۵۲، ج۲، ص۵۹.
- ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۲۲؛ اسرار الآیات، ص۱۲-۱۳؛ مظاهر الالهیة، ص۶۲-۶۳؛ جعفری، نظریه فلسفی وحی، ص۱۸۰-۱۸۳.
- ↑ حشر: ۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۵۷، صاحبی، اسرار ملکوت، ج۱، ص۲۷۱.
منابع
- ابراهیمی، باقر، وسایط فیض در حکمت صدرایی، معرفعت فلسفی، ۱۳۹۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش.
- بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
- جعفری، محمد، نظریه فلسفی وحی از منظر فارابی و ملاصدرا، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، ۱۳۹۱ش.
- حویزی، علی‌بن‌جمعه، نور الثقلین، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
- سیوطی، عبدالرحمان ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، بیرووت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
- صاحبی، باقر، اسرار ملکوت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۳ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- فیض کاشانی، محسن، الوافی، اصفهان، نشر امام امیرالمؤمنین، ۱۴۰۶ق.
- کاشانی، عبد الرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تصحیح مجید هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مظاهر الالهیه، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۷ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، اسرار الآیات، تهران، نشر انجمن، حکمت، ۱۳۶۰ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، شرح اصول کافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
نویسنده: باقر صاحبی