نفس اماره
نفس اماره، اصطلاحی در علم اخلاق
اهمیت و جایگاه نفس امّاره
نفس امّاره در اصطلاح اخلاق به معنای بسیار امرکننده به بدی‌ها است.[۱] و به جهتی از نفس گفته می‌شود که به سمت لذت و شهوات حسی گرایش دارد.[۲]
یکی از مبانی و اصول اخلاقی در آثار اندیشمندان اسلامی مسئله تهذیب، کنترل و طهارت نفس امّاره است؛ ازاین‌رو در مکتب‌های فلسفی و اخلاقی به نفس امّاره و تهذیب آن توجه فراوانی شده است.[۳] امام‌خمینی نیز با دو رویکرد اخلاقی و عرفانی به مسئله نفس امّاره توجه ویژه‌ای داشته و به حقیقت و ماهیت آن و راه‌های مبارزه با نفس امّاره اشاره کرده است.[۴]
حقیقت نفس امّاره
در نظر اهل اخلاق نفس امّاره همان مرتبه حیوانی نفس که تلاش برای رسیدن به شهوات و غرایز خود از هر طریقی دارد. نفس امّاره، میل و گرایش به عالم ماده دارد و دغدغه آن، ارضای شهوات گوناگون انسان است و برای نفس امّاره فرقی ندارد، که این نیازها چگونه و از چه طریقی ارضا می‌شود؛ مثلاً زمانی که میل به غذا پیدا کرد، درخواست نفس امّاره از انسان، خوردن است و برای او فرقی ندارد که این خوردن از راه حلال باشد یا حرام بلکه بدون در نظر گرفتن عواقب آن، این میل را دارد.[۵]
به اعتقاد امام‌خمینی نفس امّاره انسان را به سوی بدی‌ها و زشتی می‌کشاند و اگر کنترل نشود و به حال خود واگذار گردد به واسطه تمایل ذاتی و گرایش به فساد، به جایی می‌رسد که صورت جوهری نفس انسان و فصل اخیر آن می‌شود و تمام مملکت ظاهر و باطن انسان را تصرف می‌کند.[۶] به باور ایشان امیال نفس امّاره در بعضی افراد به حدی پیش رفته که آنها را از انسانیت خارج کرده است، از همین رو پایبندی به شریعت و دین برای کنترل نفس امّاره لازم است. کارکرد این دستورات و عبادات شرعی و دینی کنترل و شکستن شدت و حِدّت امیال نفس امّاره است.[۷] به اعتقاد امام‌خمینی حقیقت و ماهیت نفس امّاره، سرکشی و طغیان است که انسان گاه تا آخر عمر از شرّ آن در امان نیست، ازاین‌رو باید مهار نفس سرکش را از دست ندهد.[۸] امام‌خمینی با استناد به آیه «ان النفس الأمارة بالسوء»،[۹] معتقد است راه معالجه نفس امّاره عمل کردن به شریعت و دستورات دینی و مواظبت بر مقامات سلوکی است.[۱۰] ایشان در رویکرد عرفانی همسو با اهل معرفت با تأویل بطونی، نفس امّاره را همان فرعون نفس می‌داند که همیشه در حال طغیان و سرکشی است.[۱۱]
جهاد با نفس اماره
امام‌خمینی همسو با علمای اخلاق شرایطی برای جهاد با نفس امّاره بر می‌شمارد از جمله:
- تفکر: نخستین شرط جهاد با نفس امّاره تفکر در عواقب کارها و بیداری از غفلت و چاره‌اندیشی برای رفع امیال نفس اماره است.[۱۲]
- مراقبه: انسانی که می‌خواهد با نفس امّاره مبارزه کند، باید مراقب نفس امّاره باشد و در همه جا خدا را حاظر و ناظر بر اعمال خود بداند.[۱۳]
- ریاضت: جهاد با نفس امّاره، به زحمت طولانی و ریاضت نیاز دارد، از جمله فوائد مهم ریاضت ایجاد عزم در انسان است.[۱۴]
پانویس
- ↑ کاشانی، الطائف الاعلام، ص۵۶۸؛ مصباح یزدی، آیین پرواز، ص۲۷.
- ↑ کاشانی، اصطلاحات الصوفیه، ص۷۶.
- ↑ خواجه نصیر، اخلاق ناصری، ج۱، ص۹؛ ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق، ص۱۰۷-۱۱۱؛ نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۶۱-۶۸.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ۱۵۶، ۲۵۸، ۵۰۴؛ صحیفه امام، ج۱۶، ص۲۰۹؛ جهاد اکبر، ص۱۸-۲۰؛ مصباح الهدایه، ص۵۳.
- ↑ خواجه نصیر، اخلاق ناصری، ج۱، ص۴۱؛ گیلان‌پور، حقیقت انسان در عرفان، ص۶۴.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۵۶، ۲۵۸.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۵۶، ۲۰۷-۲۰۸؛ آداب الصلاة، ص۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۳۰.
- ↑ یوسف: ۵۳.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۰۷-۲۰۸.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۵۳؛ آداب الصلاه ص۲۳۷.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۴-۲۵.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۲۹-۳۳۰؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۴۵۴.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۲۵؛ شرح چهل حدیث، ص۴۵ و ۱۲۵.
منابع
- ابن‌مسکویه، احمد، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، تحقیق عماد هلالی، قم، طلیعه نور، ۱۴۲۶ق.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- طوسی، خواجه نصیر محمدبن‌محمد، اخلاق ناصری، تهران، نشر علمیه اسلامیه، ۱۴۱۳ق.
- کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، تحقیق عبد العال، قاهره، دارالمنار، ۱۴۱۳ق.
- کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، تصحیح مجید هادی‌زاده، تهران، نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- گیلان‌پور، محمدحسین، حقیقت انسان در عرفان عملی با تکیه بر آراء، کاشانی، حکمت عرفانی، قم، ۱۳۹۳ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آیین پرواز، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۹ش.
- نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تصحیح محمد کلانتری، بیروت، اعلمی، بی‌تا.