غفلت: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «غفلت، بی‌توجهی و سستی نفس در توجه به هدف و روی‌گردانی از حق‌تعالی. ==معنی== غفلت به معنای عدم توجه، رهاکردن <ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۱/۴۹۷.</ref> و پنهان‌شدن چیزی از ذهن انسان و به‌یاد نیاوردن آن <ref>فیومی، المصباح المنیر، ۴۴۹.</ref> است و در اصطل...» ایجاد کرد) |
جز (removed Category:مقاله های نیازمند ارزیابی; added Category:مقاله‌های دارای شناسه using HotCat) |
||
| (۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''غفلت'''، بی‌توجهی و سستی [[نفس]] در توجه به هدف و روی‌گردانی از [[حق‌تعالی]]. | |||
[[قرآن]]، غفلت را عامل پیروی از هوا و تجاوز از حق می‌داند و [[امام‌خمینی]] بیدارشدن از خواب غفلت (یقظه) را منزل اول انسانیت می‌شمارد. | |||
امام‌خمینی، [[گناه]] و غرق‌شدن در لذت‌های دنیوی را از عوامل غفلت می‌داند و غفلت را به ناپسند و پسندیده تقسیم کرده‌است. غفلت ناپسند، مانند غفلت از خداوند و غفلت پسندیده، مانند غفلت برخی از [[اولیای الهی]] که از عالم و هرچه در آن است، غافل‌اند. | |||
امام‌خمینی، برای غفلت ناپسند مصادیقی برشمرده است چون؛ غفلت از خداوند؛ که ریشه همه خطاهای انسان است. غفلت از [[نفس]] و اعمال آن؛ که سبب افزایش [[حجب|حجاب‌ها]] است، غفلت از توجه در [[عبادت]]؛ که موجب حقیقت‌نیافتن و عدم پذیرش عبادت می‌شود و غفلت از [[مرگ]]؛ که سبب مرگ بدون زاد و توشه می‌شود. ایشان [[تفکر]]، پندهای [[پیامبران(ع)|انبیا(ع)]]، و کتاب‌های آسمانی را از اسباب بیداری انسان‌ها می‌داند. | |||
امام‌خمینی | غفلت در عرصه اجتماعی نیز دارای پیامدهای جبران‌ناپذیری است، چنانکه امام‌خمینی آن را به مباحث اجتماعی بسط داده و همگان به‌ویژه علما را از غفلت در امور اجتماعی بر حذر داشته و امت اسلامی و ملت ایران را به غافل‌نشدن از دسیسه‌های دشمنان توصیه کرده است. | ||
امام‌خمینی مانند دیگر عارفان <ref>ابن‌عربی، الفتوحات، ۱/۲۰۸؛ تلمسانی، شرح منازل السائرین، ۱/۶۷.</ref> غفلت را به غفلت ناپسند و غفلت پسندیده تقسیم کرده است. غفلت ناپسند مانند غفلت از خداوند و عالم | == معنی == | ||
غفلت به معنای عدم توجه، رهاکردن<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۱/۴۹۷.</ref> و پنهان‌شدن چیزی از ذهن انسان و به‌یاد نیاوردن آن<ref>فیومی، المصباح المنیر، ۴۴۹.</ref> است و در اصطلاح [[اخلاق|اخلاقی]] به معنای سستی و ضعف نفس از توجه به هدف خود<ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۱۰۵.</ref> و سهوی است که از کمی تحفظ و بیداری حاصل می‌شود.<ref>مدنی، ریاض السالکین، ۶/۸۲.</ref> غفلت در اصطلاح [[عرفان|عرفانی]] به معنای اعراض از حق‌تعالی است<ref>بالی‌زاده، شرح فصوص الحکم، ۲۵۱.</ref> و در اصطلاح فقهی عدم توجه به هر امری؛ اعم از سهو و نسیان است.<ref>عاملی، مفتاح الکرامة، ۹/۲۶۹–۲۷۰.</ref> بعضی نیز غفلت را همان سهو دانسته‌اند<ref>اردبیلی، زبدة البیان، ۶۳.</ref>؛ البته غفلت در مواردی پسندیده شمرده شده است، مانند غفلت از کثرات.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۲۲.</ref> در مقابل غفلت، ذکر است که به معنای یاد کردن خداوند است<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۶۷.</ref> {{ببینید|ذکر}}. | |||
از الفاظ مرتبط با غفلت، تغافل به معنای خود را به غفلت‌زدن است<ref>فیومی، المصباح المنیر، ۴۵۰.</ref> که در مواردی از صفات پسندیده و روش اهل [[دین]] است.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۳/۳۲۶.</ref> اهل معرفت نیز آن را از درجات [[فتوت]] شمرده‌اند.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۷۹.</ref> | |||
== پیشینه == | |||
در ادیان الهی، ذکر الهی و دوری از غفلت مورد اهتمام بوده است؛ چنانکه خاطرنشان شده ملعون است کسی که کار خداوند را با غفلت انجام دهد<ref>کتاب مقدس، ارمیا، ب۴۸، ۱۰.</ref> و ذکر مدام و دوری از غفلت از خصایص پاکان معرفی شده است.<ref>کتاب مقدس، انجیل برنابا، ب ۱۰۹.</ref> [[قرآن کریم]] نیز غفلت را عامل متابعت هوا و تجاوز از حق می‌داند.<ref>کهف، ۲۸؛ ← طباطبایی، المیزان، ۱۳/۳۰۳.</ref> در منابع روایی به غفلت از زوایای مختلفی چون نشانه‌ها، آثار و موارد توجه شده است.<ref>آمدی، تصنیف غرر، ۲۶۵–۲۶۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۷۰/۱۵۴.</ref> بنابر روایتی از [[امیرمؤمنان علی(ع)]]، مستی غفلت و [[غرور]] بیش از مستی شراب است<ref>آمدی، تصنیف غرر، ۲۶۶.</ref> و با یاد خداوند غفلت زایل می‌شود.<ref>آمدی، تصنیف غرر، ۱۸۹.</ref> | |||
عالمان اخلاق غفلت را یکی از خلق‌های ناپسند و ریشه اصلی زشتی‌ها و آن را مقابل ذکر برشمرده‌اند و ذکر را رهایی از غفلت و فراموشی معرفی کرده‌اند.<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۱۳۳–۱۳۶.</ref> در کتاب‌های اخلاقی بحث‌های گسترده‌ای دربارهٔ ریشه‌ها، آثار و راه‌های مبارزه با غفلت بیان شده است.<ref>غزالی، کیمیای سعادت، ۲/۲۸۵–۲۹۱؛ غزالی، مکاشفة القلوب، ۲۸–۳۱؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۱۰۵–۱۰۸.</ref> [[عارفان]] دوام [[ذکر]]، [[اخلاص]] و دوری از غفلت را در همه حال لازم می‌دانند و آنها را از اموری دانسته‌اند که وقت معینی ندارند.<ref>سرّاج، اللمع فی التصوف، ۷۷.</ref> در متون عرفانی، بحث غفلت غالباً در مراحل نخستین [[سلوک]] مانند منازل [[یقظه]]، [[توبه]] و [[انابه]] مطرح می‌شود.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۳۵ و ۴۱؛ کاشانی، شرح منازل السائرین، ۱۴۸، ۱۸۰ و ۲۵۴.</ref> | |||
[[امام‌خمینی]] بیدارشدن از خواب غفلت (یقظه) را منزل اول انسانیت می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۸.</ref> از ویژگی‌های ایشان در کتاب‌های اخلاقی خود آن است که با زبان وعظ و مخاطب قرار دادن خواننده، قصد دارد آنان را از خواب غفلت بیدار کند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۴؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۰۷.</ref> ایشان به عدم غفلت از حق‌تعالی و [[نفس]] خود،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۷۳ و ۱۴/۳۷۹.</ref> حرکت به سوی [[خودسازی]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۰۷ و ۱۱/۳۶۱.</ref> بیداری<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۳۷ و ۱۶/۲۷۱.</ref> و همچنین عدم غفلت از [[دشمن|دشمنان]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۳۶ و ۱۱/۲۰۳.</ref> هشدار داده و بر بیدارشدن از خواب غفلت، دیدن حقیقت و باطن دنیا و فریفته نشدن به ظاهر آن، تأکید کرده است.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۲۰؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۶.</ref> ایشان راه درمان غفلت<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۵۷؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۵۰.</ref> و آثار غفلت<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۵۹–۱۶۰.</ref> را نشان داده است. | |||
== عوامل غفلت == | |||
