تقوا

تقوا، حفظ نفس از مخالفت حق و محافظت آن بر حدود الهی.

تقوا؛ اطاعت اوامر و پرهیز از نواهی الهی و حفظ نفس از بیم خشم خدا است. امام‌خمینی تقوا را حفظ نفس از مخالفت اوامر و نواهی حق، همراه با ترک امور مشتبه می‌داند.

امام‌خمینی تقوا را مقدمه سیر و سلوک می‌داند و قائل است دستیابی به ملکه تقوا در آغاز سخت و سپس لذت روحانی می‌شود. ایشان حقیقت تقوا را ترک خودبینی و خودخواهی می‌داند و آن را مقدمه وصول به مقامات می‌شمارد.

امام‌خمینی مراتبی برای تقوا چون؛ تقوای عامه، خاصه، و واصلان برشمرده و به اعتبار مراتب بطونی انسان، مراتبی برای تقوا چون؛ تقوای ظاهر، باطن، عقل و تقوای اولیای خالص برمی‌شمارد و به اعتبار متعلق، تقوا را به تقوای سیاسی، مادی و معنوی تقسیم می‌کند.

امام‌خمینی ورع را نیز به معنای شدت تقوا و کمال پرهیزکاری دانسته و برای ورع مراتبی چون؛ ورع عامه، خاصه و اولیا برمی‌شمارد.

ایشان، ایمان به خدا و یقین به آثار گناه و ثواب را از اسباب تقوا می‌داند و کوچک‌شمردن گناه و تکبر در برابر دستورهای الهی را از جمله موانع تقوا برمی‌شمارد. و برای تقوای آثاری چون؛ پاک‌شدن نفس از کدورت‌ها، تقویت اراده و قبولی عبادت قائل است.

مفهوم‌شناسی

تقوا از ریشه «وقی» به معنای دفع چیزی از چیزی به غیر آن است که در مواردی مانند نگهداری، منع و مراقبت از شیء در برابر امور مضر، به‌کار می‌رود. در اصطلاح اخلاقی، به معنای اطاعت اوامر و پرهیز از نواهی الهی و حفظ نفس از بیم خشم خدای تعالی است.
در اصطلاح عرفانی، به معنای حفظ حدود الهی و وفا بر عهدهای آن است. همچنین تقوا به معنای حق را در فضایل سپر و مانع خود قراردادن و نسبت دادن همه کمالات به حق و خود را در نقایص سپر حق قراردادن و نسبت دادن همه نقائص به خود است. امام‌خمینی نیز تقوا را حفظ نفس از مخالفت اوامر و نواهی حق، همراه با ترک امور مشتبه می‌داند.
تقوا با واژه ورع مرتبط است. اگرچه ورع غیر از تقواست، اما در بسیاری از موارد به همان معنای تقوا به‌کار می‌رود. ورع به معنای شدت خودنگهداری و سختگیری بر نفس و در اصطلاح، به معنای خودنگهداری و حفظ خویش از معاصی و مشتهیات و پرهیز از حرام و شبهه است؛ در واقع ورع اخص از تقواست. امام‌خمینی معنای لغوی ورع را از «رعة» به معنای تقوا یا شدت تقوا و کمال پرهیزکاری یا «ورّع» به معنای نگهداری نفس از تجاوز از حدود شرع و عقل یا رد نفس از مشتهیات و ارتکاب آنها، دانسته است. ایشان معنای اصطلاحی آن را نیز مانند بعضی عارفان نگهداری کامل نفس از محذورات و محرمات و در عین حال ترس‌داشتن از لغزش یا سختگیری نفس برای تعظیم حق معرفی کرده است.

