رهبری: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی امام خمینی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''رهبری'''، فرایند هدایت و مدیریت [[جامعه اسلامی]] به دست فرد یا افراد جامع شرایط.
'''رهبری'''، فرایند هدایت و مدیریت [[جامعه اسلامی]] به دست فرد یا افراد جامع شرایط.
==معنا==
 
رهبری به معنای دلالت، راهنمایی، [[ارشاد]] <ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، 8/10958.</ref>و هدایت گروه یا [[جامعه]] <ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 4/3761.</ref>است و در کاربردهای رایج به قدرت تأثیرگذاری بر پیروان و توانایی هدایت و ترغیب آنان به کوشش مشتاقانه در جهت رسیدن به اهداف مشترک <ref>نبوی، مدیریت اسلامی، 106.</ref>و [[بسیج]] انسان‌ها و بهره‌برداری صحیح از آنان <ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 3/318 ـ 319.</ref>تعریف شده است. از مفاهیم مرتبط با رهبری، مدیریت است. وجه مشترک تعریف‌های متعدد مدیریت را [[علم]] یا [[هنر]] اداره یک مجموعه برای رسیدن به اهداف سازمانی تشکیل می‌دهد <ref>نبوی، مدیریت اسلامی، 35.</ref>. مؤلفه‌های اصلی مدیریت عبارت‌اند از: الف) برنامه‌ریزی؛ ب) سازماندهی؛ ج) بسیج امکانات؛ د) هدایت؛ هـ) کنترل و نظارت <ref>مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، 15.</ref>{{ببینید|مدیریت}}.
نخستین اندیشه‌های رهبری و [[مدیریت]]، از آغاز زندگی اجتماعی بشر و گروه‌های اجتماعی شکل گرفت. در [[اسلام]]، رهبری یکی از امور اساسی [[جامعه]] است. [[امام‌خمینی]] در تبیین جایگاه و اهداف معنوی رهبری، معتقد بود حفظ حدود اسلام و جلوگیری از فساد و تجاوز به حقوق دیگران، جز با امام و رهبر ممکن نیست. تأکید فراوان ایشان بر جدانبودن دین از سیاست در اسلام و تشویق پی‌درپی [[روحانیت|روحانیان]] به دخالت در سیاست، نشانۀ اهمیت رهبری فکری و سیاسی مردم در نگاه ایشان است.
 
امام‌خمینی که در کنار جایگاه فقهی و [[مرجعیت]] و خصوصیات معنوی، رهبری [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی]] مردم را برعهده داشت، علم به قانون شرع و عدالت را دو خصوصیت لازم برای رهبر و [[ولایت فقیه|ولی فقیه]] می‌شمرد. ایشان پذیرش و مقبولیت مردمی را یکی از مبانی اقدامات خود می‌دانست و معتقد بود اسلام برای زمامدار و ملت، حقوق متقابلی تعیین کرده که در صورت رعایت، هرگز سلطه به وجود نمی‌آید.
 
== معنا ==
رهبری به معنای دلالت، راهنمایی، [[ارشاد]]<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۸/۱۰۹۵۸.</ref>و هدایت گروه یا [[جامعه]]<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۴/۳۷۶۱.</ref>است و در کاربردهای رایج به قدرت تأثیرگذاری بر پیروان و توانایی هدایت و ترغیب آنان به کوشش مشتاقانه در جهت رسیدن به اهداف مشترک<ref>نبوی، مدیریت اسلامی، ۱۰۶.</ref>و [[بسیج]] انسان‌ها و بهره‌برداری صحیح از آنان<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۳۱۸–۳۱۹.</ref>تعریف شده‌است. از مفاهیم مرتبط با رهبری، [[مدیریت]] است. وجه مشترک تعریف‌های متعدد مدیریت را [[علم]] یا [[هنر]] اداره یک مجموعه برای رسیدن به اهداف سازمانی تشکیل می‌دهد.<ref>نبوی، مدیریت اسلامی، ۳۵.</ref> مؤلفه‌های اصلی مدیریت عبارت‌اند از: الف) برنامه‌ریزی؛ ب) سازماندهی؛ ج) بسیج امکانات؛ د) هدایت؛ هـ) کنترل و نظارت<ref>مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، ۱۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مدیریت}}.


میان رهبری و مدیریت، تفاوت‌هایی وجود دارد، ازجمله:
میان رهبری و مدیریت، تفاوت‌هایی وجود دارد، ازجمله:
# مدیریت در جایی است که ساختار سازمانی وجود داشته باشد؛ اما رهبری نیازی به ساختار سازمانی ندارد<ref>کونتز و دیگران، اصول مدیریت، ۲/۲۸۱.</ref>؛
# رهبری، جامعه را به سوی تغییر سازنده یا تعیین جهت، همراه با تدوین راهبردهایی برای ایجاد تغییرات لازم هدایت می‌کند.<ref>مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، ۳۰.</ref> رهبری و مدیریت مکمّل یکدیگرند و گاهی این دو در یک فرد نمایان می‌شود؛ همان‌گونه که این دو مفهوم در روند [[انقلاب اسلامی]] تا زمان [[پیروزی]]، در [[امام‌خمینی]] متجلی شد و ایشان در این دوره، علاوه بر رهبری، [[مدیریت سیاسی]] را نیز بر عهده داشت.<ref>مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، ۲۸.</ref>
== پیشینه ==
رهبری پیشینه‌ای به اندازه حیات اجتماعی بشر دارد. نخستین اندیشه‌های مدیریت و رهبری از زمانی شکل گرفت که انسان‌ها [[زندگی اجتماعی]] خود را در قالب گروه‌های اجتماعی سامان دادند تا به هدف‌های گروهی دست یابند.<ref>کونتز و دیگران، اصول مدیریت، ۱/۱۷.</ref> بنابر آنچه که در قرآن کریم آمده، همه امت‌ها راهنما و رهبر الهی داشته‌اند<ref>فاطر، ۲۴.</ref>؛ چنان‌که صاحبان خرد پس از [[تفکر]] در هدف آفرینش، لزوم حضور رهبران الهی را درمی‌یابند.<ref>آل عمران، ۱۹۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۳/۲۷۹.</ref> این رهبران، بدون طلب و انتظار [[پاداش]] مادی از مردم،<ref>یونس (ع)، ۷۲؛ یوسف (ع)، ۱۰۴؛ شعراء، ۱۲۷.</ref> تنها به هدف اصلاح<ref>هود (ع)، ۸۸.</ref>و با دلایل روشن به سوی مردم آمدند.<ref>حدید، ۲۵.</ref>


# مدیریت در جایی است که ساختار سازمانی وجود داشته باشد؛ اما رهبری نیازی به ساختار سازمانی ندارد <ref>کونتز و دیگران، اصول مدیریت، 2/281.</ref>؛
رهبری در فرهنگ و [[معارف اسلامی]] در قالب [[امامت]] مطرح شده‌است.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۳۱۸؛ محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، ۹.</ref> این واژه که هم‌ریشه واژه «[[امت]]» است،<ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۸۶.</ref> در [[قرآن کریم]] در دو مصداق متضاد یعنی امامت حق<ref>بقره، ۱۲۴؛ انبیاء، ۷۲–۷۳.</ref>و امامت باطل،<ref>قصص، ۴۱؛ هود (ع)، ۹۸.</ref> به‌کار رفته‌است. مقام امامت از [[نبوت]] هم بالاتر دانسته شده و تنها به عده خاصی از پیامبران (ع) داده شده‌است<ref>بقره، ۱۲۴.</ref>؛ زیرا نبوت راهنمایی است و امامت علاوه بر آن، رهبری، حرکت‌دادن و سازمان‌دادن است. [[پیامبران]] بزرگ مانند [[ابراهیم(ع)]]، [[موسی(ع)]]، [[عیسی(ع)]] و [[حضرت محمد(ص)]]، هر دو شأن را داشته‌اند.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۳۱۸–۳۱۹.</ref> [[قرآن کریم]] با ذکر نام برخی از پیامبران (ع) آنان را امامانی معرفی کرده که به امر او به هدایت مردم می‌پرداختند.<ref>انبیاء، ۷۳.</ref> مسئله امامت در اسلام از مسائل مهم و چالشی است.
# رهبری، جامعه را به سوی تغییر سازنده یا تعیین جهت، همراه با تدوین راهبردهایی برای ایجاد تغییرات لازم هدایت می‌کند <ref>مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، 30.</ref>. رهبری و مدیریت مکمّل یکدیگرند و گاهی این دو در یک فرد نمایان می‌شود؛ همان‌گونه که این دو مفهوم در روند [[انقلاب اسلامی]] تا زمان [[پیروزی]]، در [[امام‌خمینی]] متجلی شد و ایشان در این دوره، علاوه بر رهبری، [[مدیریت سیاسی]] را نیز بر عهده داشت <ref>مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، 28.</ref>.
==پیشینه==
رهبری پیشینه‌ای به اندازه حیات اجتماعی بشر دارد. نخستین اندیشه‌های مدیریت و رهبری از زمانی شکل گرفت که انسان‌ها [[زندگی اجتماعی]] خود را در قالب گروه‌های اجتماعی سامان دادند تا به هدف‌های گروهی دست یابند <ref>کونتز و دیگران، اصول مدیریت، 1/17.</ref>. بنابر آنچه که در قرآن کریم آمده، همه امت‌ها راهنما و رهبر الهی داشته‌اند <ref>فاطر، 24.</ref>؛ چنان‌که صاحبان خرد پس از [[تفکر]] در هدف آفرینش، لزوم حضور رهبران الهی را درمی‌یابند <ref>آل عمران، 193؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 3/279.</ref>. این رهبران، بدون طلب و انتظار [[پاداش]] مادی از مردم <ref>یونس(ع)، 72؛ یوسف(ع)، 104؛ شعراء، 127.</ref>، تنها به هدف [[اصلاح]] <ref>هود(ع)، 88.</ref>و با دلایل روشن به سوی مردم آمدند <ref>حدید، 25.</ref>.


رهبری در فرهنگ و [[معارف اسلامی]] در قالب [[امامت]] مطرح شده است <ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 3/318؛ محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، 9.</ref>. این واژه که هم‌ریشه واژه «[[امت]] » است <ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، 86.</ref>، در [[قرآن کریم]] در دو مصداق متضاد یعنی امامت حق <ref>بقره، 124؛ انبیاء، 72 ـ 73.</ref>و امامت [[باطل]] <ref>قصص، 41؛ هود(ع)، 98.</ref>، به‌کار رفته است. مقام امامت از [[نبوت]] هم بالاتر دانسته شده و تنها به عده خاصی از پیامبران(ع) داده شده است <ref>بقره، 124.</ref>؛ زیرا نبوت راهنمایی است و امامت علاوه بر آن، رهبری، حرکت‌دادن و سازمان‌دادن است. [[پیامبران]] بزرگ مانند [[ابراهیم(ع)]]، [[موسی(ع)]]، [[عیسی(ع)]] و [[حضرت محمد(ص)]]، هر دو شأن را داشته‌اند <ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 3/318 ـ 319.</ref>. [[قرآن کریم]] با ذکر نام برخی از پیامبران(ع) آنان را امامانی معرفی کرده که به امر او به هدایت مردم می‌پرداختند <ref>انبیاء، 73.</ref>. مسئله امامت در اسلام از مسائل مهم و چالشی است.
شیعیان امامت را در شمار [[اصول دین]] و با توجه به [[آیات قرآن]]،<ref>مائده، ۳، ۵۵ و ۶۷.</ref> امری انتصابی، با امر و فرمان خدا و به نصب پیامبر (ص) می‌دانند و برای آن سه شأن و مرتبه قائل‌اند:
# ریاست عمومی و رهبری سیاسی‌اجتماعی؛
# [[مرجعیت دینی]]
# [[ولایت معنوی]]
در حالی‌که [[اهل سنت]]، امامت و زعامت اجتماع را در شمار [[فروع دین]] قرار داده، بر آن‌اند که خود پیامبر (ص) در این زمینه، کاری انجام نداد و تعیین امام را به امت واگذار کرد.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۴/۷۱۶–۷۲۱.</ref> قرآن کریم امر امامت و تعیین جانشین برای پیامبر (ص) را کامل‌کننده دین و معادل تمام [[رسالت]] خوانده‌است.<ref>مائده، ۳ و ۶۷.</ref> در سخن معصومان (ع) نیز امامت و [[ولایت]] برترین زیربنای اسلام معرفی شده‌است<ref>برقی، المحاسن، ۱/۲۸۶؛ کلینی، الکافی، ۲/۲۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|امامت|شیعه}}.
رهبری، ضامن تحقق و تداوم [[اسلام]] ناب و آرمان‌های این آیین است و از اساسی‌ترین [[اصول اعتقادی]]، [[اصول سیاسی|سیاسی]] و [[اصول اجتماعی|اجتماعی]] اسلام و رمز حیات و بالندگی همه جوامع توحیدی به‌شمار می‌آید.<ref>محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، ۵.</ref>


شیعیان امامت را در شمار [[اصول دین]] و با توجه به [[آیات قرآن]] <ref>مائده، 3، 55 و 67.</ref>، امری انتصابی، با امر و فرمان خدا و به نصب پیامبر(ص) می‌دانند و برای آن سه شأن و مرتبه قائل‌اند:
رهبری و امامت امت در اسلام در نگاه بسیاری از اندیشمندان ازجمله [[امام‌خمینی]]، به دوران حضور معصومان (ع) اختصاص ندارد، بلکه به فرموده خود معصومان (ع)، هدایت و رهبری جهان اسلام در [[عصر غیبت]]، از طریق نیابت عام فقها انجام می‌شود<ref>کلینی، الکافی، ۱/۶۷؛ صدوق، کمال الدین، ۲/۴۸۴؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۳۰۱–۳۰۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|ولایت فقیه|حکومت اسلامی}}.


