محمدرضا حکیمی
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمدرضا حکیمی |
| لقب | علامه، استاد، مرزبان توحید، فیلسوف عدالت |
| تاریخ تولد | ۱۴ فروردین ۱۳۱۴ |
| زادگاه | مشهد |
| تاریخ وفات | ۳۱ مرداد ۱۴۰۰ |
| محل دفن | حرم امام رضا(ع)، مشهد |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ادیب نیشابوری دوم، میرزا احمد مدرس، مجتبی قزوینی، هاشم قزوینی، سیدمحمدهادی میلانی، آقابزرگ تهرانی، غلامحسین محامی بادکوبهای، علیاکبر الهیان، اسماعیل نجومیان |
| محل تحصیل | مدرسه نواب مشهد |
| اجازه روایت از | آقابزرگ تهرانی |
| تألیفات | الحیاة، منهای فقر، تفسیر آفتاب، ساحل خورشید (مجموعه شعر)، کتابهایی در معرفی و دفاع از مکتب تفکیک |
| سایر | از نخستین مبارزان علیه حکومت پهلوی، دارای سبک نثر ادبی ویژه، از دوستان علی شریعتی، مرتضی مطهری و محمدتقی جعفری |
| فعالیتهای اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | عدالتخواه، فقرستیز، از حامیان نهضت امامخمینی که بعدها به منتقد نظام جمهوری اسلامی تبدیل شد. |
محمدرضا حکیمی (۱۳۱۴-۱۴۰۰ش) از اندیشمندان شیعی، نویسنده، پژوهشگر، شاعر و از باورمندان «مکتب تفکیک» بود. فیلسوفی خردهگیر بر فلسفه صداریی که شناخت معارف دین را مستقل از فلسفه میدید. او در پهنۀ سیاسی و اجتماعی، عدالتخواه و فقرستیز بود. حکومت دینی را با پیمانۀ دادگستر بودنش ارزشگذاری میکرد. از همینرو، او را «فیلسوف عدالت» نامیدهاند.
محمدرضا حکیمی از نخستین انقلابیون و مبارزان در برابر حکومت پهلوی بود. آثاری در برانگیختن مردم و جوانان در رودرویی با رژیم پهلوی نوشته و پخش میکرد. دلبسته و پشتیبان امامخمینی بود؛ اما پس از پیروزی انقلاب و گذشت یک دهه از استواری جمهوری اسلامی، با مشاهده نابسامانیها و سستی در مدیریتها و دوری از عدالت اقتصادی، کمکم از نظام دوری گزید و گوشهگیر شد و به کار علمی و نگارش مقالههای انتقادی پرداخت.
زندگی
محمدرضا حکیمی در ۱۴ فروردین ۱۳۱۴ش در مشهد زاده شد.[۱] پدرش عبدالوهاب نیز که از اردکانِ یزد به مشهد کوچ کرده بود، از معتمدین و محترمین بازار مشهد بود.[۲] در کودکی به مکتبخانه رفت و آنجا قرآن و نهجالبلاغه و نوشتن را آموخت. پس از آن دبستان رفت؛ اما شوق و ذوق به فراگیری درس دین و تشویق پدر، او را از رفتن به دبیرستان باز ایستاند و درسهای حوزوی را پی گرفت.[۳] دوازده سالگی درسهای حوزوی را از مدرسه نواب مشهد آغاز کرد. در دورههای فراگیری دانش حوزوی از استادان گوناگونی بهره گرفت. استادانی چون: ادیب نیشابوری دوم، میرزا احمد مدرس، مجتبی قزوینی (درسهای فلسفی و الهیاتی)، هاشم قزوینی، سیدمحمدهادی میلانی (خارج فقه و اصول)، آقابزرگ تهرانی، غلامحسین محامی بادکوبهای، علیاکبر الهیان و اسماعیل نجومیان.[۴] در ۲۳ سالگی از آقابزرگ طهرانی اجازه نقل حدیث گرفت.[۵] حکیمی همچنین مقداری از علوم غریبه را نزد مجتبی قزوینی[۶] و سیدابوالحسن حافظیان مشهدی و برخی دیگر از استادان آموخت.[۷]