پیشینه

در ادیان الهی به تقوا توجه شده است؛ چنان‌که در کتاب مقدس به تقوا و دوری از افعال زشت امر شده است و بر تقوا با عنوان حقیقتی که نه تنها در دنیا، بلکه در آخرت نیز سودمند است، تأکید شده است. تقوا در فرهنگ و معارف الهی، ارج و اهمیت ویژه‌ای دارد. در قرآن کریم از آن با عنوان بهترین لباس و بهترین توشه یادشده، خداوند مؤمنان را به تقوا فراخوانده است. در منابع روایی نیز باب ویژه‌ای به آن اختصاص داده شده است. بعضی روایات، آن را کلید درهای بسته، ذخیره رستاخیز، ابزار آزادی انسان از بردگی شیطان و وسیله نجات از هر امر مهلک معرفی کرده‌اند. در عرفان عملی، تقوا از مقامات نیست، بلکه یکی از مراحل و مراتب ورع ذکر شده است. در اغلب منابع عرفانی نیز تقوا در کنار ورع آمده است. علمای اخلاق در آثار خود به بحث از تقوا و ورع پرداخته، این دو را از بزرگ‌ترین نجات‌دهنده‌ها و راه کسب سعادت و درجات عالی شمرده‌اند.
امام‌خمینی تقوا را مقدمه سلوک و سیر الی الله می‌داند و معتقد است تا انسان به مرحله تقوا و ایمان نرسد، نماز او سبب قرب نیست و معراج مؤمن شمرده نمی‌شود. ایشان در آثار خود با دو رویکرد عرفانی و اخلاقی به بحث از حقیقت تقوا، اقسام، آثار و درجات آن پرداخته است و بر این موضوع تأکید دارد که باید دعوت به تقوا پیوسته تکرار شود تا بر دل‌ها بنشیند و این مطابق روش انسان‌سازی قرآن است؛ زیرا بدون این دعوت، به فراموشی سپرده می‌شود.

حقیقت تقوا

قرآن کریم، تقوا را امری قلبی و باطنی می‌داند که مانند لباسی انسان را در برابر ناملایمات حفظ می‌کند. امام‌صادق(ع) نیز تقوا را امری قلبی شمرده است و آن را به حضور در مواضع امر الهی و غیبت در مواضع نهی الهی تفسیر کرده است. علمای اخلاق و عرفان تقوا را پرهیز از معاصی دانسته، آن را حقیقتی مرکب از سه امر شمرده‌اند:

1. ترس از خداوند؛
2. دوری از گناهان؛
3. طلب نزدیکی به خدا.

عارفان در بیان حقیقت تقوا، تفسیرهای مختلفی کرده‌اند؛ ازجمله:

1. ترس از خداوند؛
2. ترس از فراق او؛
3. پرهیز دایم؛
4. پرهیز از غیر حق
5. اجتناب از آنچه مخالف با محبت حق‌تعالی است.

امام‌خمینی حقیقت و باطن تقوا را ترک خودبینی و خودخواهی می‌داند و تقوا را از مراتب کمال و مقامات سالکان نمی‌داند؛ بلکه آن را مقدمه وصول به مقامات می‌شمارد و معتقد است بدون آن، رسیدن به هیچ مقامی امکان ندارد. از این‌رو تقوا برتر از هر چیز و مقدم بر هر مقصد و مقدمه پیشرفت است. ایشان با استناد به آیه «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ» ملاک امتیاز انسان‌ها بر یکدیگر را تقوا و پاکی از انحراف می‌داند؛ از این‌رو ارزش و کرامت والای رسول خدا(ص) به سبب درجه اعلای تقوای ایشان بوده است. ایشان تقوا را وسیله پوشش زشتی‌های باطن و حضور در محضر ربوبیت می‌داند و معتقد است ورع به این معنا نیست که شخص پیشانی اهل عبادت داشته باشد و از مردم اعراض کند، بلکه طبق روایتی از رسول خدا(ص) حقیقت تقوا در قلب است.

مراتب و اقسام تقوا

قرآن کریم به رعایت تقوا در حد استطاعت و توان امرکرده است. در بعضی از آیات نیز به رعایت حقِّ تقوا توصیه شده است. بعضی از مفسران جمع میان این دو آیه را این‌گونه تفسیر کرده‌اند که رعایت حقِّ تقوا از طرفی بسته به عبودیتی است که هیچ‌گونه خودخواهی و غفلتی در آن نباشد و از طرف دیگر رعایتش برای بیشتر مردم امکان‌پذیر نیست؛ لذا جمع میان آیات به این است که هر کسی به قدر توان، باید در مسیر حقِّ تقوا قدم بردارد.
علمای اخلاق، تقوا را دارای مراتبی می‌دانند و معتقدند هر کس بالاترین مرتبه ایمان را داشته باشد و جوهر روح و روانش از همه صاف‌تر باشد، مراتب بالاتری از تقوا خواهد داشت؛ در نتیجه عبادت او خالص‌تر و به خدا نزدیک‌تر خواهد بود. در مقابل، معاصی و ترک تقوا سبب ضعف ایمان، قساوت قلب و وقوع شرک می‌گردد. بعضی از اهل معرفت، برای تقوا سه مرتبه ذکر کرده‌اند:

1. تقوای عوام که پرهیز از محرمات است.
2. تقوای خواص که پرهیز از اسناد کمالات افعال و صفات به خود است.
3. تقوای خواص از کاملان که پرهیز از اسناد وجود به غیر حق‌تعالی در فعل، صفت و ذات است.