[[قرآن کریم]] عوامل متعددی برای غفلت برشمرده است، مانند مال، ثروت و فرزند<ref>منافقون، ۹.</ref> و [[بیع]] و [[تجارت]].<ref>نور، ۳۷.</ref> در برخی از روایات نیز آرزوهای دراز و نگاه بی‌مورد که بذر هوا و هوس را می‌کارد، سبب غفلت معرفی شده است.<ref>دیلمی، اعلام الدین، ۳۳۹–۳۴۰.</ref> علمای اخلاق موضوعاتی چون مشغول‌شدن به لذت‌های دنیایی و فرورفتن در آن<ref>مدنی، ریاض السالکین، ۳/۵۱۲.</ref> و صرف عمر در رسیدگی به اهل و مال<ref>مازندرانی، شرح الکافی، ۸/۳۷۳.</ref> را از عوامل غفلت دانسته‌اند. برخی از عارفان غفلت را برای انسان امری ذاتی و جبلّی می‌دانند.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات، ۱/۲۰۸؛ نخجوانی، الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیه، ۲/۱۲۱.</ref> | |||
امام‌خمینی عوامل غفلت را ارتکاب گناهان، به‌خصوص [[گناهان کبیره]]،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۳.</ref> توجه به دنیا و غرق‌شدن در لذت‌های دنیوی<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۴۰؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۰۲؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۴.</ref> می‌داند. به اعتقاد ایشان هرچه توجه [[نفس]] به دنیا بیشتر گردد، به همان اندازه از توجه به حق و [[آخرت|عالم آخرت]] کاسته و به غفلت انسان اضافه می‌شود<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۳۹.</ref> تا آنجاکه [[قلب]]، معکوس و وارونه می‌گردد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۳۵.</ref> گاهی نیز راحتی و سلامتی، سبب غفلت انسان می‌شود؛ اما وقتی به گرفتاری مبتلا شود، به [[یاد خدا]] می‌افتد تا او را از آن گرفتاری نجات دهد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۴۱.</ref> به باور ایشان غفلت از نعمت‌های اخروی و سستی در اعمال و عبادات، ناشی از سستی [[ایمان]] افراد است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۰۴–۲۰۵.</ref> | |||
== اقسام و مصادیق == | |||
غفلت به دو قسم ناپسند و پسندیده تقسیم می‌شود؛ غفلت از آنچه خیر و [[سعادت]] برای نفس است، غفلت ناپسند و غفلت از آنچه [[شر]] و [[شقاوت]] است<ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۱۰۶.</ref> یا غفلت از غیر خداوند برای توجه به خداوند، امری پسندیده است.<ref>گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۲/۳۴۷.</ref> غفلت ناپسند از رذایل اخلاقی است و به اعتبار متعلقش دارای مصادیقی است؛ ازجمله غفلت از خداوند، غفلت از [[مرگ]] و [[آخرت]]، غفلت از [[شیطان]] و غفلت از حقیقت خود. در قرآن کریم به اقسام مختلفی از غفلت اشاره شده است، مانند غفلت از خداوند،<ref>حشر، ۱۹؛ طه، ۱۲۴.</ref> غفلت از آیات الهی،<ref>یونس(ع)، ۷.</ref> غفلت از مرگ<ref>انبیاء، ۱؛ ق، ۲۲.</ref> و غفلت از [[نماز]].<ref>ماعون، ۴–۵.</ref> در روایات نیز به برخی از این اقسام غفلت همچون غفلت از نفس<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۶۷/۲۳.</ref> و غفلت از خداوند<ref>شعیری، جامع الاخبار، ۱۳۱.</ref> اشاره شده است. | |||
امام‌خمینی مانند دیگر [[عارفان]]<ref>ابن‌عربی، الفتوحات، ۱/۲۰۸؛ تلمسانی، شرح منازل السائرین، ۱/۶۷.</ref> غفلت را به غفلت ناپسند و غفلت پسندیده تقسیم کرده است. غفلت ناپسند مانند غفلت از خداوند و عالم غیب،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۳۹–۳۴۰.</ref> غفلت در [[عبادت]] و عدم حضور [[قلب]]،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۱.</ref> غفلت از [[تهذیب نفس|اصلاح نفس]] و توجه به عیوب آن<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۴۶.</ref> و غفلت از شیطان و فریب‌های او<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۱.</ref>؛ اما غفلت پسندیده، غفلت برخی از اولیای الهی است که از عالم و هرچه در آن است، غافل‌اند و تنها به خداوند و جمال او مشغولاند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۳۹–۳۴۰؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۷.</ref> آنان گاه در مقام [[شکر]] حتی از نعمت حق‌تعالی غافل‌اند و غرق در جمال منعم‌اند.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۷۳؛ ← امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۷.</ref> از دیگر غفلت‌های پسندیده، غفلت فرشتگان مقرب الهی است که غرق در ذات الهی‌اند و از اینکه خداوند، عالم و آدمی را خلق کرده غافل‌اند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۲۲.</ref> | |||
برخی از مصادیق مهم غفلت ناپسند عبارت‌اند از: | برخی از مصادیق مهم غفلت ناپسند عبارت‌اند از: | ||
=== غفلت از خداوند === | |||
===غفلت از | [[قرآن کریم]] غفلت از یاد خداوند را از ویژگی‌های [[کفار]] می‌شمارد<ref>ق، ۲۲.</ref> و آن را سبب نسیان از خویشتن<ref>حشر، ۱۹.</ref> و سختی در معیشت دنیا<ref>طه، ۱۲۴.</ref> می‌داند. در روایات نیز غفلت، سبب خسران،<ref>نهج البلاغه، ح۱۹۹، ۵۴۷.</ref> کورشدن چشم بصیرت، فساد اعمال، گمراهی [[نفس]]، کسب غرور و مردن [[قلب]]<ref>آمدی، تصنیف غرر، ۲۶۵–۲۶۶.</ref> معرفی شده است. | ||
عالمان [[اخلاق]] و [[عرفان]] نیز غفلت از خداوند را از رذایلی دانسته‌اند که منبع هر [[شر]] و [[فساد]]<ref>گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۳/۱۹۷.</ref> و سبب ارتکاب [[گناه]]<ref>گیلانی، ترجمه و شرح مصباح الشریعة، ۴۳.</ref> و خسران در [[آخرت]]<ref>مکی، قوت القلوب، ۱/۱۶۲.</ref> می‌شود. امام‌خمینی غفلت از خداوند را سبب کدورت قلب و سلطه شیطان و نفس بر انسان می‌داند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۹۱.</ref> به اعتقاد ایشان همه خطاهایی که از انسان صادر می‌شود، بر اثر غفلت از خداوند و [[خودخواهی]] است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۹۴ و ۵۳۲.</ref>؛ | |||
=== غفلت از نفس و اعمال آن === | |||
بعضی علمای اخلاق یکی از اسباب هلاکت انسان را غفلت از اعمال خود و غفلت از [[مراقبه]]<ref>ورام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ۱/۲۳۶.</ref> و [[محاسبه]] آن<ref>مکی، قوت القلوب، ۱/۱۶۱–۱۶۲.</ref> برشمرده‌اند؛ زیرا اگر شخص هرچند وقت یک‌بار به محاسبه اعمال و افکار خود نپردازد، عمر خود را که سرمایه اوست، از دست می‌دهد<ref>غزالی، احیاء علوم، ۱۵/۲۳–۲۶؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۱۶۸؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۹۶.</ref>؛ از این‌رو عالمان اخلاق با توجه به برخی از روایات<ref>کلینی، کافی، ۲/۴۵۳؛ ورام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ۱/۲۳۱.</ref> توصیه می‌کنند انسان در روز، وقتی را معین کرده، به محاسبه اعمال آن روز بپردازد که اگر اعمال نیکویی به جای آورده، شکر خداوند را به جای آورد و اگر چیزی از آن را ترک کرده یا خطایی مرتکب شده، به جبران آن بپردازد و در مقام نکوهش و عقاب نفس بر آید.<ref>ورام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ۱/۲۳۲.</ref> | |||
امام‌خمینی | امام‌خمینی غفلت از نفس و مکاید آن را سبب افزایش حجاب‌ها می‌داند تا آنجاکه [[فطرت]] انسان به واسطه این حجاب‌ها خاموش شده و از محبت الهی در قلبش چیزی باقی نمی‌ماند، بلکه از [[پیامبران(ع)|انبیا(ع)]] و اولیای الهی(ع) تنفر پیدا کرده، ریشه دشمنی با آنان در قلبش ریشه می‌دواند تا آنجاکه درهای [[سعادت]] به روی او بسته می‌شود و سرانجام آن خلود در عذاب [[جهنم]] است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۵۲ و ۸۳.</ref> از دیگر آثار غفلت از نفس این است که شخص برای خود استقلال و شخصیتی قائل می‌شود و نسبت میان خود و خالقش را فراموش کرده، از وظایفش بازمی‌ماند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۰–۷۱.</ref> | ||