حکیمی نویسندگی را از جوانی آغاز کرد.[۸] و در نگارش دارای سبک ویژهای بود.[۹] تاآنجاکه او را میتوان یکی از بیست نویسنده برتر کشور در نثر فارسی دانست.[۱۰] او همچنین به دو زبان فارسی و عربی شعر میگفت.[۱۱] بخشی از شعرهایش در کتاب «ساحل خورشید» چاپ و پخش شده است.[۱۲]
حکیمی دارای سبک زندگی ویژهای بود. چون میخواست مبارزه کند، هیچگاه ازدواج نکرد.[۱۳] با آنکه در حوزه علمیه تحصیل کرده بود و مدتی طولانی نیز لباس رسمی روحانیان را میپوشید؛[۱۴] ولی پس از چندی این لباس را درآورد و تا پایان زندگی بر تن نکرد.[۱۵] او با علی شریعتی دوستی دیرینهای داشت و در کانون حقایق اسلامی مشهد با هم کار میکردند.[۱۶] همچنین با دوستی و پیوندی که با مرتضی مطهری و محمدتقی جعفری داشت، در خرداد سال ۱۳۴۵ش از خراسان به تهران رفت.[۱۷] و آنجا کارها را دنبال کرد.
حکیمی نویسندهای پرکار بود. بیش از ۵۰ عنوان کتاب نگاشته و برای ۳۰ کتاب مقدمه و ۳۷ کتابِ یادنامه، مقاله نوشته است.[۱۸] محمدرضا حکیمی دانشآموخته عالمان مکتب تفکیک بود و بدان باور داشت و در گسترش آن میکوشید.[۱۹] نخستین کسی بود که عنوان مکتب تفکیک را بهکار برد و کتابی در شناسایی و ستایش آن نگاشت.[۲۰] و در آن آشکارا بر تفکیک بین فلسفه و عرفان و باورهای دینی پافشاری کرد.[۲۱] همانگونه، در برخی از آثار خود باورهای فلسفی رایج، بهویژه نظام فکری صدرایی را نقد کرده است.[۲۲]
از دیدگاه وی، دین برای تربیت و سیاست آمده و این بدون اجرای عدالت بههیچ روی شدنی نیست.[۲۳] او پایه همه اصول و قواعد فقهی را برپایی عدالت در جامعه، آنهم با گرایش به لایۀ فرودست جامعه میدانست.[۲۴] کتاب «منهای فقر» را در همین راستا نوشت و برخی این کتاب را انقلابیترین کتاب حکیمی میدانند.[۲۵] پافشاری حکیمی بر عدالت تا آنجاست که او را «فیلسوف عدالت» نیز نامیدهاند.[۲۶] از وی با عناوینی چون «علّامه»، «استاد»، و «مرزبان توحید» نیز یاد میشود.[۲۷]
حکیمی دارای اندیشه سیاسی ویژهای بود. در آغاز به فرمانروایی فقهیان بهعنوان نایب امام زمان(عج) باور داشت؛ ولی بعدها دیدگاهش دگرگون شد.[۲۸] و گفت در دورانِ غیبتِ امامان شیعه، باید حکومت «مُسانِخ» داشت. حکومتی که بیشترین سنخیت و همگونی را با حکومت امامان شیعه داشته باشد. سنجۀ این سنخیت نیز اجرای عهدنامه مالک اشتر میدانست. به باور ایشان چنین حکومتی میتواند در چارچوب پارلمانی نیز باشد و نیازی به اندیشه و حاکمیت ولایت فقیه ندارد.[۲۹]