امام‌خمینی نیز مراتب متعددی برای تقوا برشمرده است و هر مرتبه از تقوا را مقدمه‌ای برای مرتبه بعد از آن و تمام مراتب آن را مقدمه توحید و ترک غیر حق دانسته است. ایشان تقوای عامه را پرهیز از محرمات که به منزله پرهیز از امور مضرّ است، تقوای خاصه را پرهیز از خواسته‌های نفسانی، تقوای زاهدان را پرهیز از علاقه به دنیا و تقوای مخلصان را اجتناب از حب نفس می‌شمارد. به اعتقاد ایشان، تقوای اهل معرفت برتر از این موارد است. در عین حال، تقوای مجذوبان، اجتناب از ظهور کثرت‌های افعالی؛ تقوای فانیان، پرهیز از کثرت‌های اسمایی؛ تقوای واصلان، اجتناب از توجه به فنا و تقوای متمکنان (حالتی که در آن سالکان در حالات معنوی به ثبات و استقرار در تجلیات رسیده‌اند) اجتناب از تلوین (مرحله‌ای که شخص در تجلیات به ثبات نرسیده) است. ایشان در بیانی کلی، مرتبه برتر تقوا را اجتناب از توجه به غیر حق و استمداد و عبودیت در برابر حق‌تعالی و پرهیز از راه‌دادن غیر حق به قلب و تکیه و اعتماد به آن می‌داند.
امام‌خمینی در تقسیمی دیگر، به اعتبار مراتب بطونی انسان، چهار مرتبه برای تقوا برمی‌شمارد:

1. تقوای ظاهر (تقوای عامه) که نگهداری ظاهر از گناهان است.
2. تقوای باطن (تقوای خاصه) که پرهیز از افراط و تفریط و تجاوز از حد اعتدال در اخلاق و غرایز روحی است.
3. تقوای عقل (تقوای اخص خواص) که نگهداری عقل از دخول آن در علوم غیر الهی است.
4. تقوای قلب (تقوای اولیا) که نگهداری آن از مشاهده و مذاکره غیر حق است.

ایشان در جایی دیگر، مرتبه‌ای به چهار مرتبه بالا افزوده است و آن تقوای اولیای خالص است که از مرحله مشاهده کثرت فعلی-که مشاهده حق‌تعالی در خلق است-گذشته‌اند و به مرحله پرهیز از مشاهده کثرت اَسمایی و جلوه‌های رحمانی، رسیده‌اند که در این مرحله، شاهد و مشهود و مشاهده‌ای در کار نیست و از ازل تا ابد یک جلوه بیش نیست و این همان فنای در ذات است. تقوا به اعتبار متعلق نیز اقسامی دارد؛ چنان‌که برخی اندیشمندان اسلامی به تقوا هم در امور فردی و هم در جامعه و سیاست توجه کرده، معتقدند باید در جامعه و میان مردم قوه و نیرویی باشد که آنها را به حفظ حدود و رعایت مرزها ملزم کند، و آن تقواست. امام‌خمینی تقوا را در تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی جاری دانسته، آن را به اعتبار متعلق، به تقوای سیاسی، مادی و معنوی تقسیم می‌کند. به باور ایشان، هرچند تقوا برای همه لازم است، اما دربارهٔ مسئولان و متصدیان کشور ضرورت بیشتری دارد؛ زیرا اگر هر کس در حیطه کار خویش بر اساس تقوا عمل کند، اختلافی رخ نمی‌دهد؛ اما بی‌تقوایی این افراد، به تمام کشور سرایت می‌کند و سبب تباهی و بربادرفتن آن می‌گردد. ایشان اختلافاتی را که در دولت‌ها پیش می‌آید، نتیجه نداشتن تقوای سیاسی افراد دانسته، کرامت مسئولان را در پرتوی تقوای سیاسی آنان و برومندی ملت را در سایه این صفت اخلاقی می‌داند.
علمای اخلاق برای ورع نیز مراتب و درجاتی برشمرده‌اند. بعضی ورع را دارای چهار مرتبه دانسته‌اند:

1. انجام واجبات و ترک محرمات، که ورع اهل عدل است.
2. انجام مستحبات و ترک مکروهات، که ورع صالحان است.
3. دوری‌کردن از موارد شبهه‌ناک، که ورع متقین است.
4. پرهیز از هر چیزی که برای خدا نباشد، که تقوای صدیقین است.