# ریاست عمومی و رهبری سیاسی‌اجتماعی؛
متفکران اسلامی نیز به موضوع امامت و رهبری پرداخته‌اند. [[فارابی]] دربارهٔ ضرورت رهبری و ویژگی‌های رهبر، معتقد بود چون انسان سعادت را نمی‌شناسد و توان به‌کاربستن اعمال بایسته را ندارد، پس نیازمند رهبری است که سعادت را بشناسد و توان انگیختن او را به سوی سعادت داشته باشد.<ref>فارابی، آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، ۱۲۱.</ref> [[علامه حلی]] امامت و رهبری را پیشوایی همگانی و همه‌جانبه در امور [[دین]] و [[دنیا]] به نیابت از پیامبر (ص) معنا کرده‌است.<ref>علامه‌حلی، الباب الحادی عشر، ۳۹.</ref> از نگاه [[ابن‌خلدون]]، [[شریعت]] برای رهبری بشر در همه احوال، از [[عبادات]] تا [[معاملات]] و [[کشورداری]]، پدید آمده<ref>ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱/۲۳۷–۲۳۹.</ref>و کسی شایسته رهبری است که از ویژگی‌های چندی مانند [[علم]]، [[عدالت]]، کفایت، سلامت حواس برخوردار باشد.<ref>ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱/۲۴۱.</ref> [[ماوردی]] قدرت فکری برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی، [[تدبیر جامعه]] و [[شجاعت]] را برای رهبری لازم شمرده‌است.<ref>ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیه، ۶.</ref> امام‌خمینی نیز که بیشتر [[احکام اسلام]] را سیاسی و اجتماعی می‌دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۲۷.</ref> ضرورت ولایت و سرپرستی جامعه را امری بدیهی و ضروری خوانده و [[پیامبر اکرم(ص)]] را نخستین رهبر جامعه اسلامی شمرده‌است.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۲۶.</ref>
# [[مرجعیت دینی]] ؛
# [[ولایت معنوی]] ؛
در حالی‌که [[اهل سنت]]، امامت و زعامت اجتماع را در شمار [[فروع دین]] قرار داده، بر آن‌اند که خود پیامبر(ص) در این زمینه، کاری انجام نداد و تعیین امام را به امت واگذار کرد <ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 4/716 ـ 721.</ref>. قرآن کریم امر امامت و تعیین جانشین برای پیامبر(ص) را کامل‌کننده دین و معادل تمام [[رسالت]] خوانده است <ref>مائده، 3 و 67.</ref>. در سخن معصومان(ع) نیز امامت و [[ولایت]] برترین زیربنای اسلام معرفی شده است <ref>برقی، المحاسن، 1/286؛ کلینی، الکافی، 2/21.</ref>{{ببینید|امامت؛ شیعه}}. رهبری، ضامن تحقق و تداوم [[اسلام]] ناب و آرمان‌های این آیین است و از اساسی‌ترین [[اصول اعتقادی]]، [[اصول سیاسی|سیاسی]] و [[اصول اجتماعی|اجتماعی]] اسلام و رمز حیات و بالندگی همه‌ جوامع توحیدی به شمار می‌آید <ref>محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، 5.</ref>.


رهبری و امامت امت در اسلام در نگاه بسیاری از اندیشمندان ازجمله [[امام‌خمینی]]، به دوران حضور معصومان(ع) اختصاص ندارد، بلکه به فرموده خود معصومان(ع)، هدایت و رهبری جهان اسلام در [[عصر غیبت]]، از طریق نیابت عام فقها انجام می‌شود <ref>کلینی، الکافی، 1/67؛ صدوق، کمال الدین، 2/484؛ طوسی، تهذیب الاحکام، 6/301 ـ 303.</ref>{{ببینید|ولایت فقیه(1)؛ حکومت اسلامی}}.
== جایگاه و نقش رهبری ==
اسلام رهبری را یکی از امور اساسی جامعه دانسته و به آن توجه کرده‌است. رهبری نقش کلیدی در تحقق آرمان‌های اسلامی دارد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۸۷.</ref> [[قرآن کریم]] رهبری و هدایت امت به دست [[انسان کامل]] را پیمان الهی نامیده و کسی را شایسته این مقام دانسته که هیچ‌گاه مرتکب [[ظلم]] و [[گناه]] نشده باشد.<ref>بقره، ۱۲۴؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۲۷۴.</ref> امامت و رهبری انسان‌ها در ابعاد معنوی و اجتماعی، بزرگ‌ترین درجه و مقامی است که خداوند به [[انسان]] واگذار کرده‌است.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۳۲۰–۳۲۱.</ref> رهبر نقطه مرکزی [[جامعه اسلامی]] به‌شمار می‌رود و مسائل رهبری، با روان بشر سروکار دارند. جلب همکاری روان‌ها و حرکت‌دادن آنها به سوی اهداف متعالی، نیازمند دقت و ظرافت فراوان است.


متفکران اسلامی نیز به موضوع امامت و رهبری پرداخته‌اند. [[فارابی]] درباره ضرورت رهبری و ویژگی‌های رهبر، معتقد بود چون انسان سعادت را نمی‌شناسد و توان به‌کاربستن اعمال بایسته را ندارد، پس نیازمند رهبری است که سعادت را بشناسد و توان انگیختن او را به سوی سعادت داشته باشد <ref>فارابی، آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، 121.</ref>. [[علامه حلی]] امامت و رهبری را پیشوایی همگانی و همه‌جانبه در امور [[دین]] و [[دنیا]] به نیابت از پیامبر(ص) معنا کرده است <ref>علامه‌حلی، الباب الحادی عشر، 39.</ref>. از نگاه [[ابن‌خلدون]]، [[شریعت]] برای رهبری بشر در همه احوال، از [[عبادات]] تا [[معاملات]] و [[کشورداری]]، پدید آمده <ref>ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، 1/237 ـ 239.</ref>و کسی شایسته رهبری است که از ویژگی‌های چندی مانند [[علم]]، [[عدالت]]، [[کفایت]]، [[سلامت حواس]] برخوردار باشد <ref>ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، 1/241.</ref>. [[ماوردی]] قدرت فکری برای [[سیاست‌گذاری]] و [[برنامه‌ریزی]]، [[تدبیر جامعه]] و [[شجاعت]] را برای رهبری لازم شمرده است <ref>ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیه، 6.</ref>. امام‌خمینی نیز که بیشتر [[احکام اسلام]] را سیاسی و اجتماعی می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 3/227.</ref>، ضرورت ولایت و سرپرستی جامعه را امری بدیهی و ضروری خوانده و پیامبر اکرم(ص) را نخستین رهبر جامعه اسلامی شمرده است <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، 26.</ref>.
رهبریِ اولیای الهی بر دقیق‌ترین ملاحظات روانی و اصول دقیق علمی منطبق بوده‌است و از این‌رو در اعماق دل مردم نفوذ می‌کردند.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۳۲۵ و ۳۲۷.</ref> سپردن اختیار امت به [[پیامبر اسلام(ص)]] و برتردانستن آن حضرت به عنوان رهبر و مدیر جامعه اسلامی،<ref>احزاب، ۶؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۴/۱۲۱–۱۲۲.</ref> از اهمیت این جایگاه، حکایت دارد. [[معصومان(ع)]] نیز برای امامت و رهبری، جایگاه ویژه‌ای قائل شده‌اند. در سخن آنان، اسلام با امامت و رهبری الهی، پیوند خورده و گسستن این پیوند، به منزله بازگشت به [[جاهلیت]] است<ref>برقی، المحاسن، ۱/۲۸۶–۲۸۷؛ کلینی، الکافی، ۱/۳۷۶؛ صدوق، کمال الدین، ۱/۹؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۲۳/۸۴.</ref>و چیزی مهم‌تر از امامت در میان مبانی اسلامی وجود ندارد.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۱۸.</ref>
==جایگاه و نقش رهبری==
اسلام رهبری را یکی از امور اساسی جامعه دانسته و به آن توجه کرده است. رهبری نقش کلیدی در تحقق آرمان‌های اسلامی دارد <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، 87.</ref>. [[قرآن کریم]] رهبری و هدایت امت به دست [[انسان کامل]] را پیمان الهی نامیده و کسی را شایسته این مقام دانسته که هیچ‌گاه مرتکب [[ظلم]] (و [[گناه]] نشده باشد <ref>بقره، 124؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 1/274.</ref>. امامت و رهبری انسان‌ها در ابعاد معنوی و اجتماعی، بزرگ‌ترین درجه و مقامی است که [[خداوند]] به [[انسان]] واگذار کرده است <ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 3/320 ـ 321.</ref>. رهبر نقطه مرکزی [[جامعه اسلامی]] به شمار می‌رود و مسائل رهبری، با روان بشر سروکار دارند. جلب همکاری روان‌ها و حرکت‌دادن آنها به سوی اهداف متعالی، نیازمند دقت و ظرافت فراوان است.


رهبریِ اولیای الهی بر دقیق‌ترین ملاحظات روانی و اصول دقیق علمی منطبق بوده است و از این‌رو در اعماق دل مردم نفوذ می‌کردند <ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 3/325 و 327.</ref>. سپردن اختیار امت به [[پیامبر اسلام(ص)]] و برتردانستن آن حضرت به عنوان رهبر و مدیر جامعه اسلامی <ref>احزاب، 6؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 4/121 ـ 122.</ref>، از اهمیت این جایگاه، حکایت دارد. [[معصومان(ع)]] نیز برای امامت و رهبری، جایگاه ویژه‌ای قائل شده‌اند. در سخن آنان، اسلام با امامت و رهبری الهی، پیوند خورده و گسستن این پیوند، به منزله بازگشت به جاهلیت است <ref>برقی، المحاسن، 1/286 ـ 287؛ کلینی، الکافی، 1/376؛ صدوق، کمال الدین، 1/9؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، 23/84.</ref>و چیزی مهم‌تر از امامت در میان مبانی اسلامی وجود ندارد <ref>کلینی، الکافی، 2/18.</ref>.
امام‌خمینی در تبیین جایگاه و اهداف معنوی رهبری، معتقد است حفظ [[حدود اسلام]]، برپاداشتن [[قوانین الهی]]، پایدارماندن بر مسیری که خداوند مقرر کرده و جلوگیری از [[فساد]] و [[تجاوز]] به حقوق دیگران، جز با امام و رهبر ممکن نیست.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۳۹.</ref> ایشان حفظ اساس اسلام را وابسته به بقای رهبر صالح و اصیل می‌دید و بر این اساس، بزرگ‌ترین مصیبت وارد بر اسلام و ریشه تمام گرفتاری‌های کنونی مسلمانان و فساد موجود در [[جوامع اسلامی]] را نتیجه سلب حکومت و رهبری جامعه از امیرالمؤمنین علی (ع) برمی‌شمرد؛ همان‌گونه که ترسیم سیمای واقعی [[حکومت اسلامی]] برای مسلمانان را مرهون حکومت کوتاه‌مدت آن حضرت (ع) می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۵۹–۳۶۰.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|امیرالمؤمنین}}.