حکیمی سرانجام در ۳۱ مرداد ۱۴۰۰ش. از برای دچاری به بیماری کرونا درگذشت.[۳۰] دوستِ تفکیکیاش سیدجعفر سیدان بر او نماز خواند و در رواق دارالحجه حرم امام رضا(ع) دفن شد.[۳۱]
پیوند حکیمی با امامخمینی
محمدرضا حکیمی از همان هنگام که نهضت روحانیت به رهبری امامخمینی آغاز شد، با آن همراه و همدل شد. جامعۀ آرمانی خویش را در او یافت و اندیشه و انگیزۀ امامخمینی را پذیرفت و پیامرسان وی گردید. تاآنجاکه با سرودن شعرهای انقلابی و نگارش نویسههای بیدارکننده، به روشنگری پرداخت. بهگونهای که او را در ردۀ روشنفکران مذهبی دهههای ۴۰ و ۵۰ میشناسند.[۳۲]
او در پاسخ به چگونگی آشنایی خود با امامخمینی گفت: بهواسطۀ میرزا علیاکبر نوقانی، مدیر مدرسۀ نواب مشهد که از دوستان امامخمینی بود، با ایشان آشنا شدم. امامخمینی هر سال تابستانها به مشهد میآمد و برای دیدن دوستان خود که بیشتر هم از عالمان تفکیکی بودند، به مدرسۀ نواب وارد میشد و آنجا ایشان را دیده و آشنا شدم.[۳۳]
حکیمی عامل پویایی انقلاب اسلامی در مشهد و پشتیبانی از امامخمینی را بیشتر شیخ مجتبی قزوینی و یاران و شاگردان وی میدانست و میگفت: مجتبی قزوینی تا آنجا پیش رفت که در دهۀ چهل عکس امامخمینی را در منزل خود نصب میکرد. برخی بر او خرده گرفتند که در شأن شما نیست! ایشان پاسخ داد: آیا «دینداری برای من خوب نیست؟.[۳۴]
در دهه چهل که عالمان مشهد مردم را به مراجع نجف فرامیخواندند، حکیمی با عشق و علاقهای که به امامخمینی داشت، مردم و طلاب جوان را به ایشان فرا میخواند و هوادار او بود.[۳۵] تاآنجاکه در دوران تبعید به خمین رفت تا منزل امامخمینی را ببیند و همانجا ساواک او را شناسایی کرده و میپاید.[۳۶]
او پیش و پس از انقلاب، چندین بار در قم و تهران به دیدن امامخمینی رفت.[۳۷] تاجاییکه در قم، چند جلسهای هم پای درس ایشان نشست و پس از آزادی امامخمینی، در جریان ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲، همراه شیخ مجتبی قزوینی و شاگردانش برای دیدن ایشان دوباره به قم رفت.[۳۸]
حکیمی از برای علاقه به امامخمینی، با فرزند ایشان، سیداحمد نیز آشنا و دوست شده و ارتباط داشت.[۳۹] برای همین ارتباطها و سخنان و کارهای انقلابی و پشتیبانی از امامخمینی، زیر فشار دستگاههای امنیتی حکومت پهلوی قرار گرفت.[۴۰] و چندباری در شهرهای گوناگون بازداشت و زندانی شد.[۴۱] پاییز سال ۱۳۴۸ محمدرضا حکیمی به همراه برادرش نامهای به امامخمینی در نجف نوشته و جویای حال ایشان میشوند. به همراه نامه، قصیدۀ بلند شاعر معاصر مشهد، نعمت میرزازاده متخلص به آزرم راکه درباره جایگاه و بزرگی امامخمینی و گِلهای از عالمان و همراهان سستعنصر سروده بوده، میفرستد. امامخمینی در پاسخ، افزون بر ابلاغ سلام و تقدیر از شاعر و سفارش به گفتن شعرهای انقلابی،[۴۲] خطاب به محمدرضا حکیمی مینویسد:
«جناب مستطاب ثقة الاسلام آقای حکیمی- دامت افاضاته ... امید است طبقه جوان که به سردیها و سستیهای ایام پیری نرسیدهاند، با هر وسیلهای که بتوانند ملتها را بیدار کنند؛ با شعر، نثر، خطابه، کتاب و آنچه موجب آگاهی جامعه است.... باید جوانهای تحصیلکرده از این هیاهوی اجانب خود را نبازند، و سرگرم بساط عیش و نوشی که به دستور استعمار برای آنها و عقب نگهداشتن آنها فراهم شده است، نگردند.».[۴۳]
حکیمی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در قم به دیدار امامخمینی شتافت و کتاب «تفسیر آفتاب» را که درباره انقلاب و ایدهها و انتظاراتش از حاکمیت نظام اسلامی بود، نوشت و در شمارگان بسیار منتشر کرد؛[۴۴] اما با ناامیدی از رسیدن به آرمانهای انقلاب، بهویژه عدالت، گرفتار چرخش نظری شده و به یکی از خردهگیران جدی نظام جمهوری اسلامی دگرگون شد.[۴۵] برخی بر این باورند که از دیدگاه حکیمی انقلاب ناتمام ماند و به خواستههایش نرسید.[۴۶] بااینحال نظام جمهوری اسلامی تلاش کرد به روشهای گوناگون از او به بزرگی یاد کند و بزرگداشت بگیرد. برای همین در سالهای ۱۳۸۴ش و ۱۴۰۰ش دو تمبر یادگاری پستی با تصویر او منتشر کرد.[۴۷] همچنین در دوازدهمین دوره همایش کتاب سال حوزه (۱۳۸۹ش) در قم، به پاسداشت خدمات علمی و فرهنگی و تألیفات حکیمی، او بهعنوان شخصیت برجسته علمی حوزه معرفی و تقدیر شد.[۴۸] کتاب «الحیاة» او نیز در هجدهمین همایش کتاب سال حوزه (۱۳۹۵ش) که در قم برگزار گردید، بهعنوان آثر برگزیده شناخته شد.[۴۹]
پانویس
- ↑ صدریه، «پژوهشی در آثار و اندیشههای استاد محمدرضا حکیمی»، ص۱۳۴.
- ↑ «چند سطر از زندگی علامه محمدرضا حکیمی»، پایگاه اطلاعرسانی و خبری جماران.
- ↑ سلمانی آرانی، «چشمهسار حکم»، ص۵۳۶.
- ↑ سلمانی آرانی، «چشمهسار حکم»، ص۵۳۷.
- ↑ «درباره محمدرضا حکیمی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ محمدرضا حکیمی از زبان خود او، سایت عصر ایران.
- ↑ سلمانی آرانی، «چشمهسار حکمت»، ص۵۳۷.
- ↑ حکیمی، «حقیقت غدیر»، مجله نامه آستان قدس، ش۶، ص۲۵.
- ↑ اسفندیاری، «قهرمان تکتاز رمانتیسم»، ص۱۱۱.
- ↑ اسفندیاری، «قهرمان تکتاز رمانتیسم»، ص۱۱۰.
- ↑ حسینی، مرزبان توحید، چاپ اول، ص۱۰۶۴.
- ↑ حسینی، مرزبان توحید، چاپ اول، ص۱۲۷۹.
- ↑ سلمانی آرانی، «چشمهسار حکمت»، ص۵۳۹.
- ↑ سلمانی آرانی، «چشمهسار حکمت»، ص۵۳۹.
- ↑ حسینی، مرزبان توحید، چاپ اول، ص۱۱۳ و ۱۶۸.
- ↑ حسینی، مرزبان توحید، چاپ اول، ص۱۲۴.
- ↑ فیضی، فیلسوف عدالت، چاپ اول، ص۹۱.