امام‌خمینی | به اعتقاد [[امام‌خمینی]] انسان لازم است همواره به نفس خود [[سوء ظن]] داشته باشد و هیچ‌گاه آن را به حال خود رها نکند و به تمام حرکات و سکنات او دقت کند. چه بسا [[نفس]] بر اثر غفلت، انسان را مغلوب سازد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۱.</ref> اگر انسان به سبب حب نفس از عیوب خود غفلت ورزد و خودبین و خودخواه شود، به سعادت و فلاح نخواهد رسید<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۵۳.</ref> و چه بسا به سبب [[حب نفس]] و خودخواهی و [[خودبینی]] از خود غافل شود و نقصان و عیب‌هایش را نیکو و مایه کمال تصور کند<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۱۵.</ref>؛ | ||
=== غفلت از توجه در عبادت === | |||
= | قرآن کریم افرادی را که در [[نماز]] و عبادتشان غافل‌اند و [[عبادات]] آنان مجرد لقلقه زبان است، نکوهش کرده است.<ref>ماعون، ۴–۵؛ نساء، ۴۳.</ref> در روایات نیز [[عبادت]] و نمازِ بدون حضور [[قلب]]، ناقص شمرده شده است.<ref>کلینی، کافی، ۳۶۲–۳۶۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۵/۴۷۳–۴۷۸.</ref> علمای اخلاق نیز غفلت در عبادت را مخالف روح نماز و عبادت دانسته‌اند؛ زیرا غرض از عبادت، صفای نفس و نورانیت دل است؛ در حالی‌که آنچه از روی غفلت و عدم توجه [[نفس]]، از انسان صادر می‌شود، موجب نورانیت [[قلب]] نمی‌شود.<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۴۵–۸۵۰.</ref> | ||
قرآن کریم | |||
امام‌خمینی با تحلیلی عرفانی از این مطلب، به بیان روشن‌تری پرداخته و قائل است غفلت قلب در عبادت، ناشی از ضعف [[ایمان]] به خداوند و اهمیت ندادن به عبادت و حضور در مقابل معبود است.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۲۴.</ref> به باور ایشان غفلت در عبادت، موجب حقیقت‌نیافتن عبادت و عدم پذیرش آن می‌شود؛ زیرا عبادتی که از روی غفلت انجام شود، بر نفس هیچ‌گونه تأثیری نمی‌کند، از صورت و ظاهر تجاوز نمی‌کند و به ملکوت نمی‌رود؛ اما وقتی عبادت با حضور [[قلب]] انجام شود، انسان صورت [[عبودیت]] به خود می‌گیرد و ازخودسری و سرکشی بیرون می‌آید و تمام قوای ملکی و ملکوتی او از جنود خداوند می‌شوند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۱–۳۳.</ref> | |||
امام‌خمینی | امام‌خمینی در تقسیمی بدیع، [[حضور قلب]] را به «حضور قلب در عبادت» و «حضور قلب در معبود» تقسیم می‌کند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۴؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۷ و ۲۱.</ref> حضور قلب در معبود آن است که حق در قلب او [[تجلی]] کند و حضور قلب در عبادت آن است که قلب متوجه عبادت و ثنای حق باشد.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۷–۲۳.</ref> ایشان حضور قلب در معبود را دارای سه مرتبه عمده می‌داند: حضور قلب در تجلیات افعالی، حضور قلب در تجلیات اسمائی و صفاتی، و حضور قلب در تجلیات ذاتی و برای هر یک نیز چهار مرتبه شمرده است: مرتبه علمی، مرتبه ایمانی، مرتبه شهودی و مرتبه فنایی<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۵.</ref> {{ببینید|قلب}}. از مراتب عالیه حضور قلب در معبود آن است که سالک از عبادت نیز غافل شود و متوجه معبود گردد<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۲۲.</ref>؛ | ||
امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در مواضع متعدد، بر عدم غفلت از اهداف انقلاب <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۱۴ و ۱۲/۸۹.</ref> و عدم غفلت از دادن مسئولیت به افراد صالح <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۲۰.</ref> تأکید می‌کرد. ایشان در سخنرانی‌های خود به امت اسلامی توصیه می‌کرد از خواب غفلت بیدار شوند و اسلام و کشورهای اسلامی را از دست استعمارگران و وابستگان آنان رهایی بخشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۶۰ و ۱۳/۷۴.</ref> | === غفلت از مرگ === | ||
==پانویس== | علمای اخلاق غفلت از [[مرگ]] را ناشی از حب دنیا و فرورفتن در شهوات آن می‌دانند؛ زیرا در چنین حالتی قلب از مرگ غافل می‌شود و از آن گریزان می‌گردد.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۲۳۸.</ref> از سوی دیگر، آنان با استناد به برخی روایات<ref>کلینی، کافی، ۳/۲۵۵.</ref> ذکر و یادآوری مرگ را سبب [[زهد]] در دنیا و قطع ریشه‌های غفلت می‌شمارند.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۲۴۱–۲۴۲.</ref> | ||
امام‌خمینی آرزوهای بلند و ظن به بقا را سبب غفلت از [[آخرت]] و فراموشی هدف و مقصد می‌داند که این امر سبب می‌شود انسان بدون اینکه زاد و توشه‌ای برای آخرتش فراهم کند، ناگاه اجلش فرا رسد و به هلاکت بیفتد<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۷۴–۱۷۵.</ref> {{ببینید|مرگ}}. | |||
== پیشگیری و درمان == | |||
[[قرآن کریم]] با توصیه به ذکر، انسان‌ها را از غفلت بر حذر داشته<ref>اعراف، ۲۰۵.</ref> و از [[پیامبر اکرم(ص)|رسول خدا(ص)]] با عنوان مذکِّر (هشداردهنده) یاد کرده است.<ref>غاشیه، ۲۱.</ref> امام‌خمینی مانند دیگر [[عارفان]]،<ref>قشیری، رساله، ۱۹۸؛ انصاری، منازل السائرین، ۳۵–۳۶.</ref> حالت بیداری ([[یقظه]]) از غفلت را مقدمه [[سلوک]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۳۹.</ref> و پیش از مرتبه [[توبه]]<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۲.</ref> می‌داند. ایشان ازجمله اهداف بعثت انبیا(ع) و نزول کتاب‌های آسمانی را بیدارکردن مردم از خواب غفلت و مستی در عالم طبیعت و رساندن به عالم سرور و حیات و نعمت‌های ابدی دانسته است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵ و ۱۹۶؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۸۸.</ref> ایشان تأکید کرده است که انسان نباید لحظه‌ای از احوال نفس و اصلاح آن غافل شود.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۵۲؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۷۳–۳۳۰.</ref> اگر خواب غفلت قلب انسان را فرا نگرفته بود، انسان این‌گونه آسوده‌خاطر و بی‌توجه، به اعمال و سخنان نادرست ادامه نمی‌داد.<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۶.</ref> ایشان در مواضع متعدد، بر مواظبت بر گرفتارنشدن در غفلت هشدار می‌دهد.<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۶؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۱؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۹۴.</ref> | |||
عالمان اخلاق، راه‌های مختلفی برای درمان غفلت ارائه کرده‌اند، مانند [[محاسبه]] و [[مراقبه نفس]]<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۵/۴–۱۲؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۹۴.</ref> و به [[یاد مرگ]] بودن.<ref>گیلانی، ترجمه و شرح مصباح الشریعة، ۵۰۵.</ref> بعضی نیز غفلت و بی‌خبری را نوعی بیماری دانسته‌اند که درمان آن به دست بیمار نیست، بلکه به دست عالمانِ باعمل است.<ref>غزالی، کیمیای سعادت، ۲/۲۸۷–۲۹۱.</ref> | |||
