مبانی تفسیری
مبانی تفسیری، مباحث بنیادین و زیرساختی در تفکر تفسیری مفسّر.
اهمیت و جایگاه مبانی تفسیری
مبانی تفسیری در اصطلاح علوم قرآنی عبارت است از باورها و اصول پذیرفتهشده و مسلم مفسر در فرایند تفسیر قرآن میباشد.[۱] مبانی تفسیری قرآن کریم یکی از مهمترین مباحث در حوزه علوم قرآنی به شمار میآید و پیوسته مورد توجه و اهتمام قرآنپژوهان و مفسران بوده است. مفسران اسلامی در آثار خویش به بحث انواع مبانی تفسیر قرآن از جمله قدمی بودن قرآن، حجیت ظهور قرآن، زبان قرآن، منابع تفسیری و جامعیت قرآن پرداختهاند.[۲]
امامخمینی نیز در مباحث تفسیری در آثار خویش به مبانی تفسیری از جمله مقول به تشکیک بودن فهم قرآن، زبان قرآن، جامعیت، روح معنا و هدف از تفسیر قرآن، پرداخته است.[۳]
مبانی تفسیری امامخمینی
از جمله مهمترین مبانی و اصول تفسیری امامخمینی عبارتند از:
مقول به تشکیک بودن فهم قرآن
امامخمینی فهم قرآن را مقولهای مشکک میداند و معتقد است هرکس به فراخور استعداد و درجه خویش میتواند از قرآن بهره ببرد، کسانی چون معصومین(ع) به تمام معارف و حقایق قرآن میدست مییابند و غیر آنها هرکس به اندازه استعداد و مرتبه روحیاش از بخشی از معارف قرآن استفاده میکند؛ ازاینرو به اعتقاد امامخمینی هیچ کس نمیتواند ادعا کند که قرآن با تمام ظواهر و باطنش نزد اوست جز اولیای الهی و کسی که به حسب « انما یعرف القرآن من خوطب به» که خود پیامبر میباشد؛ لکن خداوند قرآن را از مقام قرب به عالم ظلمانی و سجن طبیعت تنزل داد تا همگان از آن در جهت هدایت و سعادت خویش بهرهمند گردند.[۴]
محوریت هدف در تفسیر
در اندیشه تفسیری امامخمینی هدف اساسی قرآن، خداشناسی و معنویات است؛ ازاینرو به اعتقاد ایشان در این کتاب الهی، مسائلی هست که مهمش مسائل معنوی است و رسول خدا و سایر انبیا نیآمدهاند که حکومت و اجرای عدل کنند بلکه تمام مشقتهایی که انبیاء کشیدهاند برای معرفی ذات حق و توحید بوده است.[۵]
وضع الفاظ برای روح معنا
یکی از موضوعات مطرح در بحث مبانی تفسیر قرآن امامخمینی، ساختار چند معنایی آیات قرآن است که بر این اساس، برای هر آیه، پس از گذر از معنای ظاهری میباید به معنای درونی و لایههای بعدی معانی آیات توجه کرد؛ ازاینرو به اعتقاد امامخمینی از نگاه اولیا الهى و كلمات عرفا این معنا به دست میآید که الفاظ برای روح معانی و حقیقت آنها وضع شده است. این مطلب کلید تمام کلیدهای معرفت و اصل اصول فهمیدن رازهای قرآن است. حمل الفاظ بر روح معانی سبب فهم صحیح متون دینی مانند آیات الهی است؛ زیرا وقتی انسان به روح معانی الفاظ راه پیدا کند و جمود بر الفاظ نداشته باشد در مییابد که الفاظی که در قرآن و متون دینی به کار رفتهاند، معانی باطنی دارند.[۶] از دیدگاه امامخمینی، توسعه معنوی اصطلاحات قرآنی به معنای مجرد و حقایق طولی آن، برخلاف معافی ظاهری لغوی نیست، بلکه مرتبهای بالاتر از تفسیر است، امامخمینی در تفسیر عرفانی از آیات زیادی از قرآن کریم، این مبنا را به کار گرفته و دادههای تفسیریاش را ارائه کرده است، چنانچه ایشان با استناد به آیه «إنا فتحنا لک فتحاً مبیناً» واژه فتح را به فتوحات سه گانه قلب تفسیر کرده است.[۷]
زبان قرآن
یکی دیگر از مبانی تفسیری امامخمینی، زبان قرآن است، بنابر نظر امامخمینی، نمیتوان زبان قرآن را در معانی ظاهری محدود ساخت، و نمیتوان آن را در رموز و اسرار یا مفاهیم باطنی منحصر کرد، بلکه ساختار زبان قرآن و هویت آن یک ساختار ترکیبی و تلفیقی است برخی از گزارههای قرآن، برای همگان قابل فهم است، برخی از آنها به زبان رمزی بیان شده و بعضی نیز با گونههای ادبی تمثیل، تشبیه، کنایه و استعاره مطرح گردیده تا اثرگذاری آنها بر نفوس متفاوت انسانها بهتر و بیشتر باشد.[۸]
پانویس
- ↑ شاکر، مبانی و روشهای تفسیری، ص۴۰؛ مؤدب، مبانی تفسیر قرآن، ص۲۸؛ کوهی، امامخمینی و روایات تفسیری، ص۴۹.
- ↑ طباطبائی، قرآن در اسلام، ص۷۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۶۱؛ مؤدب، اهم مبانی تفسیر قرآن از منظر مفسران شیعه، ص۱۱۷؛ کوهی، امامخمینی و روایات تفسیری، ص۴۹.
- ↑ امامخمینی، تفسیر سوره حمد، ص۱۶۲ و ۱۷۰؛ صحیفه، ج۲۰، ص۴۰۹؛ مصباح الهدایة، ص۳۹؛ شرح چهل حدیث، ص۳۴۱-۳۴۲؛ آداب الصلاة؛ ص۲۴۹-۲۵۱.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ج۱۴، ص۳۸۷؛ شرح دعای سحر، ص۵۸؛ تفسیر سوره حمد، ص۱۳۵؛ آداب الصلاة، ص۱۸۴.
- ↑ امامخمینی، صحیفه اماام، ج۲۰، ص۴۰۹؛ کوهی، امامخمینی، و روایات تفسیری، ص۵۴.
- ↑ امامخمینی، مصباح الهدایه، ص۳۹.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۴۱-۳۴۲؛ آداب الصلاة، ص۲۴۹، ۲۵۱ و ۳۱۸؛ سرّالصلاة، ص۶۰.
- ↑ امامخمینی،آداب الصلاة، ص۱۹۰؛ صحیفه امام، ج۱۴، ص۳۸۷؛ ج۲۰، ص۴۰۸-۴۰۹؛ کشف اسرار، ص۳۲۲؛ دیاری بیدگلی، اندیشه و آرای تفسیری امامخمینی، ص۱۶۲-۱۶۴.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۶ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، کشف اسرار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، بیتا.
- طبرسی، حسن، مجمع البیان، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۸ق.
- شاکر، کاظم، مبانی و روشهای تفسیری، قم، مرکز جهانی، ۱۳۸۲ش.
- مؤدب، رضا، مبانی تفسیر قرآن، قم، دانشگاه قم، ۱۳۸۸ش.
- کوهی، علیرضا، امامخمینی و روایات تفسیری، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۲ش.
- طباطبائی، محمدحسین، قرآن در اسلام، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- مؤدب، رضا، أهمّ مبانى تفسیر قرآن از منظر مفسران شیعه، فصلنامه شیعهشناسی، ۱۳۸۸ش.
نویسنده: باقر صاحبی