منابع تفسیری
منابع تفسیری، دادههایی هستند که با استعانت از آنها مراد خداوند از آیات توسط مفسر معلوم میگردد.
اهمیت و جایگاه منابع تفسیری
منابع تفسیری در اصطلاح تفسیری، کلیه اموری که مفسر، معارف ناظر به مفاد آیات را از آنها بدست میآورد، منبع تفسیری به شمار میآید.[۱] مفسران قرآن در آثار خویش درباره منابع تفسیری مطالب فراوانی را بیان کردهاند. برخی مفسران در مقدمه تفسیر خود یا در خاتمه تفسیر خود بر این تأکید داشتهاند، قرآنپژوهان معاصر نیز با عنوان مصادر تفسیر و اصول تفسیر به این بحث پرداختهاند.[۲] امامخمینی نیز در آثار خویش به منابع تفسیری و مستندات آن توجه داشته است..[۳]
چیستی و اقسام منابع تفسیری
نوع روش تفسیری هر مفسری را منابع و مستندات او در تفسیر تعیین میکند. مفسر بر اساسی دادههای منابع و مستندات تفسیریاش به شرح و تفسیر آیات الهی میپردازد، و یافتههای خود را به عنوان تفسیر کلام الهی و معنا و مقصود آیات، میشمارد، معمولاً هر مفسری راه دستیابی به مراد و مقصود الهی را منحصر در روش تفسیری خود میداند و روشهای دیگر را نافی میداند اگر مفسرّی بهترین منبع و مستند تفسیری را روایات تفسیری بداند، روش تفسیر روایی را برگزیده است و اگر از عقل در فهم کلام الهی نقش بهسزایی قائل باشد روش تفسیریاش عقلی است؛ بنابراین منابع تفسیری به اموری اطلاق میشود که اطلاعات و دادههایی که با مفاد آیه یا آیههایی تناسب محتوایی دارد، در اختیار مفسر قرار میدهد و معانی آیات و مفاد واژگان به کار رفته در آن را روشن میکنند.[۴]
منابع مهم تفسیری امامخمینی
از جمله منابع مهم تفسیری امامخمینی عبارتند از:
قرآن
امامخمینی استفاده از تفسیر قرآن به قرآن را به عنوان یکی از منابع تفسیری راهگشا و کلید فهم قرآن میداند. در روش تفسیری امامخمینی استناد به آیات دیگر در جهت انطباق و تطبیق و نوعی استناد و تأیید است. این شیوه امامخمینی آنجا که در موضوعاتی چون انسان کامل، مراتب و مقامات سلوک، معاد و اسماء و صفات الهی بحث میشود، نمود بیشتری دارد. از نظر ایشان تفسیر آیه به آیه، یا فقرهای به فقره دیگر، در صورتی به فهم کلام کمک میکند که تناسب حکم و موضوع رعایت شده باشد.[۵]
امامخمینی از منبع قرآن جهت تفسیر قرآن از دو جهت استفاده کرده است؛ یکی فهم کلام و کشف مراد آیهای از آیات دیگر و دیگری شناخت موضوع و بهرهگیری از آیه برای فهم پیام کلی آن. از آنجا که گرایش تفسیری امامخمینی عرفانی است، موضوعات عرفانی در انتخاب این موضوعات بیتأثیر نبوده است. این موضوعات بر محور اخلاق و عرفان و البته گاهی مباحث فقهی، فلسفی، اجتماعی و سیاسی نیز میباشد. چنانچه امام در مباحث جبر و اختیار در آثار خویش، مباحث قرآنی را در کنار آیات دیگر تفسیر میکند و برای فهم یک آیه از آیهای دیگر استفاده میکند.[۶]
روایات
احادیث تفسیری نزد امامخمینی از منابع مهم تفسیری است که در گرایش تفسیری ایشان بسیار پرکاربرد است. امامخمینی احادیث تفسیری را در اموری چون تأویل آیات، تعیین مصداق آیات، تأئید معانی تأویلی، عینی کرده مفهوم آیه و توجه به لایههای پیام آیه، اهداف تربیتی و اخلاقی و تأئید یکی از نظرات تفسیری به کار میبرد. امامخمینی در کنار تأویل آیات قرآن از روایات اهلبیت(ع) مدد میجوید و اقوال آنها را مؤید تأویلات خود قرار میدهد. مستند امامخمینی در طرح مباحث عرفانی نظیر، عالم هستی، انسانشناسی، تأثیر اسماء صفات در متن آفرینش، محبت و عشق در نظام خلقت، روایات اهلبیت(ع) بوده و به عنوان منبع تفسیری میباشد.[۷]
عقل
مراد از عقل به عنوان یک منبع تفسیری، نیرویی است که در هر انسانی به ودیعه نهاده شده و مجموعه اصول کلی هستیشناختی ارزششناختی و استلزامات بیواسطه آنها را که بدیهی یا نزدیک به بدیهی میباشند در اختیار انسان قرار میدهد.[۸] امامخمینی، دعوت به تفکر و تحسین آن در قرآن را یکی از ادلههای استفاده از عقل در تفسیر بر میشمارد. امامخمینی، معتقد است بنای عقلا بر آن است که معنای ظاهری کلام را به عنوان مراد و مقصود جدی گوینده اخذ میکنند و ظواهر قرآن و روایات از این قاعده مستثنی نیست، از همین جهت است که ایشان تفکر اخباریگری را که مبتنی بر عدم حجیت ظواهر قرآن است، مردود شمرده است و اخباری را که اخباریها در جهت انکار حجیت ظواهر قرآن بدان تمسک جستهاند، ساختگی یا قابل تأویل دانستهاند.