امام‌خمینی در تبیین جایگاه و اهداف معنوی رهبری، معتقد است حفظ [[حدود اسلام]]، برپاداشتن [[قوانین الهی]]، پایدارماندن بر مسیری که خداوند مقرر کرده و جلوگیری از [[فساد]] و [[تجاوز]] به حقوق دیگران، جز با امام و رهبر ممکن نیست <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، 39.</ref>. ایشان حفظ اساس اسلام را وابسته به بقای رهبر صالح و اصیل می‌دید و بر این اساس، بزرگ‌ترین مصیبت وارد بر اسلام و ریشه تمام گرفتاری‌های کنونی مسلمانان و فساد موجود در [[جوامع اسلامی]] را نتیجه سلب حکومت و رهبری جامعه از امیرالمؤمنین ‌علی(ع) بر می‌شمرد؛ همان‌گونه که ترسیم سیمای واقعی [[حکومت اسلامی]] برای مسلمانان را مرهون حکومت کوتاه‌مدت آن حضرت(ع) می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 2/359 ـ 360.</ref>{{ببینید|امیرالمؤمنین}}.
[[قرآن کریم]] تأمین اهداف مادی همانند برقراری عدالت و فراهم‌کردن زمینه برپایی [[عدالت]] از سوی مردم، ازجمله برنامه‌های اصلی رهبران الهی می‌داند<ref>حدید، ۲۵.</ref>؛ چنان‌که خداوند از عالمان پیمان گرفته‌است که در برابر محرومیت مظلومان و پرخوری ظالمان سکوت نکنند.<ref>نهج البلاغه، خ۳، ۲۴.</ref> امام‌خمینی گسترش عدالت در میان ملت‌ها و افراد جامعه را از اهداف رهبران الهی جامعه شمرده<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۱–۷۳.</ref>و تأکید کرده‌است که ائمه (ع) حکومت را ابزاری برای برپایی و گسترش [[عدالت اجتماعی]] در [[جامعه]] می‌دانستند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۶.</ref> تأکید فراوان امام‌خمینی بر [[جدانبودن دین از سیاست]] در اسلام و تحریک و تشویق پی‌درپی روحانیان به دخالت در سیاست و واجب‌دانستن این امر،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۷۰؛ ۱۰/۱۵ و ۱۳/۱۲.</ref> نشان از اهمیت رهبری فکری و سیاسی مردم و هدایت آنان به سوی اهداف متعالی، از نگاه ایشان دارد {{ببینید|متن=ببینید|دین و سیاست}}.


[[قرآن کریم]] تأمین اهداف مادی همانند برقراری عدالت و فراهم‌کردن زمینه برپایی [[عدالت]] از سوی مردم، ازجمله برنامه‌های اصلی رهبران الهی می‌داند <ref>حدید، 25.</ref>؛ چنان‌که خداوند از عالمان پیمان گرفته است که در برابر محرومیت مظلومان و پرخوری ظالمان سکوت نکنند <ref>نهج البلاغه، خ3، 24.</ref>. امام‌خمینی گسترش عدالت در میان ملت‌ها و افراد جامعه را از اهداف رهبران الهی جامعه شمرده <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، 71 ـ 73.</ref>و تأکید کرده است که ائمه(ع) حکومت را ابزاری برای برپایی و گسترش [[عدالت اجتماعی]] در [[جامعه]] می‌دانستند <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، 76.</ref>. تأکید فراوان امام‌خمینی بر [[جدانبودن دین از سیاست]] در اسلام و تحریک و تشویق پی‌درپی روحانیان به دخالت در سیاست و واجب‌دانستن این امر <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 2/370؛ 10/15 و 13/12.</ref>، نشان از اهمیت رهبری فکری و سیاسی مردم و هدایت آنان به سوی اهداف متعالی، از نگاه ایشان دارد {{ببینید|دین و سیاست}}. ایشان با توجه به اهمیت [[جایگاه رهبری]] در [[نظام اسلامی]]، بر ارج‌گذاری مردم ایران به مجلس خبرگان رهبری که [[تعیین رهبر]] را بر عهده دارد و موجب تقویت رهبری می‌شود، تأکید می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 17/101 ـ 102.</ref>و برای این [[مجلس]] در تداوم [[نظام جمهوری اسلامی]] و شرعیت‌بخشیدن به آن، نقش اساسی قائل بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 18/3.</ref>{{ببینید|مجلس خبرگان رهبری}}. در اصل دوم [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] نیز امامت و رهبری از پایه‌های [[جمهوری اسلامی]] شمرده شده است.
ایشان با توجه به اهمیت [[جایگاه رهبری]] در [[نظام اسلامی]]، بر ارج‌گذاری مردم ایران به مجلس خبرگان رهبری که [[تعیین رهبر]] را بر عهده دارد و موجب تقویت رهبری می‌شود، تأکید می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۰۱–۱۰۲.</ref>و برای این [[مجلس]] در تداوم [[نظام جمهوری اسلامی]] و شرعیت‌بخشیدن به آن، نقش اساسی قائل بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مجلس خبرگان رهبری}}.
==صفات و شرایط رهبری==
در اصل دوم [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] نیز امامت و رهبری از پایه‌های [[جمهوری اسلامی]] شمرده شده‌است.
با حضور پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) که از طرف خداوند برگزیده شده‌اند، امامت و رهبری جامعه بر عهده آنان است و در منابع اسلامی شرایط و اوصافی برای آنان ذکر شده است <ref>صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، 212 ـ 222؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، 25/104 ـ 174.</ref>. بسیاری از دانشمندان مسلمان، ویژگی‌های رهبری را گسترده دانسته و از دیدگاه‌های گوناگون، آن را در معنای عام آن بررسی کرده‌اند.


این ویژگی‌ها در چهار گروه دسته‌بندی شده است:
== صفات و شرایط رهبری ==
با حضور پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) که از طرف خداوند برگزیده شده‌اند، امامت و رهبری جامعه بر عهده آنان است و در منابع اسلامی شرایط و اوصافی برای آنان ذکر شده‌است.<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ۲۱۲–۲۲۲؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۲۵/۱۰۴–۱۷۴.</ref> بسیاری از دانشمندان مسلمان، ویژگی‌های رهبری را گسترده دانسته و از دیدگاه‌های گوناگون، آن را در معنای عام آن بررسی کرده‌اند.


این ویژگی‌ها در چهار گروه دسته‌بندی شده‌است:
# جسمی مانند [[بلوغ]] و [[عقل]]؛
# جسمی مانند [[بلوغ]] و [[عقل]]؛
# روانی و اخلاقی مانند [[دادگری]]، [[شجاعت]]، [[قاطعیت]] و بزرگواری و [[شرح صدر]]؛
# روانی و اخلاقی مانند [[دادگری]]، [[شجاعت]]، [[قاطعیت]] و بزرگواری و [[شرح صدر]]؛
#ذهنی و علمی مانند [[اعلمیت]] و [[بینش سیاسی]]؛
# ذهنی و علمی مانند [[اعلمیت]] و [[بینش سیاسی]]؛
# خانوادگی مانند طهارت مولد و [[حسن شهرت]] <ref>محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، 188.</ref>؛ چنان‌که علم به قانون ([[فقه]] و [[حقوق اسلامی]])، مبانی و روح آن، شناخت مصالح مردم، آگاهی کافی و همه‌جانبه به موضوعات، برخورداری از صلاحیت اخلاقی بیش از دیگران و اذن‌داشتن از جانب خداوند، ازجمله شرایط رهبر جامعه اسلامی است <ref>مصباح یزدی، حقوق و سیاست در قرآن، 193 و 195.</ref>.
# خانوادگی مانند طهارت مولد و [[حسن شهرت]]<ref>محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، ۱۸۸.</ref>؛ چنان‌که علم به قانون ([[فقه]] و [[حقوق اسلامی]])، مبانی و روح آن، شناخت مصالح مردم، آگاهی کافی و همه‌جانبه به موضوعات، برخورداری از صلاحیت اخلاقی بیش از دیگران و اذن‌داشتن از جانب خداوند، ازجمله شرایط رهبر جامعه اسلامی است.<ref>مصباح یزدی، حقوق و سیاست در قرآن، ۱۹۳ و ۱۹۵.</ref>
 
امام‌خمینی علم به قانون ([[احکام شرع]] و [[عدالت]] را دو خصوصیت لازم برای رهبر و [[ولی فقیه]] دانسته و معتقد است لزوم برتری امام و رهبر بر دیگران و برخورداری او از عدالت، از شرایط مورد قبول همه مسلمانان است.<ref>امام‌خمینی، البیع، ۲/۶۲۳–۶۲۴؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۵۰.</ref> ایشان از شرط سومی به نام کفایت (کاردانی) نیز نام می‌برد که به نظر ایشان داخل در مفهوم علم است.<ref>امام‌خمینی، البیع، ۲/۶۲۳–۶۲۴.</ref> بر این دو ویژگی در روایات معصومان (ع) نیز تأکید شده‌است.<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول (ص)، ۳۳۲؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۵/۴۲ و ۲۸/۳۵۰.</ref>
 
در نگاهی تفصیلی‌تر چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده، آگاهی به زمان،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۸۹.</ref> قدرت تشخیص مصالح جامعه، برخورداری از بینش سیاسی، توانایی شناختن افراد شایسته و قدرت تصمیم‌گیری،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۷۷–۱۷۸.</ref> از ویژگی‌های ضروری رهبر و فقیه به‌شمار می‌آید. ایشان وظیفه امام و رهبر جامعه اسلامی را تبیین خط مشی [[شیعه]] و [[حزب‌الله]] (همه نیروهای معتقد و متعهد) و رهبری‌کننده تشکیلات فراگیر شیعه می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۰۸–۴۰۹.</ref> وظیفه دیگر رهبری استقامت است که بارها در سخنان امام‌خمینی، با یادآوری استقامت و پایداری پیامبران، به‌ویژه پیامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) دیده می‌شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۴۴–۲۴۵، ۴۹۳؛ ۱۳/۴۶۲؛ ۱۴/۲۹۸ و ۱۷/۴۹۱.</ref>
 
بر اساس اصل پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در [[عصر غیبت|عصر غیبتِ]] حضرت ولی عصر (ع)، ولایت امر و امامت امت در جمهوری اسلامی، بر عهده [[فقیه]] عادل و باتقوا، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبر دانسته و در اصل ۱۰۹ صفات و شرایطی را برای رهبری قرار داده‌است: ۱. صلاحیت علمی برای فتوادادن در همه ابواب فقه؛ ۲. عدالت و تقوای لازم؛ ۳. بینش سیاسی و اجتماعی، تدبیر، شجاعت، [[مدیریت]] و قدرت کافی.
امام‌خمینی رهبری را مسئولیتی مشکل، سنگین و خطیر دانسته،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۳۴.</ref> بر تعیین رهبری که بتواند از حیثیت اسلامیِ نظام در جهان سیاست و نیرنگ دفاع کند، تأکید کرده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۷۱.</ref>؛ از این‌رو به نمایندگان مجلس خبرگان هشدار داد مراقب رأی و انتخاب خود باشند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۵.</ref>؛ زیرا مسامحه در این امر و مراعات‌نکردن موازین شرعی و قانونی، ممکن است خسارت‌های جبران‌ناپذیری به [[اسلام]] و کشور وارد کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۲۱ و ۴۲۳.</ref>
 
با این حال، امام‌خمینی برای رهبری به عنوان یک مقام و منصب، ارزشی قائل نبود و با بیان سیره امیرالمؤمنین (ع) و زندگی زاهدانه آن حضرت در دوران حکومت، ارزش را در غنیمت‌شمردن این فرصت برای گسترش عدالت و خدمتگزاری می‌دید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۱۱۷ و ۱۶/۲۳.</ref> ایشان عنوان خدمتگزار را برای خود بر عنوان رهبر ترجیح می‌داد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۶۳ و ۱۱/۳۵۲.</ref> خود را خدمتگزار ملت می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۳۲؛ ۱۵/۴۵۷ و ۱۶/۲۴.</ref>و بر آن بود که در اسلام، رهبری به معنای ریاست بر دیگران مطرح نیست و همه مسلمانان اعم از مسئول و غیرمسئول با هم برادرند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۵۲.</ref> ایشان به رهبر و [[شورای رهبری]] آینده کشور نیز تذکر داد که نفس رهبری در اسلام، ارزشی ندارد و نباید باعث غرور و بزرگ‌شمردن خود گردد، بلکه همانند [[پیامبران الهی(ع)]] باید از این موقعیت برای خدمت به بندگان و راهنمایی و هدایت آنان و کمک به ستمدیدگان و گسترش عدالت بهره برد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۶.</ref> از این منظر هر فرد و قشری که خدمت ارزنده‌ای به این ملت ارائه کند و نقشی در تعالی آن داشته باشد، شایسته عنوان رهبری است؛ بر این اساس، ایشان زنان پیشتاز در انقلاب را رهبران نهضت نامید<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۳۲.</ref>؛ همان‌گونه که جانبازان را به جهت پایبندی به تعهد خود در برابر اسلام و [[قرآن]]، رهبران نهضت خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۴.</ref>و [[شهید محمدحسین فهمیده]] را به دلیل اقدام ارزشمند و فداکارانه‌اش رهبر نامید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۷۳.</ref>


