منشور روحانیت

منشور روحانیت، پیام تاریخی امام‌خمینی خطاب به روحانیان و حوزه‌های علمیه است که در تاریخ سوم اسفندماه ۱۳۶۷ (۲۳ فوریه ۱۹۸۹) صادر شد و به دلیل عمق محتوا و گستره مخاطبانش، به منزله یک وصیت‌نامه فکری و سیاسی تلقی گردید.

این پیام را می‌توان چکیده تحلیل و دیدگاه امام‌خمینی درباره روحانیت و حوزه‌ها و نیز حاوی فهرست دغدغه‌ها و نگرانی‌های ایشان درباره این قشر جامعه دانست. این پیام در صحیفه امام با عنوان «پیام به روحانیت» ثبت شده است و در بیست صفحه، ابعاد مختلف روحانیت، خدمات، وظایف و مسئولیت‌های آنان را مورد توجه قرار داده است.

زمینه‌های تاریخی و ضرورت صدور پیام

کتاب منشور روحانیت

پیام امام‌خمینی موسوم به منشور روحانیت، در شرایطی صادر شد که جمهوری اسلامی ایران پس از گذشت نزدیک به یک دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، با تحولات و بحران‌های گوناگون مواجه بود. پایان جنگ ایران و عراق و پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت (تیر ۱۳۶۷)، فضای تازه‌ای از بازسازی و تغییر در کشور ایجاد کرد. در عرصه داخلی، اختلافات میان طیفی از روحانیون، کناره‌گیری و سپس برکناری حسینعلی منتظری از قائم‌مقامی رهبری (فروردین ۱۳۶۸) و نیز نگرانی‌ها نسبت به جریان‌های متحجر یا غرب‌زده در حوزه‌های علمیه، از جمله عواملی بود که امام‌خمینی را به تدوین و انتشار چنین پیامی واداشت. در عرصه خارجی نیز صدور فتوای ارتداد سلمان رشدی (بهمن ۱۳۶۷) و بازتاب‌های گسترده آن، جایگاه روحانیت و مرجعیت دینی را در سطح جهانی برجسته‌تر کرده بود.

مفاد اصلی پیام امام‌خمینی

منشور روحانیت از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که هر یک از آن‌ها حاوی نکات کلیدی و استراتژیک هستند:

هویت و اصالت روحانیت

امام‌خمینی در این پیام به صراحت وابستگی روحانیت اصیل به سرمایه‌داران و پول‌پرستان را رد می‌کند و تأکید دارد که علمای اصیل اسلام هرگز زیر بار سرمایه‌داران نرفته‌اند. ایشان روحانیان متعهد را «تشنه به خون سرمایه‌داران زالوصفت» دانسته و آنان را به زهد، تقوا و عدم وابستگی به تجملات دنیا توصیف می‌کند.

اقبال مردم به روحانیت به دلیل خدمات آنان

امام‌خمینی در این پیام تأکید کرده است که در ترویج روحانیت و فقاهت نه زور سرنیزه بوده است و نه سرمایه پول‌پرستان، بلکه هنر و صداقت و تعهد خود آنان بوده است که مردم آنان را برگزیده‌اند. خصوصیات بزرگی چون قناعت، شجاعت، صبر، زهد، طلب علم، عدم وابستگی به قدرت‌ها و از همه مهم‌تر احساس مسئولیت در برابر توده‌ها، روحانیت را زنده و پایدار و محبوب ساخته است.

خطر تحجر و مقدس‌نمایی

امام‌خمینی در این پیام تصریح می‌کند که تبیین جایگاه و خدمات روحانیت به این معنا نیست که ایشان از همه روحانیان دفاع می‌کند، بلکه معتقد است در حوزه‌های علمیه هستند افرادی که علیه انقلاب و اسلام ناب محمدی فعالیت می‌کنند و با قیافه مقدس‌مآبی تیشه به ریشه دین و انقلاب و نظام می‌زنند. یکی از مهم‌ترین بخش‌های منشور، هشدار امام‌خمینی درباره خطر تحجر و مقدس‌مآبی است. ایشان تحجر را به عنوان مانعی بزرگ در برابر رشد و تعالی فقه و اجتهاد پویا معرفی می‌کند. امام‌خمینی با جملات قاطع، تحجرگرایان را «مروّج اسلام آمریکایی» و «دشمن رسول اللَّه» می‌داند و از طلاب می‌خواهد که لحظه‌ای از فکر این «مارهای خوش خط و خال» غافل نشوند. ایشان با اشاره به رنج‌هایی که خود از این دسته متحجر خورده است، یادآور می‌شود که در آغاز مبارزات، برخی مقدس‌نمایان واپس‌گرا با توجیه این‌که محمدرضا پهلوی شیعه است، با مبارزه با رژیم مخالف بودند.

مبارزه با اسلام آمریکایی

امام‌خمینی در این پیام، با یادآوری مفهوم اسلام ناب محمدی(ص) در برابر اسلام آمریکایی، خط فکری انقلاب را از هرگونه سازش با استکبار جهانی جدا می‌سازد. اسلام آمریکایی به عنوان تفکری معرفی می‌شود که با شعارهای دینی، در خدمت منافع قدرت‌های بزرگ است. ایشان روحانیت را مسئول مبارزه با این تفکر و ترویج اسلام حقیقی می‌دانست.

بازتاب‌های پس از صدور پیام

پس از صدور پیام، سخنرانی‌های متعددی از سوی چهره‌های برجسته نظام در تبیین ابعاد آن انجام شد. سخنرانی سیدعلی خامنه‌ای در اسفند ۱۳۶۷، که در نماز جمعه تهران، به تشریح پیام منشور روحانیت پرداخت، بازتاب گسترده‌ای در روزنامه‌ها یافت. به نظر سخنرانان این پیام در زمانی صادر شد که فضای فکری حوزه‌ها در رخوت و انفعال شدید بود. منشور روحانیت باعث شد تا بسیاری از دروس حوزوی به سمت مسائل جدید و مبتلابه جامعه سوق پیدا کند. برخی از روحانیون و اساتید، با اشاره به فضای آن روز حوزه، تأکید می‌کنند که پیام امام‌خمینی، سنگ بنای تحولات فکری مهمی شد که تا سال‌ها بعد ادامه داشت.

نتیجه‌گیری

منشور روحانیت آخرین مکتوب مفصل امام‌خمینی قبل از رحلت ایشان بود. در واقع این پیام یک جمع‌بندی در موضوع روحانیت و نقاط قوت و ضعف آن است که به بررسی تهدیدها و فرصت‌های روحانیت پرداخته است. امام‌خمینی در این پیام بیش‌ترین توجه را به این موضوع دارد که در طول تاریخ، این جریان‌های ضددینی نبودند که مقابل انبیاء می‌ایستادند، بلکه کسانی بودند که با ادعای مسلمانی شعار مذهبی می‌دادند و با این عبارت تحریک‌آمیز پیش می‌رفتند که انبیاء می‌خواهند اصول و مقدسات شما را از شما بگیرند. ایشان در این منشور از این عده به عنوان ولایتی‌های بی‌دین تعبیر می‌کند؛ چرا که این افراد کسانی بودند که در طول تاریخ، روحانی در برابر روحانی علم می‌کردند که بعد از پیامبر نیز این خط ادامه پیدا کرد. به عقیده عبدالله جوادی آملی، منشور روحانیت وصیت‌نامه خاص امام‌خمینی به جامعه روحانیت است.