محیط زیست

محیط زیست محل زندگی انسان‌ها را می‌گویند که حفظ و بهره‌مندی درست از آن، بسیار مورد تأکید متون دینی است. در تعالیم دینی محیط زیست از نعمت‌های خداوند شمرده می‌شود؛ از این جهت باید آن را محترم دانست و آن را برای استفاده نسل‌های آینده حفظ کرد. در قرآن کریم، خداوند همان گونه که حق استفاده از محیط زیست و طبیعت را برای انسان قائل گردیده، مسئولیت عمران و آبادانی زمین را هم بر عهده او گذاشته‌ است.

با توجه به تأکید آیات و روایات دینی، حفظ محیط زیست در سیرۀ نظری و عملی امام‌خمینی نیز آشکار است. ایشان برای حفظ محیط زیست ارزش فراوانی قائل بود و به دیگران توصیه‌های زیادی در این زمینه داشت. از دیدگاه امام‌خمینی فقیهان باید در موضوعاتی مانند حفظ محیط زیست و سالم‌سازی طبیعت و جلوگیری از قطع درخت‌ها که مسائل مورد ابتلای مردم و حکومت است ورود کنند تا آسیب‌های خطرآفرین امروز به محیط زیست کمتر شود.

تعریف

در تعریف محیط زیست گفته شده که محیط زندگی آدمی و هر موجود زنده دیگر از فضای خانه گرفته تا فضای کوچه‌ها، خیابان‌ها، پارک‌ها و فضاهای سبز، توقفگاه‌ها، جنگل‌ها، رودخانه‌ها، تالاب‌ها، بیابان‌ها، دریاها و … محیط زیست به‌شمار می‌آیند در گفتمان حقوقی امروز از محیط زیست به عنوان حقی از حقوق بشر یاد می‌شود.

حفظ محیط زیست؛ تکلیف دینی اخلاقی

متون اسلامی برای حفظ محیط زیست و طبیعت اهمیت زیادی قائل است و آن را از وظایف اصلی مسلمانان می‌شمارد. در تعالیم دینی تأکید شده انسان به عنوان خلیفه الهی بر روی زمین حق دارد از نعمت‌های خداوند استفاده نماید اما این استفاده نباید به شکلی باشد که حق دیگران در استفاده از این نعمات الهی ضایع شود و حق نسل‌های آینده در معرض خطر قرار گیرد. انسان در برابر خداوند و تمامی هستی و آفرینش مسئول است. در نگاه ادیان و به ویژه اسلام، منابع طبیعی و سایر مواهب خداوند برای استفاده همگان آفریده شده‌ است. طبیعت و محیط زیست در متون دینی، حق همه انسان‌ها در همه زمان‌ها است؛ لذا، در برابر حق استفادهای که خداوند برای انسان در محیط زیست و طبیعت در نظر گرفته‌، وظیفه و تکلیفی نیز برای او قائل شده‌ است که آن، حفظ، حمایت و استفاده درست از محیط زیست است.

مطابق متون اسلامی انسان آزاد نیست که هرگونه که بخواهد با طبیعت برخورد کند. او موظف به رعایت یک نظام اخلاقی در برخورد با طبیعت، اعم از جاندار و بی‌جان، است. آنچه در اختیار انسان است نعمت الهی است و انسان نه تنها نباید آنها را از بین ببرد، بلکه باید به آنها احترام بگذارد.

جایگاه محیط زیست در قرآن و سنت

قرآن کریم، از سویی همه موجودات و مخلوقات عالم را با ارزش می‌داند و از سوی دیگر، حق و مسئولیت اخلاقی را ویژه انسان می‌داند. قرآن اگر انسان را شریف‌ترین مخلوقات می‌داند، او را در برابر همه موجودات دیگر نیز مسئول به حساب می‌آورد. بنابر جهان‌بینی اسلامی همه موجودات عالم بنا به‌غایت و حکمتی خلق شده‌اند و انسان موظف است حرمت آن‌ها را پاس بدارد. در قرآن کریم، خداوند همان گونه که حق استفاده از محیط زیست و طبیعت را برای انسان قائل گردیده، مسئولیت عمران و آبادانی زمین را هم بر عهده او گذاشته‌ است. در آیه ۶۱ سوره هود آمده است که «خداوند شما را از زمین پدید آورد و آبادی آن را به شما واگذاشت.» این آیه حاوی این مطلب است که انسان تکلیف دارد به محافظت، عمران و آباد کردن محیط زیست اقدام نماید و هر عملی که با آبادانی محیط زیست مغایر باشد، را ممنوع کرده‌ است. در قرآن و روایات اسلامی دربارهٔ استفاده نادرست از نعمت‌های خداوند دو عنوان «اسراف» به معنای زیاده‌روی در مصرف نعمت‌های خداوند و «تبذیر» معنای ازبین‌بردن به کار رفته است. همچنین قرآن مهم‌ترین عناصر محیط زیست مانند جنگل‌ها، مراتع، هوا، خاک و آب را فراوان و با اهمیت یاد می‌کند.