امام‌خمینی علم به قانون ([[احکام شرع]] و [[عدالت]] را دو خصوصیت لازم برای رهبر و [[ولی فقیه]] دانسته و معتقد است لزوم برتری امام و رهبر بر دیگران و برخورداری او از عدالت، از شرایط مورد قبول همه مسلمانان است <ref>امام‌خمینی، البیع، 2/623 ـ 624؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، 50.</ref>. ایشان از شرط سومی به نام کفایت (کاردانی) نیز نام می‌برد که به نظر ایشان داخل در مفهوم علم است <ref>امام‌خمینی، البیع، 2/623 ـ 624.</ref>. بر این دو ویژگی در روایات معصومان(ع) نیز تأکید شده است <ref>ابن‌شعبه، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول(ص)، 332؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، 15/42 و 28/350.</ref>.
== حقوق متقابل مردم و رهبری ==
از نگاه اسلامی حق و [[تکلیف]] به‌صورت کلی دو امر متلازم هستند و چنان‌که امیرالمؤمنین (ع) تأکید کرده هر کسی ازجمله زمامدار و مردم دارای حقوق و مسئولیت متقابل هستند.<ref>نهج البلاغه، خ۳۴، ۵۷.</ref> حضرت در بیانی دیگر هم‌زمان بخشی از حقوق متقابل حاکم و [[مردم]] را برشمرده است<ref>نهج البلاغه، خ۲۰۷، ۳۰۸.</ref>؛ این است که حق رهبری سیاسی مردم در گروی ادای حقوق آنان به دست رهبر است و مردم در صورتی موظف به حمایت از رهبرند که حقوق آنان در نظام تحت فرمان او رعایت شود.<ref>محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، ۳۸۱.</ref> اسلام برخلاف فلسفه‌های رایج پیش از خود که ملت را برای رهبری تعریف می‌کردند، بر اساس این سخن پیامبر (ص) که «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»،<ref>شعیری، جامع الاخبار، ۱۱۹.</ref> رهبر را برای ملت و مردم تعریف کرد. جاذبه اسلام برای ایرانیان دوره ساسانی نیز از این منظر، قابل تفسیر است<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۴/۹۸–۹۹.</ref>و ویژگی برجسته امام و رهبری در دیدگاه شیعه، توجه به مردم و دلسوزی برای آنان است.<ref>حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، ۷۰.</ref>


در نگاهی تفصیلی‌تر چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده، آگاهی به زمان <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 21/289.</ref>، قدرت تشخیص مصالح جامعه، برخورداری از بینش سیاسی، توانایی شناختن افراد شایسته و قدرت تصمیم‌گیری <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 21/177 ـ 178.</ref>، از ویژگی‌های ضروری رهبر و فقیه به شمار می‌آید. ایشان وظیفه امام و رهبر جامعه اسلامی را تبیین خط مشی [[شیعه]] و [[حزب‌الله]] (همه نیروهای معتقد و متعهد) و رهبری‌کننده تشکیلات فراگیر شیعه می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 5/408 ـ 409.</ref>. وظیفه دیگر رهبری استقامت است که بارها در سخنان امام‌خمینی، با یادآوری استقامت و پایداری پیامبران، به‌ویژه پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) دیده می‌شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‌7/244 ـ 245، 493؛ 13/462؛ 14/298 و 17/491.</ref>.
امام‌خمینی بر آن بود که اسلام برای زمامدار و ملت، ضوابط و حقوقی تعیین کرده که در صورت رعایت آن، هرگز رابطه سلطه به وجود نمی‌آید. زمامداری یک وظیفه الهی است، تکالیف سنگینی بر عهده زمامدار گذاشته شده‌است و او نمی‌تواند [[حقوق مردم]] را پایمال کند، همه مردم حق [[استیضاح]] و انتقاد از او را دارند و او باید پاسخگو باشد و در صورت سرپیچی از وظایف اسلامی و ارتکاب خطا و [[گناه]]، خودبه‌خود، برکنار می‌شود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۰۹ و ۱۱/۴۶۴.</ref>؛ چنان‌که مردم نیز باید از رهبر جامعه اسلامی پیروی کنند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۱.</ref>
از سوی دیگر، امور مهم و مسائل اساسی جامعه که حفظ نظام زندگی دنیوی و اخروی مردم به آن بستگی دارد، در حوزه اختیارات رئیس هر قوم قرار می‌گیرد؛ در اسلام، امامان معصوم (ع) با عنوان «أُولِی الْأَمْرِ» برای این امر تعیین شده‌اند.<ref>نسا، ۵۹؛ کلینی، الکافی، ۲/۲۱.</ref> در فقه از امور لازم و نیازهای ضروری جامعه که طیف گسترده‌ای از امور اجتماعی مانند حفظ نظام، حراست از مرزهای مسلمانان و صیانت نسل جوان از انحرافات را دربر می‌گیرد، با عنوان [[امور حسبیه]] و تحت اختیار [[ولی فقیه]]، نام برده شده‌است.<ref>سروش محلاتی، دین و دولت در اندیشه اسلامی، ۵۰۴–۵۰۵.</ref>


بر اساس اصل پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در [[عصر غیبت|عصر غیبتِ]] حضرت ولی عصر(ع)، ولایت امر و امامت امت در جمهوری اسلامی، بر عهده [[فقیه]] عادل و باتقوا، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبر دانسته و در اصل 109 صفات و شرایطی را برای رهبری قرار داده است: 1. صلاحیت علمی برای فتوادادن در همه ابواب فقه؛ 2. عدالت و تقوای لازم؛ 3. بینش سیاسی و اجتماعی، تدبیر، شجاعت، مدیریت و قدرت کافی.
امام‌خمینی حوزه اختیارات ولی فقیه و رهبری را همان اختیارات و صلاحیت [[پیامبر(ص)]] و [[امام معصوم(ع)]] می‌دانست<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۵۰–۵۱.</ref>و معتقد بود اجرای تمام قوانین مربوط به حکومت ازجمله گسترش عدالت، اجرای [[حدود]] و [[قصاص]]، [[حفظ مرز]] و [[استقلال کشور]]، گرفتن [[مالیات]] و مصرف آن در امور مسلمانان و جلوگیری از حیف و میل آن بر عهده فقیه و رهبری است.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۱.</ref> در نگاه ایشان، ولی فقیه که رهبر جامعه اسلامی است، ولایت بر خود مسلمانان را نیز اگر حکومت و اداره جامعه اقتضا کند، دارد.<ref>امام‌خمینی، البیع، ۲/۶۲۴–۶۲۵.</ref> در اصل ۱۱۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اختیارات و وظایف رهبری آمده‌است.
امام‌خمینی رهبری را مسئولیتی مشکل، سنگین و خطیر دانسته <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 21/334.</ref>، بر تعیین رهبری که بتواند از حیثیت اسلامیِ نظام در جهان سیاست و نیرنگ دفاع کند، تأکید کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 21/371.</ref>؛ از این‌رو به نمایندگان مجلس خبرگان هشدار داد مراقب رأی و انتخاب خود باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 18/5.</ref>؛ زیرا مسامحه در این امر و مراعات‌نکردن موازین شرعی و قانونی، ممکن است خسارت‌های جبران‌ناپذیری به [[اسلام]] و [[کشور]] وارد کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 21/421 و 423.</ref>.
:{{ببینید|ولایت فقیه}}.


با این حال، امام‌خمینی برای رهبری به عنوان یک مقام و منصب، ارزشی قائل نبود و با بیان سیره امیرالمؤمنین(ع) و زندگی زاهدانه آن حضرت در دوران حکومت، ارزش را در غنیمت‌شمردن این فرصت برای گسترش عدالت و خدمتگزاری می‌دید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 9/117 و 16/23.</ref>. ایشان عنوان خدمتگزار را برای خود بر عنوان رهبر ترجیح می‌داد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 10/463 و 11/352.</ref>، خود را خدمتگزار ملت می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 7/132؛ 15/457 و 16/24.</ref>و بر آن بود که در اسلام، رهبری به معنای ریاست بر دیگران مطرح نیست و همه مسلمانان اعم از مسئول و غیر مسئول با هم برادرند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 11/352.</ref>. ایشان به رهبر و [[شورای رهبری]] آینده کشور نیز تذکر داد که نفس رهبری در اسلام، ارزشی ندارد و نباید باعث غرور و بزرگ‌شمردن خود گردد، بلکه همانند پیامبران الهی(ع) باید از این موقعیت برای خدمت به بندگان و راهنمایی و هدایت آنان و کمک به ستمدیدگان و گسترش عدالت بهره برد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 18/6.</ref>. از این منظر هر فرد و قشری که خدمت ارزنده‌ای به این ملت ارائه کند و نقشی در تعالی آن داشته باشد، شایسته عنوان رهبری است؛ بر این اساس، ایشان زنان پیشتاز در انقلاب را رهبران نهضت نامید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 7/132.</ref>؛ همان‌گونه که جانبازان را به جهت پایبندی به تعهد خود در برابر اسلام و قرآن، رهبران نهضت خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 16/14.</ref>و [[شهید محمدحسین فهمیده]] را به دلیل اقدام ارزشمند و فداکارانه‌اش رهبر نامید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 14/73.</ref>.
== رهبری امام‌خمینی ==
==حقوق متقابل مردم و رهبری==
رهبری یک نهضت و انقلاب از مهم‌ترین عوامل توفیق یا ناکامی آن نهضت و انقلاب است. در جریان شکل‌گیری و گسترش نهضت و انقلاب اسلامی هر چند گروه‌ها و شخصیت‌های سیاسی کم‌وبیش حضور داشتند ولی به‌تدریج رهبری انقلاب در شخص امام‌خمینی متبلور شد. در این مسئله در کنار جایگاه فقهی و [[مرجعیت امام‌خمینی|مرجعیت]] و نیز خصوصیات معنوی ایشان، عواملی چون حقانیت و منطقی‌بودن مواضع سیاسی، [[صداقت]]، [[خلوص]]، قاطعیت و استواری، ارائه طرحی برای آینده و شیوه رهبری در تکوین این رهبری مؤثر بوده‌است.<ref>نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، ۱۸۶.</ref>
از نگاه اسلامی حق و [[تکلیف]] به‌صورت کلی دو امر متلازم هستند و چنان‌که امیرالمؤمنین(ع) تأکید کرده هر کسی ازجمله زمامدار و مردم دارای حقوق و مسئولیت متقابل هستند <ref>نهج البلاغه، خ34، 57.</ref>. حضرت در بیانی دیگر هم‌زمان بخشی از حقوق متقابل حاکم و مردم را برشمرده است <ref>نهج البلاغه، خ207، 308.</ref>؛ این است که حق رهبری سیاسی مردم در گروی ادای حقوق آنان به دست رهبر است و مردم در صورتی موظف به حمایت از رهبرند که حقوق آنان در نظام تحت فرمان او رعایت شود <ref>محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، 381.</ref>. اسلام برخلاف فلسفه‌های رایج پیش از خود که ملت را برای رهبری تعریف می‌کردند، بر اساس این سخن پیامبر(ص) که «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته» <ref>شعیری، جامع الاخبار، 119.</ref>، رهبر را برای ملت و مردم تعریف کرد. جاذبه اسلام برای [[ایرانیان]] دوره ساسانی نیز از این منظر، قابل تفسیر است <ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 14/98 ـ 99.</ref>و ویژگی برجسته امام و رهبری در دیدگاه شیعه، توجه به مردم و دلسوزی برای آنان است <ref>حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، 70.</ref>.


امام‌خمینی بر آن بود که اسلام برای زمامدار و ملت، ضوابط و حقوقی تعیین کرده که در صورت رعایت آن، هرگز رابطه سلطه به وجود نمی‌آید. زمامداری یک وظیفه الهی است، تکالیف سنگینی بر عهده زمامدار گذاشته شده است و او نمی‌تواند [[حقوق مردم]] را پایمال کند، همه مردم حق [[استیضاح]] و [[انتقاد]] از او را دارند و او باید پاسخگو باشد و در صورت سرپیچی از وظایف اسلامی و ارتکاب خطا و [[گناه]]، خودبه‌خود، برکنار می‌شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‌5/409 و 11/464.</ref>؛ چنان‌که مردم نیز باید از رهبر جامعه اسلامی پیروی کنند <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، 71.</ref>.
اندیشمندان سیاسی براین باورند که رهبران انقلابی موفق باید از دو ویژگی: زیرسؤال‌بردن ساختار سیاسی پیشین و سپس ارائه راهکاری عملی برای سامان‌دادن به جو انقلابی موجود و تبیین الگویی جدید برای ساختار سیاسی تحول‌یافته بر خوردار باشند. با گذری اجمالی بر تحولات سیاسی پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] می‌توان دو ویژگی یادشده را در شیوه [[رهبری امام‌خمینی]] به عنوان رهبر مذهبی و سیاسی انقلاب اسلامی به‌خوبی مشاهده کرد. در واقع مدیریت صحیح و بهره‌گیری از نظرهای مشورتی همراهان، یاران و دیگران و از همه مهم‌تر شجاعت از خصوصیات بارز ایشان بود.{{ببینید|متن=ببینید|مشورت}}
از سوی دیگر، امور مهم و مسائل اساسی جامعه که حفظ نظام زندگی دنیوی و اخروی مردم به آن بستگی دارد، در حوزه اختیارات رئیس هر قوم قرار می‌گیرد؛ در اسلام، امامان معصوم(ع) با عنوان «أُولِی الْأَمْرِ» برای این امر تعیین شده‌اند <ref>نسا، 59؛ کلینی، الکافی، 2/21.</ref>. در فقه از امور لازم و نیازهای ضروری جامعه که طیف گسترده‌ای از امور اجتماعی مانند حفظ نظام، حراست از مرزهای مسلمانان و صیانت نسل جوان از انحرافات را دربر می‌گیرد، با عنوان امور حسبیه و تحت اختیار [[ولی فقیه]]، نام برده شده است <ref>سروش محلاتی، دین و دولت در اندیشه اسلامی، 504 ـ 505.</ref>.