امام‌خمینی پندهای انبیا(ع)، اولیا(ع) و کتاب‌های آسمانی را از اسباب بیداری انسان‌ها می‌داند.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳۷.</ref> ایشان با استناد به روایتی از [[امیرالمؤمنین(ع)]]<ref>کلینی، کافی، ۲/۵۴.</ref> [[تفکر]] را سبب تنبیه [[قلب]] و بیداری از خواب غفلت برشمرده است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۸۹.</ref> ایشان پیش از مرحله «[[یقظه]]» به ضرورت بیرون‌آمدن از انکار مقامات اولیا اشاره می‌کند؛ به این معنا که شخص آنچه از معنویات و مقامات بزرگان و اولیای الهی(ع) می‌شنود، انکار نکند که این نشانه [[خودبینی]] و [[جهل]] است و خود حجاب و مانع هر رشد و تعالی است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۵۳.</ref> | |||
== غفلت در حوزه‌های اجتماعی == | |||
غفلت در عرصه اجتماعی نیز دارای پیامدهای زیانبار و گاه جبران‌ناپذیری است و همواره پیشوایان به پیروانشان دربارهٔ غفلت از دشمن هشدار داده‌اند.<ref>نهج البلاغه، خ۳۴، ۵۶–۵۷.</ref> امام‌خمینی با الهام‌گرفتن از معارف دینی و عرفانی در توصیه به یقظه و بیداری نفس، آن را به مباحث اجتماعی و دشمن بیرونی نیز بسط داده و مردم را به بیداری در برابر ظالمان و توطئه‌های دشمنان خارجی هشدار داده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۴۲–۲۴۳؛ ۱۲/۳۸۲ و ۱۳/۵۳۱–۵۳۲.</ref> ایشان همگان به‌ویژه علما<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۲۱ و ۲۲۴.</ref> را از غفلت در امور اجتماعی بر حذر داشته و امت اسلامی و ملت ایران را به غافل‌نشدن از دسیسه‌های دشمنان در ضربه‌زدن به کشور و [[اسلام]] توصیه کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۰۴، ۲۱۸؛ ۲/۱۳۵؛ ۳/۳–۴ و ۴/۳۳۰.</ref> | |||
[[امام‌خمینی]] پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] نیز در مواضع متعدد، بر عدم غفلت از اهداف انقلاب<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۱۴ و ۱۲/۸۹.</ref> و عدم غفلت از دادن [[مسئولیت]] به افراد صالح<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۲۰.</ref> تأکید می‌کرد. ایشان در [[سخنرانی‌های امام‌خمینی|سخنرانی‌های]] خود به امت اسلامی توصیه می‌کرد از خواب غفلت بیدار شوند و اسلام و کشورهای اسلامی را از دست [[استعمار و استثمار|استعمارگران]] و وابستگان آنان رهایی بخشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۶۰ و ۱۳/۷۴.</ref> | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
==منابع== | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* قرآن کریم. | * قرآن کریم. | ||
| خط ۶۰: | خط ۸۰: | ||
* اردبیلی، احمدبن‌محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، مرتضوی، چاپ اول، بی‌تا. | * اردبیلی، احمدبن‌محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، مرتضوی، چاپ اول، بی‌تا. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش. | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | ||
* انجیل برنابا، کویت، دارالقلم، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق. | * انجیل برنابا، کویت، دارالقلم، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق. | ||
* انصاری، خواجه‌عبدالله، منازل السائرین، تحقیق علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق. | * انصاری، خواجه‌عبدالله، منازل السائرین، تحقیق علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق. | ||
| خط ۷۱: | خط ۹۱: | ||
* تلمسانی، عفیف‌الدین، شرح منازل السائرین، تحقیق عبدالحفیظ منصور، قم، بیدار، چاپ اول، ۱۳۷۱ش. | * تلمسانی، عفیف‌الدین، شرح منازل السائرین، تحقیق عبدالحفیظ منصور، قم، بیدار، چاپ اول، ۱۳۷۱ش. | ||
* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | * حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | ||
* دیلمی، حسن‌بن‌محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، | * دیلمی، حسن‌بن‌محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق. | ||
* سرّاج طوسی، ابونصر، اللمع فی التصوف، ترجمه مهدی محبتی، تهران، اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش. | * سرّاج طوسی، ابونصر، اللمع فی التصوف، ترجمه مهدی محبتی، تهران، اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش. | ||
* شعیری، محمدبن‌محمد، جامع الاخبار، نجف، حیدریه، چاپ اول، بی‌تا. | * شعیری، محمدبن‌محمد، جامع الاخبار، نجف، حیدریه، چاپ اول، بی‌تا. | ||
| خط ۸۳: | خط ۱۰۳: | ||
* قشیری، عبدالکریم‌بن‌هوازن، رساله قشیریه، ترجمه حسن‌بن‌احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، زوار، چاپ اول، ۱۳۸۷ش. | * قشیری، عبدالکریم‌بن‌هوازن، رساله قشیریه، ترجمه حسن‌بن‌احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، زوار، چاپ اول، ۱۳۸۷ش. | ||
* کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، تصحیح محسن بیدارفر، قم، بیدار، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش. | * کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، تصحیح محسن بیدارفر، قم، بیدار، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش. | ||
* کتاب مقدس، بی‌جا، | * کتاب مقدس، بی‌جا، دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م. | ||
* کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق. | * کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق. | ||
* گنابادی، سلطان‌محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العباده، بیروت، اعلمی، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق. | * گنابادی، سلطان‌محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العباده، بیروت، اعلمی، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق. | ||
| خط ۹۴: | خط ۱۱۴: | ||
* نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، تحقیق محمد نقدی، قم، هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش. | * نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، تحقیق محمد نقدی، قم، هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش. | ||
* نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تصحیح سیدمحمد کلانتر، بیروت، اعلمی، چاپ چهارم، بی‌تا. | * نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تصحیح سیدمحمد کلانتر، بیروت، اعلمی، چاپ چهارم، بی‌تا. | ||
* | * نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
* ورام، مسعودبن‌عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعة ورام)، قم، مکتبه فقیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق. | * ورام، مسعودبن‌عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعة ورام)، قم، مکتبه فقیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==پیوند به بیرون== | |||
* ابوالفضل یغمایی، [https://books.khomeini.ir/10007 | == پیوند به بیرون == | ||
[[رده:مقاله‌های | * ابوالفضل یغمایی، [https://books.khomeini.ir/books/10007/504/ غفلت]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۷، ص۵۰۴–۵۰۹. | ||
[[رده:مقاله‌های جلد هفتم دانشنامه]] | [[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | ||
[[رده:مقاله‌های جلد هفتم دانشنامه امام‌خمینی]] | |||
[[رده:مقاله‌های بی‌نیاز از جعبه اطلاعات]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | |||
[[رده:عرفان]] | |||
[[رده:اخلاق]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۷ اسفند ۱۴۰۱، ساعت ۲۱:۴۲
غفلت، بی‌توجهی و سستی نفس در توجه به هدف و روی‌گردانی از حق‌تعالی.