امام‌خمینی نیز مراتب متعددی برای ورع ذکر کرده است؛ ازجمله:

1. ورع عامه، اجتناب از گناهان کبیره؛
2. ورع خاصه، اجتناب از امور مشتبه، به سبب پرهیز از دخول در حرام؛
3. ورع اهل زهد، اجتناب از مباحات، برای در امان‌ماندن از وزر آن؛
4. ورع اهل سلوک، ترک نظر به دنیا برای رسیدن به مقامات؛
5. ورع مجذوبین، ترک مقامات برای رسیدن به باب‌الله و شهود جمال الهی؛
6. ورع اولیا، اجتناب از توجه به غایات.

اسباب، موانع و طریق تحصیل تقوا

در بعضی روایات، سبب و منشأ تقوا، ایمان و معرفت به خداوند شمرده شده است. امام‌خمینی مانند بعضی علمای اخلاق سبب تقوا را ایمان به خدا و معرفت و یقین به آثار گناه و ثواب و عقاب می‌داند؛ زیرا هرچه یقین بیشتر باشد، پرهیز از گناهان بیشتر است و کسی که بداند خداوند پیوسته حاضر و ناظر به احوال اوست، در همه حالات، در پنهان و آشکار، ادب را رعایت کرده، از هر مخالفتی پرهیز می‌کند. به اعتقاد ایشان عصمت انبیا و اولیای الهی نیز از یقین و اطمینان کامل آنها نشئت می‌گیرد. در مقابل، گناه و نافرمانی خداوند ناشی از نقصان یقین شخص و تعلق قلب به حب دنیا و حب نفس (کید نفس) است که نفس به واسطه کوچک نشان‌دادن گناهان، انسان را به ارتکاب آنها می‌کشاند.
از نظر علمای اخلاق، از دیگر آفات تقوا و اسباب وقوع در گناه، تبعیت از هوای نفس، تسلط شیطان، غلبه شهوت، ضعف ایمان و ضعف اراده است. امام‌خمینی نیز منشأ اصلی گناهان را-که آفت و مانع تقوا نیز به حساب می‌آید-کوچک‌شمردن گناه، تکبر در برابر دستورهای الهی، وسوسه‌های شیطان و اشتغال به لغو و باطل می‌داند.
برخی علمای اخلاق، ازجمله راه‌های دستیابی تقوا را مخالفت با هوای نفس، به کمک روزه و امثال آن می‌دانند که سبب قوت نفس در پرهیز از گناهان می‌شود. آنان معتقدند محاسبه نفس در همه حرکات و سکنات، سبب حصول تقوا می‌شود؛ به این معنا که بنده از نفس خود در انجام وظایف و تکالیف و جبران خطاها حساب‌کشی کند و در صورت کوتاهی، آن را سرزنش و بازخواست کند.
امام‌خمینی دستیابی به ملکه تقوا را-گرچه در آغاز سخت و مشکل-پس از تحمل زحمت و مواظبت، نه تنها آسان می‌داند، بلکه معتقد است پس از مدتی این تقوا و پرهیز، به لذت روحانی تبدیل می‌شود و شخص می‌تواند پس از مواظبت شدید و تقوای کامل، از این مرتبه، به مرتبه دوم، یعنی تقوای خواص ترقی کند که همان ترک شهوات نفسانی است؛ زیرا با درک لذت روحانی به‌تدریج لذت‌های دنیوی در نگاه او بی‌مقدار می‌شود. پس از این مرحله، به مرتبه سوم تقوا راه می‌یابد که قدم و ریاضت او ریاضت حق می‌گردد و از نفس و آثار آن گریزان می‌شود و از محبت نفس تقوا پیشه کرده، از خودخواهی و خودبینی متنفر می‌شود. در این مرحله، وصول رایحه‌های خوش ولایت به مشام سالک می‌رسد.