امامخمینی آیات مربوط به معارف و علوم عقلی و اعتقادات را حق طلق عقل و از مختصات آن میداند. ایشان در استفاده از عقل و براهین عقلی، در جهت تبین آیات الهی به دو شیوه عمل میکند؛ یکی اینکه ایشان گاهی از براهین عقلی، در جهت شرح آیه و برداشتهای فلسفی پیرامون آن استفاده میکند و دیگری در مقام ردّ شبهات مخالفین از عقل و براهین عقلی استفاده میکند.[۹]
شهود عرفانی
امامخمینی یکی از منابع تفسیری را گرایش عرفانی و ذوق و شهود میداند و معتقد است که با این شیوه میتوان به مراد آیات الهی پی برد؛ زیرا تا ذوق عرفانی حاصل نشود، درک آن مفاهیم متعالی برای انسان مقدور نیست. امامخمینی معتقد است نباید با گفتههای عارفان با سوءظن برخورد کرد و گمان کرد آنچه که آنها میگویند بیمبنا و بیدلیل است بلکه در قرآن نکات عرفانی و رمزی فراوانی وجود دارد.[۱۰]
پانویس
- ↑ بابائی، روششناسی تفسیر قرآن، ص۲۶۱؛ الزرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۵۶، کوهی، امامخمینی و روایات تفسیری، ص۲۹.
- ↑ الزرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۵۶، سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۲۷۲؛ میبدی، کشف الاسرار، ج۱۰، ص۶۷۹؛ خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۹۴، لنکرانی، مدخل التفسیر، ص۱۶۰-۱۷۹.
- ↑ امام خمینی، مصباح الهدایه، ص۱۳-۱۷ و ۸۳؛ شرح دعای سحر، ص۵۵ و ۱۲۱؛ مکاسب، ج۱، ص۱۹۷؛ آداب الصلاة، ص۳۴۰.
- ↑ شاکر، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، ص۲۱۵؛ ترمینولوژی، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، ص۱۴۱-۱۴۲؛ بابائی، روششناسی تفسیر؛ قرآن، ص۲۶۱؛ کوهی، امامخمینی و روایات تفسیری، ص۲۸-۲۹.
- ↑ امامخمینی، مکاسب محرمه، ج۱، ص۱۹۷؛ مصباح الهدایه، ص۱۳-۱۷؛ آداب الصلاة، ص۱۰ و ۴۰ و ۵۲؛ شرح چهل حدیث، ص۴۱۲؛ کوهی، امامخمینی و روایات، تفسیری، ص۳۱-۳۳.
- ↑ امامخمینی، الطلب والاراده، ص۳۳-۴۲؛ آداب الصلاة، ص۳۴۰؛ ایازی، تفسیر قرآن مجید، ج۱، ص۲۵۶-۲۵۸؛ کوهی، امامخمینی و روایات تفسیری، ص۳۳.
- ↑ امامخمینی، صحیفه امام، ج۱۸، ص۴۲۳؛ ج۲۱، ص۳۹۳؛ تفسیر سوره حمد، ص۹۳؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۴؛ تهذیب الاصول، ج۲، ص۱۶۵؛ کوهی، امامخمینی و روایات تفسیری، ص۳۵-۳۸.
- ↑ بابائی، روششناسی تفسیر قرآن، ص۳۱۱؛ معرفت التمهید فی علوم القرآن، ج۲، ص۳۴۹؛ جوادی تفسیر تسنیم، ج۱، ص ۵۷.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۰، ۲۰۴ و ۳۴۰؛ تهذیب الاصول، ج۲، ص۱۶۵؛ انوار الهدایه، ج۱، ص۲۴۳-۲۴۷؛ شرح چهل حدیث، ص۴۹۷ و ۶۰۲؛ کشف اسرار، ص۴۱-۴۲.
- ↑ امامخمینی، صحیفه امام، ج۱۷، ص۴۵۷؛ شرح چهل حدیث، ص۶۵۷؛ کشف اسرار، ص۳۲۲؛ آداب الصلاة، ص۳۲۱-۳۲۴.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، الطلب والاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۴۲۱ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، انوارالهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تهذیب الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۱ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، کشف اسرار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، بیتا.
- امامخمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۶ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، مکاسب المحرمه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۹ش.
- ایازی، محمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امامخمینی، تهران، مؤسسه نشر و آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- بابائی، رضا، روششناسی تفسیر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۷ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، ۱۳۷۸ش.
- الزرکشی، بدرالدین، البرهان فی علوم القرآن، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۱۰ق.
- سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، منشورات شریف رضی، قم، بی تا.
- شاکر، کاظم، ترمینولوژی مبانی و روشهای تفسیر قرآن، قم، مرکز جهانی، ۱۳۸۲ش.
- شاکر، کاظم، ترمینولوژی مبانی و روشهای تفسیر قرآن، مجله مقالات و بررسیها، ۱۳۸۱ش.
- کوهی، علی رضا، امامخمینی و روایات تفسیری، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۲ش.
- لنکرانی، محمد، مدخل التفسیر، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- میبدی، ابوالفضل، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
نویسنده: باقر صاحبی