قرآن، غفلت را عامل پیروی از هوا و تجاوز از حق می‌داند و امام‌خمینی بیدارشدن از خواب غفلت (یقظه) را منزل اول انسانیت می‌شمارد.
امام‌خمینی، گناه و غرق‌شدن در لذت‌های دنیوی را از عوامل غفلت می‌داند و غفلت را به ناپسند و پسندیده تقسیم کرده‌است. غفلت ناپسند، مانند غفلت از خداوند و غفلت پسندیده، مانند غفلت برخی از اولیای الهی که از عالم و هرچه در آن است، غافل‌اند.
امام‌خمینی، برای غفلت ناپسند مصادیقی برشمرده است چون؛ غفلت از خداوند؛ که ریشه همه خطاهای انسان است. غفلت از نفس و اعمال آن؛ که سبب افزایش حجاب‌ها است، غفلت از توجه در عبادت؛ که موجب حقیقت‌نیافتن و عدم پذیرش عبادت می‌شود و غفلت از مرگ؛ که سبب مرگ بدون زاد و توشه می‌شود. ایشان تفکر، پندهای انبیا(ع)، و کتاب‌های آسمانی را از اسباب بیداری انسان‌ها می‌داند.
غفلت در عرصه اجتماعی نیز دارای پیامدهای جبران‌ناپذیری است، چنانکه امام‌خمینی آن را به مباحث اجتماعی بسط داده و همگان به‌ویژه علما را از غفلت در امور اجتماعی بر حذر داشته و امت اسلامی و ملت ایران را به غافل‌نشدن از دسیسه‌های دشمنان توصیه کرده است.
معنی
غفلت به معنای عدم توجه، رهاکردن[۱] و پنهان‌شدن چیزی از ذهن انسان و به‌یاد نیاوردن آن[۲] است و در اصطلاح اخلاقی به معنای سستی و ضعف نفس از توجه به هدف خود[۳] و سهوی است که از کمی تحفظ و بیداری حاصل می‌شود.[۴] غفلت در اصطلاح عرفانی به معنای اعراض از حق‌تعالی است[۵] و در اصطلاح فقهی عدم توجه به هر امری؛ اعم از سهو و نسیان است.[۶] بعضی نیز غفلت را همان سهو دانسته‌اند[۷]؛ البته غفلت در مواردی پسندیده شمرده شده است، مانند غفلت از کثرات.[۸] در مقابل غفلت، ذکر است که به معنای یاد کردن خداوند است[۹] (ببینید: ذکر).
از الفاظ مرتبط با غفلت، تغافل به معنای خود را به غفلت‌زدن است[۱۰] که در مواردی از صفات پسندیده و روش اهل دین است.[۱۱] اهل معرفت نیز آن را از درجات فتوت شمرده‌اند.[۱۲]
پیشینه
در ادیان الهی، ذکر الهی و دوری از غفلت مورد اهتمام بوده است؛ چنانکه خاطرنشان شده ملعون است کسی که کار خداوند را با غفلت انجام دهد[۱۳] و ذکر مدام و دوری از غفلت از خصایص پاکان معرفی شده است.[۱۴] قرآن کریم نیز غفلت را عامل متابعت هوا و تجاوز از حق می‌داند.[۱۵] در منابع روایی به غفلت از زوایای مختلفی چون نشانه‌ها، آثار و موارد توجه شده است.[۱۶] بنابر روایتی از امیرمؤمنان علی(ع)، مستی غفلت و غرور بیش از مستی شراب است[۱۷] و با یاد خداوند غفلت زایل می‌شود.[۱۸]
عالمان اخلاق غفلت را یکی از خلق‌های ناپسند و ریشه اصلی زشتی‌ها و آن را مقابل ذکر برشمرده‌اند و ذکر را رهایی از غفلت و فراموشی معرفی کرده‌اند.[۱۹] در کتاب‌های اخلاقی بحث‌های گسترده‌ای دربارهٔ ریشه‌ها، آثار و راه‌های مبارزه با غفلت بیان شده است.[۲۰] عارفان دوام ذکر، اخلاص و دوری از غفلت را در همه حال لازم می‌دانند و آنها را از اموری دانسته‌اند که وقت معینی ندارند.[۲۱] در متون عرفانی، بحث غفلت غالباً در مراحل نخستین سلوک مانند منازل یقظه، توبه و انابه مطرح می‌شود.[۲۲]
امام‌خمینی بیدارشدن از خواب غفلت (یقظه) را منزل اول انسانیت می‌شمارد.[۲۳] از ویژگی‌های ایشان در کتاب‌های اخلاقی خود آن است که با زبان وعظ و مخاطب قرار دادن خواننده، قصد دارد آنان را از خواب غفلت بیدار کند.[۲۴] ایشان به عدم غفلت از حق‌تعالی و نفس خود،[۲۵] حرکت به سوی خودسازی،[۲۶] بیداری[۲۷] و همچنین عدم غفلت از دشمنان[۲۸] هشدار داده و بر بیدارشدن از خواب غفلت، دیدن حقیقت و باطن دنیا و فریفته نشدن به ظاهر آن، تأکید کرده است.[۲۹] ایشان راه درمان غفلت[۳۰] و آثار غفلت[۳۱] را نشان داده است.