امام‌خمینی حوزه اختیارات ولی فقیه و رهبری را همان اختیارات و صلاحیت [[پیامبر(ص)]] و [[امام معصوم(ع)]] می‌دانست <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، 50 ـ 51.</ref>و معتقد بود اجرای تمام قوانین مربوط به حکومت ازجمله گسترش عدالت، اجرای [[حدود]] و [[قصاص]]، [[حفظ مرز]] و [[استقلال کشور]]، گرفتن [[مالیات]] و مصرف آن در امور مسلمانان و جلوگیری از حیف و میل آن بر عهده فقیه و رهبری است <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، 71.</ref>. در نگاه ایشان، ولی فقیه که رهبر جامعه اسلامی است، ولایت بر خود مسلمانان را نیز اگر حکومت و اداره جامعه اقتضا کند، دارد <ref>امام‌خمینی، البیع، 2/624 ـ 625.</ref>. در اصل 110 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اختیارات و وظایف رهبری آمده است {{ببینید|ولایت فقیه(1)}}.
ایشان با تأسیس نهادهایی چون [[شورای انقلاب]]، [[کمیته‌های انقلاب اسلامی]]، [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]]، [[دادگاه‌های انقلاب اسلامی]] و نهادهای دیگر از [[هرج و مرج]] طبیعی پس از انقلاب اسلامی جلوگیری کرد و با برگزاری انتخابات [[ریاست‌جمهوری]] و [[مجلس شورای اسلامی]] برای تثبیت [[جمهوری اسلامی]] تلاش کرد و به محض بروز اختلاف در میان مسئولان و مردم آنان را به [[وحدت]] و همدلی فرا خواند.<ref>نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، ۱۹۳.</ref>
==رهبری امام‌خمینی==
رهبری یک نهضت و انقلاب از مهم‌ترین عوامل توفیق یا ناکامی آن نهضت و انقلاب است. در جریان شکل‌گیری و گسترش نهضت و انقلاب اسلامی هر چند گروه‌ها و شخصیت‌های سیاسی کم‌وبیش حضور داشتند ولی به‌تدریج رهبری انقلاب در شخص امام‌خمینی متبلور شد. در این مسئله در کنار جایگاه فقهی و مرجعیت {{ببینید|مرجعیت امام‌خمینی}} و نیز خصوصیات معنوی ایشان، عواملی چون حقانیت و منطقی‌بودن مواضع سیاسی، [[صداقت]]، [[خلوص]]، قاطعیت و استواری، ارائه طرحی برای آینده و شیوه رهبری در تکوین این رهبری موثر بوده است <ref>نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، 186.</ref>.


اندیشمندان سیاسی براین باورند که رهبران انقلابی موفق باید از دو ویژگی: زیرسؤال‌بردن ساختار سیاسی پیشین و سپس ارائه راهکاری عملی برای سامان‌دادن به جو انقلابی موجود و تبیین الگویی جدید برای ساختار سیاسی تحول‌یافته بر خوردار باشند. با گذری اجمالی بر تحولات سیاسی پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] می‌توان دو ویژگی یادشده را در شیوه رهبری امام‌خمینی به عنوان رهبر مذهبی و سیاسی انقلاب اسلامی به‌خوبی مشاهده کرد. در واقع مدیریت صحیح و بهره‌گیری از نظرهای مشورتی همراهان، یاران و دیگران {{ببینید|مشورت}} و از همه مهم‌تر شجاعت از خصوصیات بارز ایشان بود. ایشان با تأسیس نهادهایی چون [[شورای انقلاب]]، [[کمیته‌های انقلاب اسلامی]]، [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]]، [[دادگاه‌های انقلاب اسلامی]] و نهادهای دیگر از [[هرج و مرج]] طبیعی پس از انقلاب اسلامی جلوگیری کرد و با برگزاری انتخابات [[ریاست‌جمهوری]] و [[مجلس شورای اسلامی]] برای تثبیت [[جمهوری اسلامی]] تلاش کرد و به محض بروز اختلاف در میان مسئولان و مردم آنان را به [[وحدت]] و همدلی فرا خواند <ref>نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، 193.</ref>.
امام‌خمینی در حالی‌که از توجه مردم و اقبال عمومی و مریدپروری گریزان بود، همواره دل‌نگران و دلسوز مردم بود و مشکلات مردم، یکی از دغدغه‌های ایشان را تشکیل می‌داد.<ref>حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، ۱۱۳–۱۱۴.</ref> ایشان مردم‌دوست و مردم‌باور بود<ref>حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، ۱۱۵.</ref>و از همان آغاز نهضت اسلامی، با تأکید بر دوستی و علاقه روحانیان و مردم به یکدیگر که بسان علاقه پدر به فرزند خویش است و درک این دوستی از جانب مردم، ضمن نصیحت به [[محمدرضا پهلوی]]، به دست آوردن محبت قلبی مردمِ مسلمان را مهم می‌دانست و راه رسیدن به آن را در توجه به اسلام و خدا برمی‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۲۰–۱۲۱.</ref> ایشان به نیروی بزرگ و نیستی‌ناپذیر مردم باور داشت و معتقد بود بزرگ‌ترین وظیفه علما و [[روحانیت|روحانیان]]، آگاهی‌بخشی به مردم و بیدارکردن این نیروی نهفته‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۳۴.</ref> این راهبرد امام‌خمینی، چنان‌که خود اشاره کرده، برگرفته از الگوی حرکت پیامبران (ع) بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۱۰.</ref> [[مرتضی مطهری]] از یاران نزدیک امام‌خمینی، مردم‌باوریِ ایشان را با تعبیر ایمان به مردم، در کنار [[ایمان به خدا]] و ایمان به هدف و راه خود، یاد کرده‌است.<ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲۴/۱۳۳.</ref>


امام‌خمینی در حالی‌که از توجه مردم و اقبال عمومی و مریدپروری گریزان بود، همواره دل‌نگران و دلسوز مردم بود و مشکلات مردم، یکی از دغدغه‌های ایشان را تشکیل می‌داد <ref>حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، 113 ـ 114.</ref>. ایشان مردم‌دوست و مردم‌باور بود <ref>حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، 115.</ref>و از همان آغاز نهضت اسلامی، با تأکید بر دوستی و علاقه روحانیان و مردم به یکدیگر که بسان علاقه پدر به فرزند خویش است و درک این دوستی از جانب مردم، ضمن نصیحت به [[محمدرضا پهلوی]]، به‌ دست ‌آوردن محبت قلبی مردمِ مسلمان را مهم می‌دانست و راه رسیدن به آن را در توجه به اسلام و خدا بر می‌شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 1/120 ـ 121.</ref>. ایشان به نیروی بزرگ و نیستی‌ناپذیر مردم باور داشت و معتقد بود بزرگ‌ترین وظیفه علما و روحانیان، آگاهی‌بخشی به مردم و بیدارکردن این نیروی نهفته است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 1/134.</ref>. این راهبرد امام‌خمینی، چنان‌که خود اشاره کرده، برگرفته از الگوی حرکت پیامبران(ع) بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 2/410.</ref>. [[مرتضی مطهری]] از یاران نزدیک امام‌خمینی، مردم‌باوریِ ایشان را با تعبیر ایمان به مردم، در کنار [[ایمان به خدا]] و ایمان به هدف و راه خود، یاد کرده است <ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 24/133.</ref>.
[[امام‌خمینی]] در طول نهضت با وجود همه فشارها و اقداماتی که رژیم پهلوی برای از میان‌بردن یاد و نام ایشان در میان مردم انجام می‌داد، بیشترین محبوبیت را در میان گروه‌های گوناگون مردم داشت<ref>حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، ۲۷۷.</ref>؛ چنان‌که وقتی [[حسن روحانی]] در هشتم آبان ۱۳۵۶، در سخنرانی مجلس بزرگداشت [[سیدمصطفی خمینی]]، لقب «[[امام]]» را برای ایشان پیشنهاد کرد، با استقبال عمومی مردم روبه‌رو شد<ref>روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، ۱/۴۱۶–۴۱۷.</ref>؛ البته کاربرد این لقب برای ایشان بی‌سابقه نبود و پیش از آن نیز دربارهٔ ایشان به کار رفته بود؛ ازجمله بر اساس اسناد موجود، نخستین‌بار این تعبیر را یکی از مأموران سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) در گزارش خود از سخنرانی امام‌خمینی در ۱۳/۳/۱۳۴۲ و برای هشداردادن دربارهٔ مقام و موقعیت ایشان در میان مردم به کار برده‌است<ref>منصوری، ۱/ ۶۳۸.</ref>؛ همچنین [[محمدرضا حکیمی]] در سال ۱۳۴۲ در کتاب سرود جهش‌ها (بنیاد تاریخ‌پژوهی) و نیز [[نعمت‌الله میرزازاده]] (متخلص م. آزرم) در سال ۱۳۴۳ در قصیده «به نام تو سوگند»، امام‌خمینی را با عنوان «امام» نام برده‌اند. در سال ۱۳۵۰ نیز [[سیدمهدی طباطبایی]] با هدف پنهان‌داشتن چاپ [[اعلامیه‌های امام‌خمینی]] در ایران، با الهام‌گرفتن از پوشش جلد کتاب الامام الحمیصی، چاپ نجف، اعلامیه‌های امام‌خمینی را در پوشش جلدی با عنوان الامام الخمینی، چاپ نجف، قرار داد تا از پیگیری ساواک برای یافتن منبع چاپ اعلامیه‌ها در ایران جلوگیری کند.<ref>جماران.</ref> همچنین [[محمدصادق اسلامی گیلانی]] در سال ۱۳۵۶، پیش از درگذشت سیدمصطفی خمینی، در [[حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)،]] این لقب را برای ایشان به‌کار برده بود؛ اما این عنوان، از آبان ۱۳۵۶ و در پی شتاب‌گرفتن رویدادهایی که به پیروزی انقلاب انجامید، گسترش یافت و پایدار ماند.<ref>منصوری، ۱/ ۶۳۸.</ref>


امام‌خمینی در طول نهضت با وجود همه فشارها و اقداماتی که رژیم پهلوی برای از میان‌بردن یاد و نام ایشان در میان مردم انجام می‌داد، بیشترین محبوبیت را در میان گروه‌های گوناگون مردم داشت <ref>حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، 277.</ref>؛ چنان‌که وقتی حسن روحانی در هشتم آبان 1356، در سخنرانی مجلس بزرگداشت [[سیدمصطفی خمینی]]، لقب «[[امام]] » را برای ایشان پیشنهاد کرد، با استقبال عمومی مردم روبه‌رو شد <ref>روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، 1/416 ـ 417.</ref>؛ البته کاربرد این لقب برای ایشان بی‌سابقه نبود و پیش از آن نیز درباره ایشان به ‌کار رفته بود؛ ازجمله بر اساس اسناد موجود، نخستین‌بار این تعبیر را یکی از مأموران سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) در گزارش خود از سخنرانی امام‌خمینی در 13/3/1342 و برای هشداردادن درباره مقام و موقعیت ایشان در میان مردم به کار برده است <ref>منصوری، 1/ 638.</ref>؛ همچنین [[محمدرضا حکیمی]] در سال 1342 در کتاب سرود جهش‌ها (بنیاد تاریخ‌پژوهی) و نیز [[نعمت‌الله میرزازاده]] (متخلص م. آزرم) در سال 1343 در قصیده «به نام تو سوگند»، امام‌خمینی را با عنوان «امام» نام برده‌اند. در سال 1350 نیز [[سیدمهدی طباطبایی]] با هدف پنهان‌داشتن چاپ اعلامیه‌های امام‌خمینی در ایران، با الهام‌گرفتن از پوشش جلد کتاب الامام الحمیصی، چاپ نجف، اعلامیه‌های امام‌خمینی را در پوشش جلدی با عنوان الامام الخمینی، چاپ نجف، قرار داد تا از پیگیری ساواک برای یافتن منبع چاپ اعلامیه‌ها در ایران جلوگیری کند ([[جماران]]). همچنین [[محمدصادق اسلامی گیلانی]] در سال 1356، پیش از درگذشت سیدمصطفی خمینی، در [[حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)،]] این لقب را برای ایشان به‌کار برده بود؛ اما این عنوان، از آبان 1356 و در پی شتاب‌گرفتن رویدادهایی که به پیروزی انقلاب انجامید، گسترش یافت و پایدار ماند <ref>منصوری، 1/ 638.</ref>.
امام‌خمینی افزون بر دارابودن ویژگی‌های لازم برای رهبری مانند صداقت، شجاعت، قاطعیت و روشن‌بینی، با قرارگرفتن در مسیر فکری و روحی و نیازهای ملت ایران، توانست رهبر بلامنازع نهضت شود.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲۴/۱۶۶.</ref> ایشان تمام ارزش‌ها و نیازهای مردم ایران را مانند [[آزادی]]، [[استقلال]] و [[عدالت]]، با تکیه بر [[اسلام]] مطرح کرد و با زبان دل مردم و خواسته‌های درونی عموم مردم سخن گفت.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲۴/۱۶۶، ۱۶۹ و ۳۲۲.</ref> ایشان بارها پذیرش و مقبولیت مردمی را یکی از مبانی اقدامات خود خوانده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۱۲؛ ۵/۳۴۰ و ۶/۱۶، ۶۸.</ref>
در رهبری امام‌خمینی [[معنویت]] از اهمیت بالایی برخوردار است. ایشان تجزیه و تحلیل مسائل را تنها با دیدگاه مادی نادرست شمرد و توجه به عامل معنوی را نیز ضروری دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۵۰۰.</ref>و با داشتن چنین تفکری [[رژیم پهلوی]] را که همه ابرقدرت‌ها پشتیبان او بودند و نابودی آن به ظاهرشدنی نبود با دیدگاه الهی خود ممکن ساخت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۶۵ و۴۰۳.</ref>و انقلاب را با توفیق الهی و همراهی و وحدت مردم به نتیجه رساند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۷۲؛ ۷/۵۹ و ۱۰/۴۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق و سیره امام‌خمینی}}.


