عهدنامه مالک اشتر
عهدنامه مالک اشتر نامه حضرت علی(ع) به مالک اشتر، والی مصر است که دربردارنده اندیشههای امام علی(ع) درباره وظایف حاکم اسلامی است. این نامه از طولانیترین و پرمحتواترین نامههای نهجالبلاغه است که آیین کشورداری را از تمام جهات بررسی کرده است. امام علی(ع) در این نامه راههای حفظ مشروعیت سیاسی و عوامل تضعیف حکومت را تبیین کرده است.
عهدنامه مالک اشتر در نگاه امامخمینی از جایگاه بخصوصی برخوردار است. ایشان معتقد است امام علی(ع) در این نامه افکار و نظریات خود در مسائل سیاسی را کاملا شرح داده است. امامخمینی محور کار در حکومتداری و اجرای عدالت به معنای واقعی را در حرکت بر مدار عهدنامه مالک اشتر میداند. امام عهدنامه مالک اشتر را نشانه این میداند که اسلام دین سیاست است و درباره حکومت و حکمرانی صاحب نظریه است.
معرفی و جایگاه
نامهٔ ۵۳ نهجالبلاغه، مشهور به عهدنامه مالک اشتر، نامهای است از جانب امام علی(ع) به مالک اشتر، والی مصر، که وظایف حاکمان اسلامی در آن بیان شده است.[۱] این نامه را سیاستنامهای دانستهاند که از یکسو شیوهها و ابزارهای حفظ مشروعیت و اقتدار سیاسی عهدهداران ادارهٔ امور جامعه را تبیین و از سوی دیگر عوامل تضعیف و اضمحلال حکومت را بازگو مینماید و ترسیمکنندهٔ اهداف، وظایف، شعارها و مبانی فکری حکومت اسلامی است.[۲] این نامه از طولانیترین و پرمحتواترین نامههای نهجالبلاغه است که آیین کشورداری را از تمام جهات بررسی کرده است.[۳]
امام علی(ع) در این نامه، گرچه مالک اشتر را مخاطب قرار داده و قوانین حکومت عدل اسلامی و خط مشی و چارچوب آن را خطاب به او بیان فرموده است، اما در واقع عهدنامه مالک اشتر، فشردهای از نظریات و افکار و اندیشههای امام علی(ع) شمرده میشود.[۴] این فرمان، از چهارده قرن پیش تاکنون، به صورت یک منشور انسانی در تاریخ و فرهنگ اسلامی باقی مانده است. [۵] این عهدنامه دستوری است جامع برای کشورداری که با گذشت حدود چهارده قرن کاملًا تازه و راهگشا است.[۶] در عهدنامه مالک اشتر، اصول اساسی فراوانی برای اداره جامعه و اجراء عدالت و تامين آسايش مردم، طرح و تبيين شده است.[۷]
محققان گفتهاند پیش از آنکه سید رضی (متوفای ۴۰۶ق) این نامه را در نهجالبلاغه بیاورد، این نامه در کتاب تحفالعقول اثر حسن بن علی بن شعبه (متوفای ۳۳۲ق) و در کتاب دعائمالاسلام اثر قاضی نعمان مصری (متوفای ۳۶۷ق) آمده است. و همچنین پس از سید رضی نیز نجاشی، رجالی معروف در کتاب فهرست آن را آورده و همچنین شیخ طوسی در کتاب فهرست و نویری در نهایة العرب و ابنعساکر در تاریخ مدینه دمشق بخشهایی از آن را ذکر کرده است.[۸]
محتوا
نامه امام علی(ع) به مالک اشتر در باب حکومتداری حاوی موضوعات مختلفی است؛ برخی از نکات برجسته این نامه عبارتند از:
- تلاش و کوشش برای جلب رضایت رعایا و تودههای ملت.
- مبارزه با کبر و غرور ناشی از مقام.
- رعایت عدل و انصاف در هر حال و پرهیز از هرگونه ظلم و ستم که سبب تغییر نعمتها میشود.
- برحذر بودن از وسوسههای عیبجویان و سخنچینان و تلاش در عیبپوشی مردم.
- لزوم مشورت در کارها و برحذر بودن از مشورت با افراد بخیل و ترسو.[۹]
- کنار گذاردن سردمداران حکومتهای ستمگر پیشین و به عکس ارتباط داشتن با اهل ورع و صداقت و ایمان.
- جلب حسن ظن مردم از طریق احسان و نیکی و سبک کردن بار هزینهها.
- احترام به آداب و رسوم نیک پیشین.
- تداوم نشست و مشورت با علما و خردمندان.
- نهایت تأکید بر رعایت حال قشر محروم.
- تأکید بر اصل عدالت که مایه روشنی چشم زمامداران است.[۱۰]
- لزوم رسیدگی به وضع ایتام و کهنسالان.
- اعلام عذر موجه در برابر کمبودها و مشکلات و سوءظنها.
- پذیرش دعوت دشمنان به صلح در عین رعایت هوشیاری در برابر آنان و احترام به قراردادهایی که با آنها برقرار میشود.[۱۱]
- پرهیز شدید از خونریزی غیرمجاز.