عوامل غفلت
قرآن کریم عوامل متعددی برای غفلت برشمرده است، مانند مال، ثروت و فرزند[۳۲] و بیع و تجارت.[۳۳] در برخی از روایات نیز آرزوهای دراز و نگاه بی‌مورد که بذر هوا و هوس را می‌کارد، سبب غفلت معرفی شده است.[۳۴] علمای اخلاق موضوعاتی چون مشغول‌شدن به لذت‌های دنیایی و فرورفتن در آن[۳۵] و صرف عمر در رسیدگی به اهل و مال[۳۶] را از عوامل غفلت دانسته‌اند. برخی از عارفان غفلت را برای انسان امری ذاتی و جبلّی می‌دانند.[۳۷]
امام‌خمینی عوامل غفلت را ارتکاب گناهان، به‌خصوص گناهان کبیره،[۳۸] توجه به دنیا و غرق‌شدن در لذت‌های دنیوی[۳۹] می‌داند. به اعتقاد ایشان هرچه توجه نفس به دنیا بیشتر گردد، به همان اندازه از توجه به حق و عالم آخرت کاسته و به غفلت انسان اضافه می‌شود[۴۰] تا آنجاکه قلب، معکوس و وارونه می‌گردد.[۴۱] گاهی نیز راحتی و سلامتی، سبب غفلت انسان می‌شود؛ اما وقتی به گرفتاری مبتلا شود، به یاد خدا می‌افتد تا او را از آن گرفتاری نجات دهد.[۴۲] به باور ایشان غفلت از نعمت‌های اخروی و سستی در اعمال و عبادات، ناشی از سستی ایمان افراد است.[۴۳]
اقسام و مصادیق
غفلت به دو قسم ناپسند و پسندیده تقسیم می‌شود؛ غفلت از آنچه خیر و سعادت برای نفس است، غفلت ناپسند و غفلت از آنچه شر و شقاوت است[۴۴] یا غفلت از غیر خداوند برای توجه به خداوند، امری پسندیده است.[۴۵] غفلت ناپسند از رذایل اخلاقی است و به اعتبار متعلقش دارای مصادیقی است؛ ازجمله غفلت از خداوند، غفلت از مرگ و آخرت، غفلت از شیطان و غفلت از حقیقت خود. در قرآن کریم به اقسام مختلفی از غفلت اشاره شده است، مانند غفلت از خداوند،[۴۶] غفلت از آیات الهی،[۴۷] غفلت از مرگ[۴۸] و غفلت از نماز.[۴۹] در روایات نیز به برخی از این اقسام غفلت همچون غفلت از نفس[۵۰] و غفلت از خداوند[۵۱] اشاره شده است.
امام‌خمینی مانند دیگر عارفان[۵۲] غفلت را به غفلت ناپسند و غفلت پسندیده تقسیم کرده است. غفلت ناپسند مانند غفلت از خداوند و عالم غیب،[۵۳] غفلت در عبادت و عدم حضور قلب،[۵۴] غفلت از اصلاح نفس و توجه به عیوب آن[۵۵] و غفلت از شیطان و فریب‌های او[۵۶]؛ اما غفلت پسندیده، غفلت برخی از اولیای الهی است که از عالم و هرچه در آن است، غافل‌اند و تنها به خداوند و جمال او مشغولاند.[۵۷] آنان گاه در مقام شکر حتی از نعمت حق‌تعالی غافل‌اند و غرق در جمال منعم‌اند.[۵۸] از دیگر غفلت‌های پسندیده، غفلت فرشتگان مقرب الهی است که غرق در ذات الهی‌اند و از اینکه خداوند، عالم و آدمی را خلق کرده غافل‌اند.[۵۹]
برخی از مصادیق مهم غفلت ناپسند عبارت‌اند از:
غفلت از خداوند
قرآن کریم غفلت از یاد خداوند را از ویژگی‌های کفار می‌شمارد[۶۰] و آن را سبب نسیان از خویشتن[۶۱] و سختی در معیشت دنیا[۶۲] می‌داند. در روایات نیز غفلت، سبب خسران،[۶۳] کورشدن چشم بصیرت، فساد اعمال، گمراهی نفس، کسب غرور و مردن قلب[۶۴] معرفی شده است.
عالمان اخلاق و عرفان نیز غفلت از خداوند را از رذایلی دانسته‌اند که منبع هر شر و فساد[۶۵] و سبب ارتکاب گناه[۶۶] و خسران در آخرت[۶۷] می‌شود. امام‌خمینی غفلت از خداوند را سبب کدورت قلب و سلطه شیطان و نفس بر انسان می‌داند.[۶۸] به اعتقاد ایشان همه خطاهایی که از انسان صادر می‌شود، بر اثر غفلت از خداوند و خودخواهی است[۶۹]؛
غفلت از نفس و اعمال آن
بعضی علمای اخلاق یکی از اسباب هلاکت انسان را غفلت از اعمال خود و غفلت از مراقبه[۷۰] و محاسبه آن[۷۱] برشمرده‌اند؛ زیرا اگر شخص هرچند وقت یک‌بار به محاسبه اعمال و افکار خود نپردازد، عمر خود را که سرمایه اوست، از دست می‌دهد[۷۲]؛ از این‌رو عالمان اخلاق با توجه به برخی از روایات[۷۳] توصیه می‌کنند انسان در روز، وقتی را معین کرده، به محاسبه اعمال آن روز بپردازد که اگر اعمال نیکویی به جای آورده، شکر خداوند را به جای آورد و اگر چیزی از آن را ترک کرده یا خطایی مرتکب شده، به جبران آن بپردازد و در مقام نکوهش و عقاب نفس بر آید.[۷۴]
امام‌خمینی غفلت از نفس و مکاید آن را سبب افزایش حجاب‌ها می‌داند تا آنجاکه فطرت انسان به واسطه این حجاب‌ها خاموش شده و از محبت الهی در قلبش چیزی باقی نمی‌ماند، بلکه از انبیا(ع) و اولیای الهی(ع) تنفر پیدا کرده، ریشه دشمنی با آنان در قلبش ریشه می‌دواند تا آنجاکه درهای سعادت به روی او بسته می‌شود و سرانجام آن خلود در عذاب جهنم است.[۷۵] از دیگر آثار غفلت از نفس این است که شخص برای خود استقلال و شخصیتی قائل می‌شود و نسبت میان خود و خالقش را فراموش کرده، از وظایفش بازمی‌ماند.[۷۶]
به اعتقاد امام‌خمینی انسان لازم است همواره به نفس خود سوء ظن داشته باشد و هیچ‌گاه آن را به حال خود رها نکند و به تمام حرکات و سکنات او دقت کند. چه بسا نفس بر اثر غفلت، انسان را مغلوب سازد.[۷۷] اگر انسان به سبب حب نفس از عیوب خود غفلت ورزد و خودبین و خودخواه شود، به سعادت و فلاح نخواهد رسید[۷۸] و چه بسا به سبب حب نفس و خودخواهی و خودبینی از خود غافل شود و نقصان و عیب‌هایش را نیکو و مایه کمال تصور کند[۷۹]؛
غفلت از توجه در عبادت
قرآن کریم افرادی را که در نماز و عبادتشان غافل‌اند و عبادات آنان مجرد لقلقه زبان است، نکوهش کرده است.[۸۰] در روایات نیز عبادت و نمازِ بدون حضور قلب، ناقص شمرده شده است.[۸۱] علمای اخلاق نیز غفلت در عبادت را مخالف روح نماز و عبادت دانسته‌اند؛ زیرا غرض از عبادت، صفای نفس و نورانیت دل است؛ در حالی‌که آنچه از روی غفلت و عدم توجه نفس، از انسان صادر می‌شود، موجب نورانیت قلب نمی‌شود.[۸۲]