امام‌خمینی افزون بر دارابودن ویژگی‌های لازم برای رهبری مانند صداقت، شجاعت، قاطعیت و روشن‌بینی، با قرارگرفتن در مسیر فکری و روحی و نیازهای ملت ایران، توانست رهبر بلامنازع نهضت شود <ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 24/166.</ref>. ایشان تمام ارزش‌ها و نیازهای مردم ایران را مانند [[آزادی]]، [[استقلال]] و [[عدالت]]، با تکیه بر [[اسلام]] مطرح کرد و با زبان دل مردم و خواسته‌های درونی عموم مردم سخن گفت <ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 24/166، 169 و 322.</ref>. ایشان بارها پذیرش و مقبولیت مردمی را یکی از مبانی اقدامات خود خوانده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 4/412؛ 5/340 و 6/16، 68.</ref>.
پس از انقلاب اسلامی، تشکیل [[دولت موقت]] و بعدها استعفای آن، درگیری‌های داخلی، تجزیه‌طلبی‌ها، کودتاها، تدوین و همه‌پرسی قانون اساسی، [[همه‌پرسی جمهوری اسلامی]]، انقلاب فرهنگی، اشغال [[لانه جاسوسی آمریکا]]، [[جنگ تحمیلی]]، عزل [[سیدابوالحسن بنی‌صدر]] از ریاست‌جمهوری، ترورها، حکم [[سلمان رشدی]]، نامه به [[میخائیل گورباچف]]، عزل [[حسینعلی منتظری]] از [[قائم‌مقامی رهبری]] و بسیاری از دیگر مسائل را می‌توان از مهم‌ترین حوادث و رخدادهای دوران [[رهبری امام‌خمینی]] برشمرد.<ref>درویشی سه تلانی، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، ۶۰–۷۷۵؛ نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، ۱۸۸.</ref> ایشان با در نظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی حوادث یادشده را به‌خوبی مدیریت کرد و با حکمت و تدبیر، بحران‌ها را تبدیل به فرصت کرد و شرایط را برای خدمتگزاران هموار ساخت. برای رویارویی با بسیاری از حوادث یادشده، در مرحله نخست اطلاع‌رسانی و روشنگری و موعظه کرد و آن گاه که پاسخ مناسب دریافت نکرد، نکوهش کرد و هشدار داد و در مرحله سوم مردم را برای رویارویی با آنها فراخواند.<ref>نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، ۱۹۱–۱۹۲.</ref>
در رهبری امام‌خمینی [[معنویت]] از اهمیت بالایی برخوردار است. ایشان تجزیه و تحلیل مسائل را تنها با دیدگاه مادی نادرست شمرد و توجه به عامل معنوی را نیز ضروری دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 18/500.</ref>و با داشتن چنین تفکری [[رژیم پهلوی]] را که همه ابرقدرت‌ها پشتیبان او بودند و نابودی آن به ظاهرشدنی نبود با دیدگاه الهی خود ممکن ساخت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 7/365 و403.</ref>و انقلاب را با توفیق الهی و همراهی و وحدت مردم به نتیجه رساند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 6/172؛ 7/59 و 10/48.</ref>{{ببینید|اخلاق و سیره امام‌خمینی}}.


پس از انقلاب اسلامی، تشکیل [[دولت موقت]] و بعدها استعفای آن، درگیری‌های داخلی، تجزیه‌طلبی‌ها، کودتاها، تدوین و همه‌پرسی قانون اساسی، همه‌پرسی جمهوری اسلامی، انقلاب فرهنگی، اشغال [[لانه جاسوسی امریکا]]، [[جنگ تحمیلی]]، عزل [[سیدابوالحسن بنی‌صدر]] از ریاست‌جمهوری، ترورها، حکم [[سلمان رشدی]]، نامه به [[میخائیل گورباچف]]، عزل [[حسینعلی منتظری]] از قائم‌مقامی رهبری و بسیاری از دیگر مسائل را می‌توان از مهم‌ترین حوادث و رخدادهای دوران رهبری امام‌خمینی برشمرد <ref>درویشی سه تلانی، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، 60 ـ 775؛ نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، 188.</ref>. ایشان با در نظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی حوادث یادشده را به‌خوبی مدیریت کرد و با حکمت و تدبیر، بحران‌ها را تبدیل به فرصت کرد و شرایط را برای خدمتگزاران هموار ساخت. برای رویارویی با بسیاری از حوادث یادشده، در مرحله نخست اطلاع‌رسانی و روشنگری و موعظه کرد و آن گاه که پاسخ مناسب دریافت نکرد، نکوهش کرد و هشدار داد و در مرحله سوم مردم را برای رویارویی با آنها فراخواند <ref>نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، 191 ـ 192.</ref>.
[[خدامحوری]]، ادای [[تکلیف]]، [[مردم‌داری]]،<ref>شفیعی، استراتژی رهبری، ۳۲–۳۳.</ref> تحقق [[عدالت اجتماعی]]، حمایت از محرومان و [[مستضعفان]]، گسترش معنویت و قاطعیت در تصمیم‌گیری به عنوان روح حاکم بر [[اخلاق و سیره امام‌خمینی|سیره عملی امام‌خمینی]] در رهبری و تصمیم‌گیری در همه حوادث یادشده بوده‌است.<ref>درویشی سه تلانی، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، ۷۴۴.</ref> ایشان وقتی پس از مشورت با کارشناسان تصمیمی می‌گرفت بر آن استوار بود و وارد زدوبندهای معمول در عرصه سیاسی نمی‌شد<ref>درویشی سه تلانی، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، ۷۴۴.</ref>و این مسئله از تفکر ایشان برمی‌خاست که بر سر اسلام و [[دین]] حاضر به معامله نبود و در همه امور محور اسلام و [[ادای وظیفه]] بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۰۵.</ref>و معتقد بود مردم وقتی به پیروزی رسیدند که بر اسلام تکیه کردند و در ادامه نیز تکیه بر اسلام و انجام وظیفه باید مد نظر همگان باشد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۸۱.</ref> ایشان به صراحت اعلام کرد «اگر خمینی یکه و تنها هم بماند به راه خود که مبارزه با [[کفر]] و [[ظلم]] و [[شرک]] و [[بت‌پرستی]] است ادامه می‌دهد»<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۱۸.</ref>؛ زیرا ایشان بر مبنای وظیفه عمل می‌کرد. مبارزه با رژیم پهلوی و تشکیل نظام اسلامی و بسیاری از کارهای دیگر توسط ایشان در همین راستا قابل تحلیل است؛ چنان‌که ادامه دفاع در دوران [[جنگ تحمیلی عراق علیه ایران]] و پایان آن و پذیرش [[قطعنامه ۵۹۸]] در سال ۱۳۶۷ نیز بر همین اساس بود. پویندگی و بالندگی انقلاب اسلامی، از نقش تاریخ‌ساز و تحول‌آفرین ایشان حکایت دارد. این نقش عمیق، وقتی به‌خوبی درک می‌شود که به موقعیت دین و ارزش‌های دینی در آن دوره که در گوشه معبدها و مسجدها فراموش شده بود، توجه شود.<ref>مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، ۱۰–۱۱.</ref>


[[خدامحوری]]، ادای [[تکلیف]]، [[مردم‌داری]] <ref>شفیعی، استراتژی رهبری، 32 ـ 33.</ref>، تحقق [[عدالت اجتماعی]]، حمایت از محرومان و [[مستضعفان]]، گسترش معنویت و قاطعیت در تصمیم‌گیری به عنوان روح حاکم بر سیره عملی امام‌خمینی در رهبری و تصمیم‌گیری در همه حوادث یادشده بوده است <ref>درویشی سه تلانی، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، 744.</ref>. ایشان وقتی پس از مشورت با کارشناسان تصمیمی می‌گرفت بر آن استوار بود و وارد زدوبندهای معمول در عرصه سیاسی نمی‌شد <ref>درویشی سه تلانی، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، 744.</ref>و این مسئله از تفکر ایشان بر می‌خاست که بر سر اسلام و [[دین]] حاضر به معامله نبود و در همه امور محور اسلام و [[ادای وظیفه]] بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 8/105.</ref>و معتقد بود مردم وقتی به پیروزی رسیدند که بر اسلام تکیه کردند و در ادامه نیز تکیه بر اسلام و انجام وظیفه باید مد نظر همگان باشد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 9/481.</ref>. ایشان به صراحت اعلام کرد «اگر خمینی یکه و تنها هم بماند به راه خود که مبارزه با [[کفر]] و [[ظلم]] و [[شرک]] و [[بت‌پرستی]] است ادامه می‌دهد» <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 20/318.</ref>؛ زیرا ایشان بر مبنای وظیفه عمل می‌کرد. مبارزه با رژیم پهلوی و تشکیل نظام اسلامی و بسیاری از کارهای دیگر توسط ایشان در همین راستا قابل تحلیل است؛ چنان‌که ادامه دفاع در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و پایان آن و پذیرش [[قطعنامه 598]] در سال 1367 نیز بر همین اساس بود. پویندگی و بالندگی انقلاب اسلامی، از نقش تاریخ‌ساز و تحول‌آفرین ایشان حکایت دارد. این نقش عمیق، وقتی به‌خوبی درک می‌شود که به موقعیت دین و ارزش‌های دینی در آن دوره که در گوشه معبدها و مسجدها فراموش شده بود، توجه شود <ref>مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، 10 ـ 11.</ref>.
[[امام‌خمینی]] با برخورداری از ویژگی‌های بایسته رهبری،<ref>شفیعی، سبک رهبری، ۱۱۲.</ref> شناخت زمان و سیاست‌های حاکم بر عصر خود و تکیه بر قدرت بی‌زوال الهی و با [[اخلاص]]، زمان و [[تاریخ]] را تغییر داد<ref>جوادی آملی، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، ۳۱۲–۳۱۵.</ref>و راهبرد ایشان برای رهبری مردم و رسیدن به پیروزی، شامل مؤلفه‌هایی مانند:
# تغییر ذهنیت ملت
# خط مشی و جهت‌دهی به ملت ایران؛
# منزوی‌کردن مخالفان ملت؛
# خنثی‌سازی اقدامات [[آمریکا]]
# اعتباربخشی و اعتبارسازی برای [[جمهوری اسلامی]] بود<ref>مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، ۴۳.</ref>
:{{ببینید|مدیریت}}


[[امام‌خمینی]] با برخورداری از ویژگی‌های بایسته رهبری <ref>شفیعی، سبک رهبری، 112.</ref>، شناخت زمان و سیاست‌های حاکم بر عصر خود و تکیه بر قدرت بی‌زوال الهی و با [[اخلاص]]، زمان و [[تاریخ]] را تغییر داد <ref>جوادی آملی، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، 312 ـ 315.</ref>و راهبرد ایشان برای رهبری مردم و رسیدن به پیروزی، شامل مؤلفه‌هایی مانند: 1. تغییر ذهنیت ملت؛ 2. خط ‌مشی و جهت‌دهی به ملت ایران؛ 3. منزوی‌کردن مخالفان ملت؛ 4. خنثی‌سازی اقدامات [[امریکا]] ؛ 5. اعتباربخشی و اعتبارسازی برای [[جمهوری اسلامی]] بود <ref>مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، 43.</ref>{{ببینید|مدیریت}}.
== پانویس ==
==پانویس==
{{پانویس|۲}}
{{پانویس}}
 
