ابلیس
ابلیس، جوهری برزخی و ظلمانی و امرکننده به امور شر و ناپسند.
اهمیت و جایگاه ابلیس
ابلیس در اصطلاح دینی عنوان موجودی است که از فرمان خداوند سرپیچی کرده و از سجده بر آدم خودداری نموده است.[۱] در متون دینی و آسمانی از ابلیس، ماهیت و گستره کوشش او و راههای مقابله با او سخن به میان آمده است. نام دیگر ابلیس شیطان است و به علت استعمال فراوان به عنوان اسم عَلَم برای ابلیس شناخته شده است.[۲] امامخمینی نیز در آثار خویش درباره حقیقت ابلیس، قیاس او، فریب و علت رانده شدن او مطالب فراوانی بیان نموده است.[۳]
حقیقت ابلیس
در میان اهل تفسیر درباره وجود و حقیقت ابلیس اختلاف است، برخی آن را از جنس جن و برخی دیگر هم ماهیت آن را از فرشته دانسته و برخی دیگر حقیقت ابلیس را امری موهوم دانستهاند.[۴] امامخمینی، نیز وجود و حقیقت ابلیس را جوهری برزخی و ظلمانی میداند که از جنس ملائکه نمیباشد. ایشان برخلاف کلام برخی اهل معرفت که حقیقت شیطان و ابلیس را همان غیریت و ماسوایت میدانند، معتقد است ابلیس یک حقیقت خارجی است نه یک امر موهوم و عاری از حقیقت و واقعیت، بلکه ابلیس حقیقتی است که دارای تجرد مثالی و وهم کل است که همه وهمهای جزئی از جنود و شئون او بوده و شیطان انسی و جنّی از تمثلات او میباشند.[۵]
قیاس ابلیس
ابلیس آفرینش خود را با آفرینش حضرت آدم(ع)، قیاس کرد و علت سرپیچی از سجده بر آدم را برتری جنسی خویش میدانست، این قیاس ابلیس نوعی استدلال ظنّی است که از نادانی و خودبینی او سرچشمه میگیرد.[۶]
امامخمینی نیز با استناد به آیه «أنا خیر منه خلقتنی من نارٍ و خلقته من طین»[۷] درباره قیاس ابلیس و سجده نکردنش معتقد است قیاس ابلیس، مغالطی بود و به روحانیت آدم توجه نکرده بود. شیطان خودبینی خود را دید و آدم را تحقیر کرد. این خودبینی و خودخواهی سبب شد به عالم ظلمت تبعید شود.[۸]
رانده شدن ابلیس
برخی اهل تفسیر، سرپیچی ابلیس از فرمان الهی در سجده برآدم، موجب رانده شدن او از مقام الهی و خواری وی شد، عصیان و تمرد ابلیس در استکبار و حسد او ریشه دارد.[۹] امامخمینی، نیز با استناد به آیه «فاخرج منها فانک رجیم»[۱۰] معتقد است، تکبر و خودپرستی شیطان سبب رانده شدن وی از بارگاه قدس الهی شد و به ظلمت طبیعت تبعید شد.
به اعتقاد امامخمینی، دعوت شیطانی، دعوت به مقاصد حیوانی و سد راه الهی است؛ زیرا شیطان به مقتضای آیه «فبما أغویاتنی لأقعدت لهم صراطک المستقیم» بر سر راه مستقیم الهی نشسته تا نگذارد کسی به خداوند متعال انس بگیرد، ازاینرو انسان باید در دو مقام به حقتعالی از شرّ شیطان پناه ببرد، یکی در حال سلوک إلی الله و دیگری در حال رجوع از فنای مطلق به خلق.[۱۱]
فریب ابلیس
امامخمینی معتقد است وسوسههای شیطانی همواره فریبنده و القائات ابلیس در قلب، هیئات ظلمانی را به دنبال دارد. به اعتقاد امامخمینی انسان اگر نفس اماره را به حالت خود واگذار کند، به واسطه تمایل ذاتیاش به فساد و تباهی کشیده میشود و مساعد ابلیس و شیطان میگردد. یکی از راههای فریب ابلیس، دوستی دنیا و ظواهر آن میباشد که موجب سیطره شیطان بر انسان و از بین رفتن ایمان و ابتلای انسان به آلودگیهای روحی و سقوط انسان از مقام قرب میگردد.[۱۲]
پانویس
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ج۱، ص۲۲۷-۲۲۶.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ج۴، ص۲۰۲؛ شبستری، اعلام القرآن ص۸۳؛ محمدی، ابلیس شیطان قسم خورده، ص۳۶؛ طباطبائی المیزان، ج۷، ص۳۲۱.
- ↑ آداب الصلاة، ص۲۳۰؛ شرح دعاء السحر، ص۶۰؛ شرح چهل حدیث، ص۱۵۶؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۶۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۱۸۹؛ قمی مشهدی، کنزل الدقایق، ج۱، ص۳۵۱؛ آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۳۶۵؛ انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ج۱، ص۷۰.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۲۳۰؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۶۷؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۲۹۲-۲۹۳.
- ↑ تفسیر البرهان، ج۲، ص۵۲۰؛ مجلسی بحار الانوار، ج۶، ص۱۹۸؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۲۱۹-۲۳۰.
- ↑ اعراف: ۱۲.
- ↑ امامخمینی، شرح دعای سحر، ص۶۰؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۵۸؛ آداب الصلاة، ص۷۰-۷۸؛ اسرار ملکوت، ج۱، ص۲۹۲-۲۹۳.
- ↑ کاشانی، تأویلات کاشانی، ج۱، ص۲۲۹؛ فیض کاشانی، الاصفی، ج۱، ص۳۶۲-۳۶۳.
- ↑ حجر: ۷۷.
- ↑ امامخمینی، آداب، ص۷۷-۷۸، ۲۲۱-۲۲۲ و ۲۳۰.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ج۲، ص۲۳؛ جهاد اکبر، ص۵۴؛ آداب الصلاة، ص۶۰ و ۷۶-۷۷؛ شرح چهل حدیث، ص۱۵۶.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
- آلوسی، محمودبنعبدالله، روح المعانی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- بحرانی، هاشمف تفسیر البرهان، فی تفسیر القرآن، تهران، چاپ زرندی، ۱۳۳۴ش.
- بیضاوی، عبدالله، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار أحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- شبستری، عبدالحسین، اعلام القرآن، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۹ش.
- صاحبی، باقر، اسرار ملکوت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۳ش.
- صاحبی، باقر، انوار حکمت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۳ش.
- طباطبائی، محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضلبنحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۸ق.
- فیض کاشانی، محسن، الاصفی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷۶ش.
- قرشی، علیاکبر، قاموس قرآن، تهران، نشر اسلامیه، ۱۳۶۷ش.
- قمی مشهدی، محمد، کنزل الدقایق و بحر الغرائب، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- کاشانی، عبدالرزاق، تأویلات کاشانی، تصحیح سمیر مصطفی رباب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
- محمدی، علی، ابلیس شیطان قسم خورده، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مفاتیح الغیب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
نویسنده: باقر صاحبی