امام‌خمینی با تحلیلی عرفانی از این مطلب، به بیان روشن‌تری پرداخته و قائل است غفلت قلب در عبادت، ناشی از ضعف ایمان به خداوند و اهمیت ندادن به عبادت و حضور در مقابل معبود است.[۸۳] به باور ایشان غفلت در عبادت، موجب حقیقت‌نیافتن عبادت و عدم پذیرش آن می‌شود؛ زیرا عبادتی که از روی غفلت انجام شود، بر نفس هیچ‌گونه تأثیری نمی‌کند، از صورت و ظاهر تجاوز نمی‌کند و به ملکوت نمی‌رود؛ اما وقتی عبادت با حضور قلب انجام شود، انسان صورت عبودیت به خود می‌گیرد و ازخودسری و سرکشی بیرون می‌آید و تمام قوای ملکی و ملکوتی او از جنود خداوند می‌شوند.[۸۴]
امام‌خمینی در تقسیمی بدیع، حضور قلب را به «حضور قلب در عبادت» و «حضور قلب در معبود» تقسیم می‌کند.[۸۵] حضور قلب در معبود آن است که حق در قلب او تجلی کند و حضور قلب در عبادت آن است که قلب متوجه عبادت و ثنای حق باشد.[۸۶] ایشان حضور قلب در معبود را دارای سه مرتبه عمده می‌داند: حضور قلب در تجلیات افعالی، حضور قلب در تجلیات اسمائی و صفاتی، و حضور قلب در تجلیات ذاتی و برای هر یک نیز چهار مرتبه شمرده است: مرتبه علمی، مرتبه ایمانی، مرتبه شهودی و مرتبه فنایی[۸۷] (ببینید: قلب). از مراتب عالیه حضور قلب در معبود آن است که سالک از عبادت نیز غافل شود و متوجه معبود گردد[۸۸]؛
غفلت از مرگ
علمای اخلاق غفلت از مرگ را ناشی از حب دنیا و فرورفتن در شهوات آن می‌دانند؛ زیرا در چنین حالتی قلب از مرگ غافل می‌شود و از آن گریزان می‌گردد.[۸۹] از سوی دیگر، آنان با استناد به برخی روایات[۹۰] ذکر و یادآوری مرگ را سبب زهد در دنیا و قطع ریشه‌های غفلت می‌شمارند.[۹۱]
امام‌خمینی آرزوهای بلند و ظن به بقا را سبب غفلت از آخرت و فراموشی هدف و مقصد می‌داند که این امر سبب می‌شود انسان بدون اینکه زاد و توشه‌ای برای آخرتش فراهم کند، ناگاه اجلش فرا رسد و به هلاکت بیفتد[۹۲] (ببینید: مرگ).
پیشگیری و درمان
قرآن کریم با توصیه به ذکر، انسان‌ها را از غفلت بر حذر داشته[۹۳] و از رسول خدا(ص) با عنوان مذکِّر (هشداردهنده) یاد کرده است.[۹۴] امام‌خمینی مانند دیگر عارفان،[۹۵] حالت بیداری (یقظه) از غفلت را مقدمه سلوک[۹۶] و پیش از مرتبه توبه[۹۷] می‌داند. ایشان ازجمله اهداف بعثت انبیا(ع) و نزول کتاب‌های آسمانی را بیدارکردن مردم از خواب غفلت و مستی در عالم طبیعت و رساندن به عالم سرور و حیات و نعمت‌های ابدی دانسته است.[۹۸] ایشان تأکید کرده است که انسان نباید لحظه‌ای از احوال نفس و اصلاح آن غافل شود.[۹۹] اگر خواب غفلت قلب انسان را فرا نگرفته بود، انسان این‌گونه آسوده‌خاطر و بی‌توجه، به اعمال و سخنان نادرست ادامه نمی‌داد.[۱۰۰] ایشان در مواضع متعدد، بر مواظبت بر گرفتارنشدن در غفلت هشدار می‌دهد.[۱۰۱]
عالمان اخلاق، راه‌های مختلفی برای درمان غفلت ارائه کرده‌اند، مانند محاسبه و مراقبه نفس[۱۰۲] و به یاد مرگ بودن.[۱۰۳] بعضی نیز غفلت و بی‌خبری را نوعی بیماری دانسته‌اند که درمان آن به دست بیمار نیست، بلکه به دست عالمانِ باعمل است.[۱۰۴]
امام‌خمینی پندهای انبیا(ع)، اولیا(ع) و کتاب‌های آسمانی را از اسباب بیداری انسان‌ها می‌داند.[۱۰۵] ایشان با استناد به روایتی از امیرالمؤمنین(ع)[۱۰۶] تفکر را سبب تنبیه قلب و بیداری از خواب غفلت برشمرده است.[۱۰۷] ایشان پیش از مرحله «یقظه» به ضرورت بیرون‌آمدن از انکار مقامات اولیا اشاره می‌کند؛ به این معنا که شخص آنچه از معنویات و مقامات بزرگان و اولیای الهی(ع) می‌شنود، انکار نکند که این نشانه خودبینی و جهل است و خود حجاب و مانع هر رشد و تعالی است.[۱۰۸]
غفلت در حوزه‌های اجتماعی
غفلت در عرصه اجتماعی نیز دارای پیامدهای زیانبار و گاه جبران‌ناپذیری است و همواره پیشوایان به پیروانشان دربارهٔ غفلت از دشمن هشدار داده‌اند.[۱۰۹] امام‌خمینی با الهام‌گرفتن از معارف دینی و عرفانی در توصیه به یقظه و بیداری نفس، آن را به مباحث اجتماعی و دشمن بیرونی نیز بسط داده و مردم را به بیداری در برابر ظالمان و توطئه‌های دشمنان خارجی هشدار داده است.[۱۱۰] ایشان همگان به‌ویژه علما[۱۱۱] را از غفلت در امور اجتماعی بر حذر داشته و امت اسلامی و ملت ایران را به غافل‌نشدن از دسیسه‌های دشمنان در ضربه‌زدن به کشور و اسلام توصیه کرده است.[۱۱۲]
امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در مواضع متعدد، بر عدم غفلت از اهداف انقلاب[۱۱۳] و عدم غفلت از دادن مسئولیت به افراد صالح[۱۱۴] تأکید می‌کرد. ایشان در سخنرانی‌های خود به امت اسلامی توصیه می‌کرد از خواب غفلت بیدار شوند و اسلام و کشورهای اسلامی را از دست استعمارگران و وابستگان آنان رهایی بخشند.[۱۱۵]
پانویس
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۱/۴۹۷.
- ↑ فیومی، المصباح المنیر، ۴۴۹.
- ↑ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۱۰۵.
- ↑ مدنی، ریاض السالکین، ۶/۸۲.
- ↑ بالی‌زاده، شرح فصوص الحکم، ۲۵۱.
- ↑ عاملی، مفتاح الکرامة، ۹/۲۶۹–۲۷۰.
- ↑ اردبیلی، زبدة البیان، ۶۳.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۲۲.
- ↑ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۶۷.
- ↑ فیومی، المصباح المنیر، ۴۵۰.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۳/۳۲۶.
- ↑ انصاری، منازل السائرین، ۷۹.
- ↑ کتاب مقدس، ارمیا، ب۴۸، ۱۰.
- ↑ کتاب مقدس، انجیل برنابا، ب ۱۰۹.