==منابع==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
* قرآن کریم.
* قرآن کریم.
* ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تاریخ ابن‌خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، 1408ق.
* ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تاریخ ابن‌خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
* ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول(ص)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق.
* ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول (ص)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
* احسائی، ابن‌ابی‌جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، تحقیق مجتبی عراقی، قم، مؤسسه سیدالشهداء(ع)، چاپ اول، 1403ق.
* احسائی، ابن‌ابی‌جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، تحقیق مجتبی عراقی، قم، مؤسسه سیدالشهداء (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، 1379ش.
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
* امام‌خمینی، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم..، چاپ پنجم، 1389ش.
* امام‌خمینی، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم..، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
* امام‌خمینی، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم..، چاپ اول، 1379ش.
* امام‌خمینی، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم..، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
* امام‌خمینی، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم..، چاپ بیستم، 1388ش.
* امام‌خمینی، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم..، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.
* انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، 1382ش.
* انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
* برقی، احمدبن‌محمد، المحاسن، تحقیق جلال‌الدین محدث، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1371ق.
* برقی، احمدبن‌محمد، المحاسن، تحقیق جلال‌الدین محدث، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
* بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی، 14/10/1398ش.
* بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۴/۱۰/۱۳۹۸ش.
* جماران، پایگاه اطلاع‌رسانی، 14/10/1398ش.
* جماران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۴/۱۰/۱۳۹۸ش.
* جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، تنظیم و ویرایش محمد محرابی، قم، اسراء، چاپ اول، 1378ش.
* جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، تنظیم و ویرایش محمد محرابی، قم، اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.
* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
* حسینی، حسین، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1381ش.
* حسینی، حسین، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
* حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، الباب الحادی عشر، تحقیق مهدی محقق، تهران، مطالعات اسلامی، چاپ اول، 1365ش.
* حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، الباب الحادی عشر، تحقیق مهدی محقق، تهران، مطالعات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۵ش.
* درویشی سه تلانی، فرهاد، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، (1357 ـ 1367)، قم مؤسسه تنظیم..، چاپ اول، 1385ش.
* درویشی سه تلانی، فرهاد، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، (۱۳۵۷–۱۳۶۷)، قم مؤسسه تنظیم..، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1373ش.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
* راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروت ـ دمشق، دارالقلم ـ دارالشامیه، چاپ اول، 1412ق.
* راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروت ـ دمشق، دارالقلم ـ دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
* روحانی، حسن، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1388ش.
* روحانی، حسن، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
* سروش محلاتی، محمد، دین و دولت در اندیشه اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1378ش.
* سروش محلاتی، محمد، دین و دولت در اندیشه اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
* شعیری، محمدبن‌محمد، جامع الاخبار، نجف، حیدریه، چاپ اول، بی‌تا.
* شعیری، محمدبن‌محمد، جامع الاخبار، نجف، حیدریه، چاپ اول، بی‌تا.
* شفیعی، عباس، سبک رهبری امام‌خمینی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، 1387ش.
* شفیعی، عباس، سبک رهبری امام‌خمینی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
* شفیعی، عباس، استراتژی رهبری امام‌خمینی، عروج، چاپ اول، 1384ش.
* شفیعی، عباس، استراتژی رهبری امام‌خمینی، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
* صدوق، محمد‌بن‌علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق سیدمهدی لاجوردی، تهران، جهان، چاپ اول، 1378ق.
* صدوق، محمدبن‌علی، عیون اخبار الرضا (ع)، تحقیق سیدمهدی لاجوردی، تهران، جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
* صدوق، محمد‌بن‌علی، کمال‌ الدین و تمام النعمه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، 1395ق.
* صدوق، محمدبن‌علی، کمال الدین و تمام النعمه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
* طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
* طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
* طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
* طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
* فارابی، ابونصر، آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، تحقیق علی بوملحم، بیروت، الهلال، چاپ اول، 1995م.
* فارابی، ابونصر، آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، تحقیق علی بوملحم، بیروت، الهلال، چاپ اول، ۱۹۹۵م.
* کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
* کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
* کونتز، هرولد و دیگران، اصول مدیریت، ترجمه محمد علی طوسی و دیگران، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ اول، 1370ش.
* کونتز، هرولد و دیگران، اصول مدیریت، ترجمه محمد علی طوسی و دیگران، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
* ماوردی، علی‌بن‌محمد، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1406ق.
* ماوردی، علی‌بن‌محمد، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
* محمدی ری‌شهری، محمد، رهبری در اسلام، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1375ش.
* محمدی ری‌شهری، محمد، رهبری در اسلام، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
* مصباح یزدی، محمدتقی، حقوق و سیاست در قرآن، تدوین محمد شهرابی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، 1377ش.
* مصباح یزدی، محمدتقی، حقوق و سیاست در قرآن، تدوین محمد شهرابی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج3، تهران، صدرا، چاپ دهم، 1382ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۳، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۲ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج4، تهران، صدرا، چاپ‌ششم، 1380ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۴، تهران، صدرا، چاپ‌ششم، ۱۳۸۰ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج14، تهران، صدرا، چاپ دهم، 1386ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۴، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج24، تهران، صدرا، چاپ چهارم، 1388ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲۴، تهران، صدرا، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی ‌و نهم، 1386ش.
* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و نهم، ۱۳۸۶ش.
* مهدوی ظفرقندی، محمدعلی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، 1383ش.
* مهدوی ظفرقندی، محمدعلی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
* نبوی، محمدحسن، مدیریت اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، 1375ش.
* نبوی، محمدحسن، مدیریت اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
* نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، 1379ش.
* نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
* نوروزی، محمدجواد و علی‌اکبر باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، مجله پژوهش‌های انقلاب اسلامی، شماره 3، 1391ش.
* نوروزی، محمدجواد و علی‌اکبر باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، مجله پژوهش‌های انقلاب اسلامی، شماره ۳، ۱۳۹۱ش.
* ورام، مسعودبن‌عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعة ورام)، قم، مکتبة فقیه، چاپ اول، 1410ق.
* ورام، مسعودبن‌عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعة ورام)، قم، مکتبة فقیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
[ رضا رحیمی دهسوری ـ سیدمصطفی سیدصادقی]
{{پایان}}
[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]
 
== پیوند به بیرون ==
رضا رحیمی دهسوری ـ سیدمصطفی سیدصادقی، [https://books.khomeini.ir/books/10006/8/ رهبری]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۸–۱۸.
[[رده:مقاله‌های تأییدشده]]
[[رده:مقاله‌های جلد ششم دانشنامه امام‌خمینی]]
[[رده:مقاله‌های بی‌نیاز از جعبه اطلاعات]]
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]]
[[رده:مفاهیم سیاسی]]
[[رده:رهبری امام‌خمینی]]
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۷ مرداد ۱۴۰۲، ساعت ۰۹:۵۸

رهبری، فرایند هدایت و مدیریت جامعه اسلامی به دست فرد یا افراد جامع شرایط.

نخستین اندیشه‌های رهبری و مدیریت، از آغاز زندگی اجتماعی بشر و گروه‌های اجتماعی شکل گرفت. در اسلام، رهبری یکی از امور اساسی جامعه است. امام‌خمینی در تبیین جایگاه و اهداف معنوی رهبری، معتقد بود حفظ حدود اسلام و جلوگیری از فساد و تجاوز به حقوق دیگران، جز با امام و رهبر ممکن نیست. تأکید فراوان ایشان بر جدانبودن دین از سیاست در اسلام و تشویق پی‌درپی روحانیان به دخالت در سیاست، نشانۀ اهمیت رهبری فکری و سیاسی مردم در نگاه ایشان است.

امام‌خمینی که در کنار جایگاه فقهی و مرجعیت و خصوصیات معنوی، رهبری نهضت اسلامی مردم را برعهده داشت، علم به قانون شرع و عدالت را دو خصوصیت لازم برای رهبر و ولی فقیه می‌شمرد. ایشان پذیرش و مقبولیت مردمی را یکی از مبانی اقدامات خود می‌دانست و معتقد بود اسلام برای زمامدار و ملت، حقوق متقابلی تعیین کرده که در صورت رعایت، هرگز سلطه به وجود نمی‌آید.

معنا

رهبری به معنای دلالت، راهنمایی، ارشاد[۱]و هدایت گروه یا جامعه[۲]است و در کاربردهای رایج به قدرت تأثیرگذاری بر پیروان و توانایی هدایت و ترغیب آنان به کوشش مشتاقانه در جهت رسیدن به اهداف مشترک[۳]و بسیج انسان‌ها و بهره‌برداری صحیح از آنان[۴]تعریف شده‌است. از مفاهیم مرتبط با رهبری، مدیریت است. وجه مشترک تعریف‌های متعدد مدیریت را علم یا هنر اداره یک مجموعه برای رسیدن به اهداف سازمانی تشکیل می‌دهد.[۵] مؤلفه‌های اصلی مدیریت عبارت‌اند از: الف) برنامه‌ریزی؛ ب) سازماندهی؛ ج) بسیج امکانات؛ د) هدایت؛ هـ) کنترل و نظارت[۶] (ببینید: مدیریت).

میان رهبری و مدیریت، تفاوت‌هایی وجود دارد، ازجمله:

  1. مدیریت در جایی است که ساختار سازمانی وجود داشته باشد؛ اما رهبری نیازی به ساختار سازمانی ندارد[۷]؛
  2. رهبری، جامعه را به سوی تغییر سازنده یا تعیین جهت، همراه با تدوین راهبردهایی برای ایجاد تغییرات لازم هدایت می‌کند.[۸] رهبری و مدیریت مکمّل یکدیگرند و گاهی این دو در یک فرد نمایان می‌شود؛ همان‌گونه که این دو مفهوم در روند انقلاب اسلامی تا زمان پیروزی، در امام‌خمینی متجلی شد و ایشان در این دوره، علاوه بر رهبری، مدیریت سیاسی را نیز بر عهده داشت.[۹]

پیشینه

رهبری پیشینه‌ای به اندازه حیات اجتماعی بشر دارد. نخستین اندیشه‌های مدیریت و رهبری از زمانی شکل گرفت که انسان‌ها زندگی اجتماعی خود را در قالب گروه‌های اجتماعی سامان دادند تا به هدف‌های گروهی دست یابند.[۱۰] بنابر آنچه که در قرآن کریم آمده، همه امت‌ها راهنما و رهبر الهی داشته‌اند[۱۱]؛ چنان‌که صاحبان خرد پس از تفکر در هدف آفرینش، لزوم حضور رهبران الهی را درمی‌یابند.[۱۲] این رهبران، بدون طلب و انتظار پاداش مادی از مردم،[۱۳] تنها به هدف اصلاح[۱۴]و با دلایل روشن به سوی مردم آمدند.[۱۵]

رهبری در فرهنگ و معارف اسلامی در قالب امامت مطرح شده‌است.[۱۶] این واژه که هم‌ریشه واژه «امت» است،[۱۷] در قرآن کریم در دو مصداق متضاد یعنی امامت حق[۱۸]و امامت باطل،[۱۹] به‌کار رفته‌است. مقام امامت از نبوت هم بالاتر دانسته شده و تنها به عده خاصی از پیامبران (ع) داده شده‌است[۲۰]؛ زیرا نبوت راهنمایی است و امامت علاوه بر آن، رهبری، حرکت‌دادن و سازمان‌دادن است. پیامبران بزرگ مانند ابراهیم(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و حضرت محمد(ص)، هر دو شأن را داشته‌اند.[۲۱] قرآن کریم با ذکر نام برخی از پیامبران (ع) آنان را امامانی معرفی کرده که به امر او به هدایت مردم می‌پرداختند.[۲۲] مسئله امامت در اسلام از مسائل مهم و چالشی است.

شیعیان امامت را در شمار اصول دین و با توجه به آیات قرآن،[۲۳] امری انتصابی، با امر و فرمان خدا و به نصب پیامبر (ص) می‌دانند و برای آن سه شأن و مرتبه قائل‌اند:

  1. ریاست عمومی و رهبری سیاسی‌اجتماعی؛
  2. مرجعیت دینی
  3. ولایت معنوی

در حالی‌که اهل سنت، امامت و زعامت اجتماع را در شمار فروع دین قرار داده، بر آن‌اند که خود پیامبر (ص) در این زمینه، کاری انجام نداد و تعیین امام را به امت واگذار کرد.[۲۴] قرآن کریم امر امامت و تعیین جانشین برای پیامبر (ص) را کامل‌کننده دین و معادل تمام رسالت خوانده‌است.[۲۵] در سخن معصومان (ع) نیز امامت و ولایت برترین زیربنای اسلام معرفی شده‌است[۲۶] (ببینید: امامت و شیعه). رهبری، ضامن تحقق و تداوم اسلام ناب و آرمان‌های این آیین است و از اساسی‌ترین اصول اعتقادی، سیاسی و اجتماعی اسلام و رمز حیات و بالندگی همه جوامع توحیدی به‌شمار می‌آید.[۲۷]

رهبری و امامت امت در اسلام در نگاه بسیاری از اندیشمندان ازجمله امام‌خمینی، به دوران حضور معصومان (ع) اختصاص ندارد، بلکه به فرموده خود معصومان (ع)، هدایت و رهبری جهان اسلام در عصر غیبت، از طریق نیابت عام فقها انجام می‌شود[۲۸] (ببینید: ولایت فقیه و حکومت اسلامی).