- پرهیز از هرگونه عُجب و خودبینی و خودپسندی.
- بر حذر بودن از منت گذاشتن بر رعایا.
- توجّه به سیره رسول خدا و انبیای الهی در تمام امور مربوط به زمامداری.[۱۲]
اهمیت عهدنامه مالک اشتر از نگاه امامخمینی
عهدنامه مالک اشتر در منظومه فکری امامخمینی جایگاه برجستهای دارد. ایشان معتقد است امام علی(ع) در این نامه افکار و نظریات خود در مسائل سیاسی را بازگو کرده است و بر منصوبان و پیروان خود تکلیف را از همه جهات مشخص نمودند.[۱۳] امام عهدنامه مالک اشتر را نشانه این میداند که اسلام دین سیاست است و درباره حکومت و حکمرانی نظریه دارد؛ از این جهت برای دستیابی به یک حکومت عادل باید به آن عمل نمود.[۱۴]
از نظر امامخمینی حضرت علی(ع) در این نامه با اینکه مخاطبش تنها یک فرد بوده، مسائل مهمی اعم از سیاسی و اجتماعی را تبیین نموده است [۱۵] امام مخاطب واقعی این نامه را همه والیان و حکام میدانند که برای داشتن یک حکومت عادل و اسلامی باید به این دستورالعمل عمل کنند.[۱۶] ایشان محور کار در حکومتداری و اجرای عدالت به معنای واقعی را در حرکت بر مدار عهدنامه مالک اشتر میداند.[۱۷] از نظر امامخمینی عدالت واقعی آن است که در ارتباط با دولتها و مردم و همچنین در قضاوت و تقسیم درآمد عمومی مانند امام علی(ع) و طبق نظریاتی که امام برای مالک اشتر در این نامه نوشت رفتار شود.[۱۸]
محققان درباره شباهتهای وصیتنامه امامخمینی و عهدنامه مالک اشتر گفتهاند هردو شاخصههای فردی کارگزار اسلامی را تبیین کردهاند و دارای افق یکسانی در این زمینه بوده، به شکلی که ریشههای گفتمانی وصیتنامه در عهدنامه مالک اشتر پیدا است.[۱۹]
پانویس
- ↑ بهادری، «تحلیل مضمون عهدنامهٔ امیرالمؤمنینعلی (ع) با مالکاشتر»، ص۵۷.
- ↑ بهادری، «تحلیل مضمون عهدنامهٔ امیرالمؤمنینعلی (ع) با مالکاشتر»، ص۵۷.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)، ج۱۰، ص۳۵۴.
- ↑ فاضل لنکرانی، آیین کشور داری از دیدگاه امام علی علیه السلام، ص۱۲.
- ↑ فاضل لنکرانی، آیین کشور داری از دیدگاه امام علی علیه السلام، ص۱۲.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)، ج۱۱، ص۱۵۴ و ص۱۵۵.
- ↑ مرتضوی، دانشنامه امامخمینی، ج۱، ص۲۱۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)، ج۱۰، ص۳۵۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین(ع)، ج۱۰، ص۳۵۸.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین(ع)، ج۱۰، ص۳۵۹.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین(ع)، ج۱۰، ص۳۶۰.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین(ع)، ج۱۰، ص۳۶۱.
- ↑ امامخمینی، صحیفه امام، ج۵، ص۲۸.
- ↑ امامخمینی، صحیفه امام، ج۶، ص۴۳.
- ↑ امامخمینی، صحیفه امام، ج۱۸، ص۵۵.
- ↑ امامخمینی، موسوعة الإمام الخمینی، ص۵۸.
- ↑ ذاکری، «امیرالمومنین (ع) اسوهٔ امامخمینی در حقوق شهروندان»، ص۸۸.
- ↑ امام خمینی، موسوعة الإمام الخمینی، ص۵۸.
- ↑ حاجیلوئی محب، «بازنمایی سیمای فردی کارگزار اسلامی در وصیّت نامه امامخمینی (ره)، بر پایه عهدنامه مالک اشتر»، ص۱۵۹.
منابع
- امامخمینی، سید روحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- امامخمینی، سید روح الله، موسوعة الإمام الخمینی ۲۱، (ولایت فقیه، حکومت اسلامی)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ق.
- بهادری، آتنا، «تحلیل مضمون عهدنامهٔ امیرالمؤمنینعلی (ع) با مالکاشتر»، پژوهشنامه نهج البلاغه، شماره۲۸، زمستان ۱۳۹۸ش.
- حاجیلوئی محب، محمد مهدی، «بازنمایی سیمای فردی کارگزار اسلامی در وصیّت نامه امامخمینی (ره)، بر پایه عهدنامه مالک اشتر»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، شماره۲، تابستان ۱۳۹۸ش.
- ذاکری، علی اکبر، «امیرالمومنین (ع) اسوهٔ امامخمینی در حقوق شهروندان»، حوزه، شماره ۱۷۱ و ۱۷۲، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، آیین کشور داری از دیدگاه امام علی علیه السلام، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، ۱۳۸۸ش.
- مرتضوی، ضیاء، دانشنامه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی، ۱۴۰۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین (ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.