- ↑ حسینی، مرزبان توحید، چاپ اول، ص۱۲۰۴-۱۲۱۰ و ۱۲۲۴ـ۱۲۲۷.
- ↑ احمدی، «نقد عقل خودبنیاد دینی»، ص۷۶.
- ↑ مروت، «عبور فیلسوف عدالت از فلسفه»، ص۸۴۱.
- ↑ احمدی، «نقد عقل خودبنیاد دینی»، ص۷۶.
- ↑ سیدآبادی، «فیلسوف عدالت»، ص۵۴۶.
- ↑ نظرزاده، «مبانی و اندیشه سیاسی محمدرضا حکیمی»، ص۱۶۵.
- ↑ آرمانمهر و لشکری، «امکانسنجی عملیاتی شدن مدل اسلامی عدالت اقتصادی حکیمی»، ص۸۵.
- ↑ «بررسی کتاب «منهای فقر» استاد محمدرضا حکیمی»، روزنامه اطلاعات، ص۶.
- ↑ فیضی، فیلسوف عدالت، چاپ اول، عنوان کتاب.
- ↑ «محمدرضا حکیمی بر پایه اسناد تازه منتشرشده»، خبرگذاری ایسنا.
- ↑ نظرزاده، «مبانی و اندیشه سیاسی محمدرضا حکیمی»، ص۱۶۷-۱۶۸.
- ↑ نظرزاده، «مبانی و اندیشه سیاسی محمدرضا حکیمی»، ص۱۶۹.
- ↑ «علامه محمدرضا حکیمی دارفانی را وداع گفت»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «دوست و همراهی که بر پیکر حکیمی نماز خواند»، سایت خبری الف.
- ↑ «محمدرضا حکیمی از زبان خود او»، سایت عصر ایران.
- ↑ «محمدرضا حکیمی از زبان خود او»، سایت عصر ایران.
- ↑ «محمدرضا حکیمی از زبان خود او»، سایت عصر ایران.
- ↑ ثبوت، «یادآور سیره سلف»، ص۲۹۹ و ۳۰۲.
- ↑ «محمدرضا حکیمی از زبان خود او»، سایت عصر ایران.
- ↑ «محمدرضا حکیمی از زبان خود او»، سایت عصر ایران.
- ↑ ثبوت، «یادآور سیره سلف»، ص۳۰۳.
- ↑ «محمدرضا حکیمی از زبان خود او»، سایت عصر ایران.
- ↑ ثبوت، «یادآور سیره سلف»، ص۳۰۰.
- ↑ «محمدرضا حکیمی از زبان خود او»، سایت عصر ایران.
- ↑ فردوسیپور، خاطرات حجت الاسلام والمسلمین فردوسیپور، ص۱۶۱.
- ↑ امامخمینی، صحیفه امام، ج۲، ص۲۵۳ـ۲۵۴.
- ↑ حکیمی، تفسیر آفتاب.
- ↑ نظرزاده، «مبانی و اندیشه سیاسی محمدرضا حکیمی»، ص۱۷۳.
- ↑ اسفندیاری، راه خورشیدی، ۱۳۸۲ش، ص۲۵۵-۲۸۷.
- ↑ حسینی، مرزبان توحید، چاپ اول، ص؛ ۱۳۷۱؛ «برای نخستین بار ۴۵ تمبر ملی اجازه انتشار یافت»، روزنامه ایران، شماره ۷۶۶۶.
- ↑ دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه، ویژهنامه دوازدهمین همایش کتاب سال حوزه، ص۵۱.
- ↑ دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه، ویژهنامه هجدهمین همایش کتاب سال حوزه، ص۳۹.
منابع
- «برای نخستین بار ۴۵ تمبر ملی اجازه انتشار یافت»، روزنامه ایران، شماره ۷۶۶۶، ۱۰ تیر ۱۴۰۰ش.
- «بررسی کتاب «منهای فقر» استاد محمدرضا حکیمی»، روزنامه اطلاعات، ۳۰ مهر ۱۳۹۲ش.