با مراجعه به سنت رویکرد حفاظت و حمایت از محیط زیست در قول و فعل و تقریر پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) دیده می‌شود. در احادیث مختلفی، از قطع درختان و از بین بردن مزارع و گیاهان و آتش زدن آنها نهی و نکوهش شده شده‌ است. پیامبر(ص) فرمود هرکس از طریق و روش مسلمانان، چیزی را که سبب آزار و اذیت عابران می‌گردد رفع نماید، خداوند به او پاداش خواندن چهارصد آیه قرآن را در کتاب اعمال او ثبت می‌نماید که ثواب قرائت هر حرف، ده حسنه می‌باشد. در روایات آمده است که کنار نهرها، زیر درختان میوه‌دار و مقابل درهای خانه‌ها و محل استراحت کاروان‌ها و اطراف مساجد را آلوده نسازید. حتی در دستورات جنگی این گونه نقل شده که درختان سرزمین دشمن را قطع نکنید؛ نسوزانید و آب آشامیدنی دشمن را آلوده نسازید. درباره درخت و درختکاری و گیاهان نیز اسلام دستورهای زیادی دارد. پیامبر اسلام می‌فرماید مسلمانی نیست که بذری بیفشاند یا نهالی بنشاند و از حاصل آن بذر و نهال پرنده‌ای یا انسانی یا چرنده‌ای بخورد، مگر آنکه برای او صدقه‌ای محسوب شود.

محیط زیست در فقه

فقه اسلامی نسبت به مسائل مربوط به محیط زیست بی‌تفاوت نیست و دستورهای مؤکدی در زمینه حفظ و نگهداری و گسترش آن را نیز صادر کرده‌ است. در این خصوص قواعد متعددی مانند قاعده اتلاف، قاعده تسبیب، قاعده لاضرر و قاعده نفی عسر و حرج ذکر می‌شود. همچنین در فقه اسلامی آمده‌ است که شکار حیوانات تنها برای رفع نیاز مجاز است و در غیر این صورت، برای مثال، حتی سفر برای شکار که برای تفریح صورت می‌گیرد در حکم سفر حرام است.

نگاه ویژه امام‌خمینی به حفظ محیط زیست

اهمیت محیط زیست در سیرۀ نظری و عملی امام‌خمینی آشکار است. امام‌خمینی برای حفظ محیط زیست ارزش فراوانی قائل بود و همگان را به توجه به این موضوع مهم سوق می‌دادند. ایشان در طول زندگی خویش به ویژه پس از انقلاب اسلامی، بارها بر آن تأکید کرده‌ است. چنانچه در پاسخ به محمدحسن قدیری، ضمن اعتراض به برداشت ایشان از فقه می‌فرمایند آیا امروز هم شیعیان می‌توانند بدون هیچ مانعی با ماشین‌های کذایی جنگل‌ها را از بین ببرند و آنچه را که باعث حفظ و سلامت محیط زیست است را نابود کنند و جان میلیون‌ها انسان را به خطر بیندازند و هیچ‌کس هم حق نداشته باشد مانع آنها باشد؟

همچنین امام در نامه‌ای به یکی از علاقه‌مندان توضیح می‌دهد فقیهان باید در موضوعاتی مانند حفظ محیط زیست و سالم‌سازی طبیعت و جلوگیری از قطع درخت‌ها که مسائل مورد ابتلای مردم و حکومت است ورود کنند. از دیدگاه امام‌خمینی محیط زیست و حفظ آن یکی از اقتضائات روز است که فقها و علما باید به آن پرداخته و اجتهاد کنند و وارد این موضوعات شده و سعی کنند از ابعاد و زوایای مختلف فقهی به مسائل مربوط به محیط زیست و آسیب‌هایی که ناشی از تخریب محیط زیست می‌شود وارد شده و جنبه‌های فقهی و حقوقی آن را بیان کنند.

دیدگاه امام‌خمینی به محیط زیست اختصاص به پس از انقلاب و دوران نظام جمهوری اسلامی نداشت؛ بلکه ایشان پیش از انقلاب نیز دغدغۀ محیط زیست داشت. در دوران پهلوی نیز امام تأکید بر ملی کردن مراتع و جنگل‌ها را داشت، نه به اسم ملی کردن، به نفع دربار و اطرافیان مصادره شود؛ به گونه‌ای که ملی کردن، سرپوشی بر غارت ذخایر کشور نباشد.