مراقبه
مراقبه یعنی همواره و در همه جا خدا را حاضر و ناظر دانستن. مراقبه در سه ساحت مراقبت پیش از عمل، مراقبت در هنگام عمل و مراقبت پس از عمل میباشد و برای تقویت مراقبه باید از اوقات نماز که میقات مناجات حق است مدد گرفت.
اهمیت و جایگاه مراقبه
مراقبه در اصطلاح اخلاقی به معنای مواظبت بر تمامی اعمال، گفتار و اندیشهها برای سرپیچی نکردن از دستورات الهی است.[۱] علمای اخلاق با استناد به برخی آیات الهی و روایات بر مراقبه تأکید داشته و آن را از امور ضروری سیر و سلوک الیالله میدانند.[۲] امامخمینی در آثار خویش به بحث مراقبه، روش، حقیقت و جایگاه آن در مباحث اخلاقی و سلوکی پرداخته است.[۳]
حقیقت مراقبه
اهل معرفت و علمای اخلاق حقیقت مراقبه را، محافظت دایم و مواظبت مستمر سالک برای اعمال خود میدانند، به گونهای که تمامی اعمالش را در محضر خدای رقیب ببیند و او را بر تمامی حالات خود آگاه بداند تا بتواند در صراط هدایت، سُبل سلامت را طی کند؛ بنابراین موقعیت سلوکی مقام مراقبه، تک تک اعمال آدمی است، ازاینرو باید مراقبه را تجلی همیشگی توجه قلبی در زندگی سالکانه دانست.[۴]
امامخمینی نیز در بیان حقیقت مراقبه، معتقد است سالک همواره باید مراقبت نفس خود کند؛ زیرا مراقبت نفس، پس از معرفت نفس، مهمترین شرط سلوک معنوی است. بنابراین مراقبه یعنی همواره و در همه جا خدا را حاضر و ناظر دانستن است و در سه ساحت عمل، قابلیت تحقق دارد:
- مراقبه پیش از عمل که انسان اندیشه کند تا انگیزهاش را برای خدا قرار دهد و از انگیزه قرب الهی مراقبت کند.
- مراقبت هنگام عمل که پاسداری از انگیزه خدایی و نیت الهی خویش کند.
- مراقبت پس از عمل تا خلوص واقع شده را از دست ندهد و دچار آفتهایی چون ریا، منت، فخر و تکبر نشود. مراعات و مراقبت پس از عمل، سختتر از مراقبت هنگام عمل است.[۵]
روش مراقبه
سالک الی الله برای تهذیب نفس خود سه مرحله را باید طی کند؛ مشارطه، مراقبه و محاسبه. به اعتقاد امامخمینی مشارطه آن است که در اول روز با خود شرط کند که امروز را بر خلاف فرموده خداوند رفتار نکند، پس از مشارطه باید وارد مراقبه شود یعنی در مدت شرطی را که گرفته، متوجه عمل خود باشد و اگر لحظهای خواست خلاف شرط عمل کند بداند که این از وسوسههای شیطان و جنود اوست ازاین رو با مراقبه بر شرط خود وفای بر شرط کند، اما محاسبه آن است که حساب نفس را سالک داشته باشد و اگر در این شرط خود وفا کرده باشد شکرگزار خدا باشد که توفیق یافته که پیشرفت نماید. و اگر در این شرط خود سستی و فتوری کرده باشد، بنا بگذارد که فردا مردانه به شرط خود عمل کند و به این منوال ادامه دهد تا باب توفیق و سعادت بر روی او باز شود.[۶]
امامخمینی با استناد به آیه «ولتنظر نفس ما قدمت لغد ان الله خبیر بما تعملون»،[۷] معتقد است انسان باید مراقب اعمال خود باشد؛ زیرا اعمال از محضر حقتعالی پنهان نیست.[۸] ازاینرو اهل مراقبه نباید واقف و متوقف به صور و ظاهر اشیاء باشند بلکه باید ظاهر را مرآت باطن قراردهند و از صور، حقایق را کشف کنند و به تطهیر صورت قناعت نکنند که آن یکی دامهای ابلیس است. اهل مراقبه باید برای تقویت مراقبه خود از اوقات نماز که میقات مناجات و میعاد با حقتعالی است، مدد بگیرند و مواظبت کنند.[۹]
پانویس
- ↑ نراقی، جامع السعادات، ج۳، ص۹۶ و ۱۲۴؛ بحر العلوم، رساله سیر و سلوک، ص۱۵۰؛ دیلمی، ارشاد القلوب، ج۱، ص۱۲۸.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ج۵، ص۲۷۶؛ طهرانی، رساله لب اللباب، ص۱۱۳؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج۵، ص۱۲۳؛ دیلمی، ارشاد القلوب، ج۱، ص۱۲۸-۱۲۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۳۲، ص۲۳۳.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۹، ۳۲۹-۳۳۰؛ صحیفه امام، ج۱۸، ص۵۱۳-۵۱۹؛ آداب الصلاة، ص۶۴ و ۱۰۸؛ سرّالصلاة، ص۶۲-۶۳.
- ↑ کاشانی، شرح منازل السائرین، ص۱۴۷؛ لطائف الاعلام، ص۵۱۵-۵۱۶؛ دیلمی ارشاد القلوب، جام ۲۵۳؛ انصاری، مشارق انوار القلوب، ص۷۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۴، ص۲۸۹؛ سهروردی، عوارف المعارف، ص۲۷۹؛ فضلی، علم سلوک، ۳۲۷-۳۲۹.
- ↑ امامخمینی شرح چهل حدیث، ص۳۲۹-۳۳۰؛ صاحبی اوج معرفت، ص۴۵۴-۴۵۵.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۹-۱۰.
- ↑ حشر: ۱۸.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ج۱۸، ص۵۱۳-۵۱۹.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۶۴، ۱۰۸؛ سرّالصلاة، ص۶۲-۶۴.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
- انصاری، ابن دباغ، مشارق انوار القلوب و مفاتح اسرار الغیوب، بیروت، دار صادر، بیتا.
- بحرالعلوم، مهدی، رساله سیر و سلوک، مشهد، انتشارات علامه طباطبائی، ۱۴۱۷ق.
- دیلمی، حسن، ارشاد القلوب، تحقیق سیدهاشم میلانی، تهران، دار الاسوه، ۱۳۷۵ش.
- سهرودی، ابوحفص عمربن محمد، عوارف المعارف، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۶ق.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- طباطبائی، محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طهرانی، محمدحسین، رساله لب اللباب، مشهد، انتشارات، علامه طباطبائی، ۱۴۲۶ش.
- فضلی، علی، علم سلوک، قم، نشر معارف، ۱۳۸۹ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، تحقیق بیدارفر، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۸۵ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
- نراقی، مهدی، جامع السعادات، بیروت، مؤسسه الاعلمی، بیتا.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، موسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق.
نویسنده: باقر صاحبی