- احمدی، حسن، «نقد عقل خودبنیاد دینی»، در مجله دوفصلنامه معرفت کلامی، شماره ۱۹، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
- آرمانمهر، محمدرضا، و محمد لشکری، «امکانسنجی عملیاتیشدن مدل اسلامی عدالت اقتصادی حکیمی»، در مجله پژوهشهای مالیه اسلامی، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۲ش.
- اسفندیاری، محمد، «قهرمان تکتاز رمانتیسم»، در مرزبان توحید: کارنامه محمدرضا حکیمی، انتشارات علمی و فرهنگی الحیات، ۱۳۹۱ش.
- اسفندیاری، محمد، راه خورشیدی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش.
- امامخمینی، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، اول، ۱۳۸۷ش.
- ثبوت، اکبر، «یادآور سیره سلف»، در مرزبان توحید: کارنامه محمدرضا حکیمی، انتشارات علمی و فرهنگی الحیات، ۱۳۹۱ش.
- حسینی، سیدسعید، مرزبان توحید: کارنامه محمدرضا حکیمی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی الحیات، ۱۳۹۱ش.
- حکیمی، محمدرضا، «حقیقت غدیر»، در مجله نامه آستان قدس، شماره ۶، ۱۳۴۰ش.
- حکیمی، محمدرضا، تفسیر آفتاب؛ نگرشی به رسالت اسلام و حماسه انسان در رهبری امامخمینی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، اول، ۱۳۵۸ش.
- دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه، ویژهنامه دوازدهمین همایش کتاب سال حوزه (۱۲)، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۹ش.
- دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه، ویژهنامه هجدهمین همایش کتاب سال حوزه (۱۸)، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۹۵ش.
- سلمانی آرانی، حبیبالله، «چشمهسار حکمت»، در مرزبان توحید: کارنامه محمدرضا حکیمی، انتشارات علمی و فرهنگی الحیات، ۱۳۹۱ش.
- سیدآبادی، علیاصغر، «فیلسوف عدالت»، در مرزبان توحید: کارنامه محمدرضا حکیمی، انتشارات علمی و فرهنگی الحیات، ۱۳۹۱ش.
- صدریه، پیام، «پژوهشی در آثار و اندیشههای استاد محمدرضا حکیمی»، در فصلنامه پژوهشهای نهجالبلاغه، شماره ۱۳، تابستان ۱۳۹۲ش.
- فردوسیپور، اسماعیل، خاطرات حجت الاسلام والمسلمین فردوسیپور، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، اول، ۱۳۸۷ش.
- فیضی، کریم، فیلسوف عدالت: نگرشی به زندگی علمی و عملی علامه محمدرضا حکیمی، قم، تهذیب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- مروت، طیبه، «عبور فیلسوف عدالت از فلسفه»، در مرزبان توحید: کارنامه محمدرضا حکیمی، انتشارات علمی و فرهنگی الحیات، ۱۳۹۱ش.
- نظرزاده اوغاز، عبدالله، «مبانی و اندیشه سیاسی محمدرضا حکیمی»، در فصلنامه سیاست متعالیه، شماره ۳۱، زمستان ۱۳۹۹ش.
- «چند سطر از زندگی علامه محمدرضا حکیمی»، پایگاه اطلاعرسانی و خبری جماران،
- «دوست و همراهی که بر پیکر حکیمی نماز خواند»، سایت خبری الف،
- «محمدرضا حکیمی بر پایه اسناد تازه منتشرشده»، خبرگذاری ایسنا.
- «درباره محمدرضا حکیمی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی،
- «علامه محمدرضا حکیمی دار فانی را وداع گفت»، خبرگزاری ایرنا.
- «محمدرضا حکیمی از زبان خود او»، سایت تحلیلی خبری عصر ایران.
محمد رجائی نژاد