- ↑ کهف، ۲۸؛ ← طباطبایی، المیزان، ۱۳/۳۰۳.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر، ۲۶۵–۲۶۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۷۰/۱۵۴.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر، ۲۶۶.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر، ۱۸۹.
- ↑ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۱۳۳–۱۳۶.
- ↑ غزالی، کیمیای سعادت، ۲/۲۸۵–۲۹۱؛ غزالی، مکاشفة القلوب، ۲۸–۳۱؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۱۰۵–۱۰۸.
- ↑ سرّاج، اللمع فی التصوف، ۷۷.
- ↑ انصاری، منازل السائرین، ۳۵ و ۴۱؛ کاشانی، شرح منازل السائرین، ۱۴۸، ۱۸۰ و ۲۵۴.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۸.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۴؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۰۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۷۳ و ۱۴/۳۷۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۰۷ و ۱۱/۳۶۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۳۷ و ۱۶/۲۷۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۳۶ و ۱۱/۲۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۲۰؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۶.
- ↑ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۵۷؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۵۰.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۵۹–۱۶۰.
- ↑ منافقون، ۹.
- ↑ نور، ۳۷.
- ↑ دیلمی، اعلام الدین، ۳۳۹–۳۴۰.
- ↑ مدنی، ریاض السالکین، ۳/۵۱۲.
- ↑ مازندرانی، شرح الکافی، ۸/۳۷۳.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات، ۱/۲۰۸؛ نخجوانی، الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیه، ۲/۱۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۳.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۴۰؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۰۲؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۴.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۳۹.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۳۵.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۴۱.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۰۴–۲۰۵.
- ↑ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۱۰۶.
- ↑ گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۲/۳۴۷.
- ↑ حشر، ۱۹؛ طه، ۱۲۴.
- ↑ یونس(ع)، ۷.
- ↑ انبیاء، ۱؛ ق، ۲۲.
- ↑ ماعون، ۴–۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۶۷/۲۳.
- ↑ شعیری، جامع الاخبار، ۱۳۱.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات، ۱/۲۰۸؛ تلمسانی، شرح منازل السائرین، ۱/۶۷.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۳۹–۳۴۰.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۱.
- ↑ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۴۶.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۳۹–۳۴۰؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۷.
- ↑ انصاری، منازل السائرین، ۷۳؛ ← امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۷.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۲۲.
- ↑ ق، ۲۲.
- ↑ حشر، ۱۹.
- ↑ طه، ۱۲۴.
- ↑ نهج البلاغه، ح۱۹۹، ۵۴۷.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر، ۲۶۵–۲۶۶.
- ↑ گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۳/۱۹۷.
- ↑ گیلانی، ترجمه و شرح مصباح الشریعة، ۴۳.
- ↑ مکی، قوت القلوب، ۱/۱۶۲.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۹۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۹۴ و ۵۳۲.
- ↑ ورام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ۱/۲۳۶.
- ↑ مکی، قوت القلوب، ۱/۱۶۱–۱۶۲.
- ↑ غزالی، احیاء علوم، ۱۵/۲۳–۲۶؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۱۶۸؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۹۶.
- ↑ کلینی، کافی، ۲/۴۵۳؛ ورام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ۱/۲۳۱.
- ↑ ورام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ۱/۲۳۲.
- ↑ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۵۲ و ۸۳.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۰–۷۱.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۵۳.
- ↑ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۱۵.
- ↑ ماعون، ۴–۵؛ نساء، ۴۳.
- ↑ کلینی، کافی، ۳۶۲–۳۶۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۵/۴۷۳–۴۷۸.
- ↑ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۴۵–۸۵۰.
- ↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۱–۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۴؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۷ و ۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۷–۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۵.
- ↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۲۲.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۲۳۸.
- ↑ کلینی، کافی، ۳/۲۵۵.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۲۴۱–۲۴۲.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۷۴–۱۷۵.
- ↑ اعراف، ۲۰۵.
- ↑ غاشیه، ۲۱.
- ↑ قشیری، رساله، ۱۹۸؛ انصاری، منازل السائرین، ۳۵–۳۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۳۹.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۲.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵ و ۱۹۶؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۸۸.
- ↑ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۵۲؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۷۳–۳۳۰.
- ↑ امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۶.
- ↑ امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۶؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۱؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۹۴.
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۵/۴–۱۲؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۹۴.
- ↑ گیلانی، ترجمه و شرح مصباح الشریعة، ۵۰۵.
- ↑ غزالی، کیمیای سعادت، ۲/۲۸۷–۲۹۱.
- ↑ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳۷.
- ↑ کلینی، کافی، ۲/۵۴.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۸۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۵۳.
- ↑ نهج البلاغه، خ۳۴، ۵۶–۵۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۴۲–۲۴۳؛ ۱۲/۳۸۲ و ۱۳/۵۳۱–۵۳۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۲۱ و ۲۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۰۴، ۲۱۸؛ ۲/۱۳۵؛ ۳/۳–۴ و ۴/۳۳۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۱۴ و ۱۲/۸۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۲۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۶۰ و ۱۳/۷۴.
منابع
- قرآن کریم.
- آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- ابن‌عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- اردبیلی، احمدبن‌محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، مرتضوی، چاپ اول، بی‌تا.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انجیل برنابا، کویت، دارالقلم، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- انصاری، خواجه‌عبدالله، منازل السائرین، تحقیق علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- بالی‌زاده، مصطفی، شرح فصوص الحکم، تحقیق فادی اسعد نصیف، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- تلمسانی، عفیف‌الدین، شرح منازل السائرین، تحقیق عبدالحفیظ منصور، قم، بیدار، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- دیلمی، حسن‌بن‌محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- سرّاج طوسی، ابونصر، اللمع فی التصوف، ترجمه مهدی محبتی، تهران، اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- شعیری، محمدبن‌محمد، جامع الاخبار، نجف، حیدریه، چاپ اول، بی‌تا.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، تحقیق محمدباقر خالصی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیم‌بن‌حسین عراقی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
- غزالی، ابوحامد، کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیوجم، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
- غزالی، ابوحامد، مکاشفة القلوب المقرب الی علام الغیوب، تحقیق عبدالحمید طعمه حلبی، بیروت، دارالمعرفه، چاپ چهارم، ۱۴۲۲ق.
- فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
- فیومی، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- قشیری، عبدالکریم‌بن‌هوازن، رساله قشیریه، ترجمه حسن‌بن‌احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، زوار، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، تصحیح محسن بیدارفر، قم، بیدار، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- کتاب مقدس، بی‌جا، دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- گنابادی، سلطان‌محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العباده، بیروت، اعلمی، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- گیلانی، عبدالرزاق، ترجمه و شرح مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقه، منسوب به امام‌صادق(ع)، تحقیق رضا مرندی، تهران، پیام حق، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- مازندرانی، ملاصالح، شرح الکافی، تحقیق ابوالحسن شعرانی، تهران، مکتبه الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مدنی، سیدعلی‌خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین(ع)، تصحیح سیدمحسن حسینی امینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- مکی، ابوطالب محمدبن‌علی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، تصحیح باسل عیون‌السود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- نخجوانی، نعمت‌الله، الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیه، مصر، دار رکابی للنشر، چاپ اول، ۱۹۹۹م.
- نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، تحقیق محمد نقدی، قم، هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
- نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تصحیح سیدمحمد کلانتر، بیروت، اعلمی، چاپ چهارم، بی‌تا.
- نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- ورام، مسعودبن‌عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعة ورام)، قم، مکتبه فقیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
پیوند به بیرون
- ابوالفضل یغمایی، غفلت، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۵۰۴–۵۰۹.