آثار و علایم تقوا

در قرآن کریم آثاری برای تقوا بیان شده است؛ مانند تأیید و نصرت از ناحیه خداوند، اصلاح اعمال، بخشش گناهان، محبت الهی، تعلیم الهی، نجات از آتش جهنم، آسانی حساب و نجات از سختی‌ها و رزق حلال. در روایات نیز آثاری برای تقوا بیان شده است؛ ازجمله: شفای مرض‌های قلب، بینایی آن، پاک‌شدن از آلودگی‌ها، روشنی‌بخشی به دیده‌ها از تاریکی، ایمنی‌بخشی به دل‌ها از نگرانی و شفای بیماری‌های بدن. همچنین علایمی برای اهل تقوا آمده است؛ ازجمله اینکه اهل فضایل‌اند؛ گفتارشان صواب و رفتارشان همراه با تواضع است؛ از حرام چشم‌پوشی کرده و خود را وقف دانش بامنفعت نموده‌اند؛ بلا و راحتی بر ایشان یکسان، خداوند در نظرشان بزرگ و غیر خدا در نظرشان کوچک است.
دانشمندان اخلاق و عرفان، با استناد به برخی آیات، آثار پرشماری برای تقوا برشمرده‌اند که با توجه به مراتب آن، متفاوت است؛ ازجمله: تمییز میان حق و باطل و گشایش روزی. عارفان نیز با استناد به آیات، تقوا را راه رسیدن به علم موهبتی می‌دانند.
امام‌خمینی اثر تقوا را پاک‌شدن نفس از کدورت‌ها و آلایش‌ها می‌داند که به دنبال آن اعمال نیکو تأثیر بیشتری در آن داشته، به هدف عبادات نزدیک‌تر می‌شود؛ سرّ بزرگ عبادات نیز که تمرین نفس انسانی و نفوذ اراده آن است، بهتر انجام می‌گیرد. تقوا نه تنها سبب تقویت اراده می‌شود، قوای مادی انسان را نیز تحت سیطره ملکوت نفس قرار می‌دهد؛ بنابراین اگر کسی تقوا پیشه سازد، اهل سعادت و نجات خواهد شد. ایشان قبولی عبادت را از مهم‌ترین آثار تقوا شمرده است و معتقد است تقوای باطن که تطهیر نفس از اخلاق ناپسند است، از شرایط صحت نماز اهل باطن است و انسان تا به مرتبه تقوا و ایمان نرسیده باشد، نمازش معراج مؤمن و سبب قرب الهی نیست، بلکه همچنان در بیت نفس است، و کسی که به تمام مراتب تقوا می‌رسد، دین، عقل، روح، قلب و تمام قوای ظاهری و باطنی‌اش سالم می‌ماند و دشمنی‌ها از باطنش ریشه‌کن می‌شود.
امام‌خمینی تقوا را در گستره علم، ضامن حفظ اعتقاد و سعادتمندی در دنیا و آخرت و تربیت صحیح نسل‌های آینده دانسته، معتقد است تطمیع‌ها و تهدیدها در دانشمند متقی، تأثیری نمی‌گذارد و او را از رسالتش بازنمی‌دارد. ایشان علم بدون تقوا را موجب فساد و تباهی می‌داند؛ از این‌رو به طلاب و روحانیان سفارش می‌کند در کنار هر قدمی که برای علم برمی‌دارند، یک گام نیز به سوی تقوا بردارند؛ زیرا عالم متقی، منشأ خیر و برکت است؛ چنان‌که علم بدون تقوا مضرّ و موجب بربادرفتن کشور است. ایشان تقوا را رمز پیروزی ملت و غلبه بر مشکلات و در مقابل، بی‌تقوایی و علم بدون عمل را در بسیاری از اوقات مضرّ شمرده است. به اعتقاد ایشان، ضرر عالم بی‌تقوا برای اسلام بیش از هر شخص دیگری است و چه بسا عالم بی‌تقوا که با کتاب و سنت، مردم را منحرف کند و آنها را به گونه‌ای مطرح کند که موجب انحراف مردم شود.

پیوند به بیرون

• علی گرامی، «تقوا»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۴۷۶–۴۸۲.