متفکران اسلامی نیز به موضوع امامت و رهبری پرداخته‌اند. فارابی دربارهٔ ضرورت رهبری و ویژگی‌های رهبر، معتقد بود چون انسان سعادت را نمی‌شناسد و توان به‌کاربستن اعمال بایسته را ندارد، پس نیازمند رهبری است که سعادت را بشناسد و توان انگیختن او را به سوی سعادت داشته باشد.[۲۹] علامه حلی امامت و رهبری را پیشوایی همگانی و همه‌جانبه در امور دین و دنیا به نیابت از پیامبر (ص) معنا کرده‌است.[۳۰] از نگاه ابن‌خلدون، شریعت برای رهبری بشر در همه احوال، از عبادات تا معاملات و کشورداری، پدید آمده[۳۱]و کسی شایسته رهبری است که از ویژگی‌های چندی مانند علم، عدالت، کفایت، سلامت حواس برخوردار باشد.[۳۲] ماوردی قدرت فکری برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی، تدبیر جامعه و شجاعت را برای رهبری لازم شمرده‌است.[۳۳] امام‌خمینی نیز که بیشتر احکام اسلام را سیاسی و اجتماعی می‌دانست،[۳۴] ضرورت ولایت و سرپرستی جامعه را امری بدیهی و ضروری خوانده و پیامبر اکرم(ص) را نخستین رهبر جامعه اسلامی شمرده‌است.[۳۵]

جایگاه و نقش رهبری

اسلام رهبری را یکی از امور اساسی جامعه دانسته و به آن توجه کرده‌است. رهبری نقش کلیدی در تحقق آرمان‌های اسلامی دارد.[۳۶] قرآن کریم رهبری و هدایت امت به دست انسان کامل را پیمان الهی نامیده و کسی را شایسته این مقام دانسته که هیچ‌گاه مرتکب ظلم و گناه نشده باشد.[۳۷] امامت و رهبری انسان‌ها در ابعاد معنوی و اجتماعی، بزرگ‌ترین درجه و مقامی است که خداوند به انسان واگذار کرده‌است.[۳۸] رهبر نقطه مرکزی جامعه اسلامی به‌شمار می‌رود و مسائل رهبری، با روان بشر سروکار دارند. جلب همکاری روان‌ها و حرکت‌دادن آنها به سوی اهداف متعالی، نیازمند دقت و ظرافت فراوان است.

رهبریِ اولیای الهی بر دقیق‌ترین ملاحظات روانی و اصول دقیق علمی منطبق بوده‌است و از این‌رو در اعماق دل مردم نفوذ می‌کردند.[۳۹] سپردن اختیار امت به پیامبر اسلام(ص) و برتردانستن آن حضرت به عنوان رهبر و مدیر جامعه اسلامی،[۴۰] از اهمیت این جایگاه، حکایت دارد. معصومان(ع) نیز برای امامت و رهبری، جایگاه ویژه‌ای قائل شده‌اند. در سخن آنان، اسلام با امامت و رهبری الهی، پیوند خورده و گسستن این پیوند، به منزله بازگشت به جاهلیت است[۴۱]و چیزی مهم‌تر از امامت در میان مبانی اسلامی وجود ندارد.[۴۲]

امام‌خمینی در تبیین جایگاه و اهداف معنوی رهبری، معتقد است حفظ حدود اسلام، برپاداشتن قوانین الهی، پایدارماندن بر مسیری که خداوند مقرر کرده و جلوگیری از فساد و تجاوز به حقوق دیگران، جز با امام و رهبر ممکن نیست.[۴۳] ایشان حفظ اساس اسلام را وابسته به بقای رهبر صالح و اصیل می‌دید و بر این اساس، بزرگ‌ترین مصیبت وارد بر اسلام و ریشه تمام گرفتاری‌های کنونی مسلمانان و فساد موجود در جوامع اسلامی را نتیجه سلب حکومت و رهبری جامعه از امیرالمؤمنین علی (ع) برمی‌شمرد؛ همان‌گونه که ترسیم سیمای واقعی حکومت اسلامی برای مسلمانان را مرهون حکومت کوتاه‌مدت آن حضرت (ع) می‌دانست[۴۴] (ببینید: امیرالمؤمنین).

قرآن کریم تأمین اهداف مادی همانند برقراری عدالت و فراهم‌کردن زمینه برپایی عدالت از سوی مردم، ازجمله برنامه‌های اصلی رهبران الهی می‌داند[۴۵]؛ چنان‌که خداوند از عالمان پیمان گرفته‌است که در برابر محرومیت مظلومان و پرخوری ظالمان سکوت نکنند.[۴۶] امام‌خمینی گسترش عدالت در میان ملت‌ها و افراد جامعه را از اهداف رهبران الهی جامعه شمرده[۴۷]و تأکید کرده‌است که ائمه (ع) حکومت را ابزاری برای برپایی و گسترش عدالت اجتماعی در جامعه می‌دانستند.[۴۸] تأکید فراوان امام‌خمینی بر جدانبودن دین از سیاست در اسلام و تحریک و تشویق پی‌درپی روحانیان به دخالت در سیاست و واجب‌دانستن این امر،[۴۹] نشان از اهمیت رهبری فکری و سیاسی مردم و هدایت آنان به سوی اهداف متعالی، از نگاه ایشان دارد (ببینید: دین و سیاست).

ایشان با توجه به اهمیت جایگاه رهبری در نظام اسلامی، بر ارج‌گذاری مردم ایران به مجلس خبرگان رهبری که تعیین رهبر را بر عهده دارد و موجب تقویت رهبری می‌شود، تأکید می‌کرد[۵۰]و برای این مجلس در تداوم نظام جمهوری اسلامی و شرعیت‌بخشیدن به آن، نقش اساسی قائل بود[۵۱] (ببینید: مجلس خبرگان رهبری). در اصل دوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز امامت و رهبری از پایه‌های جمهوری اسلامی شمرده شده‌است.

صفات و شرایط رهبری

با حضور پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) که از طرف خداوند برگزیده شده‌اند، امامت و رهبری جامعه بر عهده آنان است و در منابع اسلامی شرایط و اوصافی برای آنان ذکر شده‌است.[۵۲] بسیاری از دانشمندان مسلمان، ویژگی‌های رهبری را گسترده دانسته و از دیدگاه‌های گوناگون، آن را در معنای عام آن بررسی کرده‌اند.

این ویژگی‌ها در چهار گروه دسته‌بندی شده‌است:

  1. جسمی مانند بلوغ و عقل؛
  2. روانی و اخلاقی مانند دادگری، شجاعت، قاطعیت و بزرگواری و شرح صدر؛
  3. ذهنی و علمی مانند اعلمیت و بینش سیاسی؛
  4. خانوادگی مانند طهارت مولد و حسن شهرت[۵۳]؛ چنان‌که علم به قانون (فقه و حقوق اسلامی)، مبانی و روح آن، شناخت مصالح مردم، آگاهی کافی و همه‌جانبه به موضوعات، برخورداری از صلاحیت اخلاقی بیش از دیگران و اذن‌داشتن از جانب خداوند، ازجمله شرایط رهبر جامعه اسلامی است.[۵۴]

امام‌خمینی علم به قانون (احکام شرع و عدالت را دو خصوصیت لازم برای رهبر و ولی فقیه دانسته و معتقد است لزوم برتری امام و رهبر بر دیگران و برخورداری او از عدالت، از شرایط مورد قبول همه مسلمانان است.[۵۵] ایشان از شرط سومی به نام کفایت (کاردانی) نیز نام می‌برد که به نظر ایشان داخل در مفهوم علم است.[۵۶] بر این دو ویژگی در روایات معصومان (ع) نیز تأکید شده‌است.[۵۷]

در نگاهی تفصیلی‌تر چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده، آگاهی به زمان،[۵۸] قدرت تشخیص مصالح جامعه، برخورداری از بینش سیاسی، توانایی شناختن افراد شایسته و قدرت تصمیم‌گیری،[۵۹] از ویژگی‌های ضروری رهبر و فقیه به‌شمار می‌آید. ایشان وظیفه امام و رهبر جامعه اسلامی را تبیین خط مشی شیعه و حزب‌الله (همه نیروهای معتقد و متعهد) و رهبری‌کننده تشکیلات فراگیر شیعه می‌دانست.[۶۰] وظیفه دیگر رهبری استقامت است که بارها در سخنان امام‌خمینی، با یادآوری استقامت و پایداری پیامبران، به‌ویژه پیامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) دیده می‌شود.[۶۱]

بر اساس اصل پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در عصر غیبتِ حضرت ولی عصر (ع)، ولایت امر و امامت امت در جمهوری اسلامی، بر عهده فقیه عادل و باتقوا، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبر دانسته و در اصل ۱۰۹ صفات و شرایطی را برای رهبری قرار داده‌است: ۱. صلاحیت علمی برای فتوادادن در همه ابواب فقه؛ ۲. عدالت و تقوای لازم؛ ۳. بینش سیاسی و اجتماعی، تدبیر، شجاعت، مدیریت و قدرت کافی. امام‌خمینی رهبری را مسئولیتی مشکل، سنگین و خطیر دانسته،[۶۲] بر تعیین رهبری که بتواند از حیثیت اسلامیِ نظام در جهان سیاست و نیرنگ دفاع کند، تأکید کرده‌است[۶۳]؛ از این‌رو به نمایندگان مجلس خبرگان هشدار داد مراقب رأی و انتخاب خود باشند[۶۴]؛ زیرا مسامحه در این امر و مراعات‌نکردن موازین شرعی و قانونی، ممکن است خسارت‌های جبران‌ناپذیری به اسلام و کشور وارد کند.[۶۵]

با این حال، امام‌خمینی برای رهبری به عنوان یک مقام و منصب، ارزشی قائل نبود و با بیان سیره امیرالمؤمنین (ع) و زندگی زاهدانه آن حضرت در دوران حکومت، ارزش را در غنیمت‌شمردن این فرصت برای گسترش عدالت و خدمتگزاری می‌دید.[۶۶] ایشان عنوان خدمتگزار را برای خود بر عنوان رهبر ترجیح می‌داد،[۶۷] خود را خدمتگزار ملت می‌دانست[۶۸]و بر آن بود که در اسلام، رهبری به معنای ریاست بر دیگران مطرح نیست و همه مسلمانان اعم از مسئول و غیرمسئول با هم برادرند.[۶۹] ایشان به رهبر و شورای رهبری آینده کشور نیز تذکر داد که نفس رهبری در اسلام، ارزشی ندارد و نباید باعث غرور و بزرگ‌شمردن خود گردد، بلکه همانند پیامبران الهی(ع) باید از این موقعیت برای خدمت به بندگان و راهنمایی و هدایت آنان و کمک به ستمدیدگان و گسترش عدالت بهره برد.[۷۰] از این منظر هر فرد و قشری که خدمت ارزنده‌ای به این ملت ارائه کند و نقشی در تعالی آن داشته باشد، شایسته عنوان رهبری است؛ بر این اساس، ایشان زنان پیشتاز در انقلاب را رهبران نهضت نامید[۷۱]؛ همان‌گونه که جانبازان را به جهت پایبندی به تعهد خود در برابر اسلام و قرآن، رهبران نهضت خواند[۷۲]و شهید محمدحسین فهمیده را به دلیل اقدام ارزشمند و فداکارانه‌اش رهبر نامید.[۷۳]

حقوق متقابل مردم و رهبری

از نگاه اسلامی حق و تکلیف به‌صورت کلی دو امر متلازم هستند و چنان‌که امیرالمؤمنین (ع) تأکید کرده هر کسی ازجمله زمامدار و مردم دارای حقوق و مسئولیت متقابل هستند.[۷۴] حضرت در بیانی دیگر هم‌زمان بخشی از حقوق متقابل حاکم و مردم را برشمرده است[۷۵]؛ این است که حق رهبری سیاسی مردم در گروی ادای حقوق آنان به دست رهبر است و مردم در صورتی موظف به حمایت از رهبرند که حقوق آنان در نظام تحت فرمان او رعایت شود.[۷۶] اسلام برخلاف فلسفه‌های رایج پیش از خود که ملت را برای رهبری تعریف می‌کردند، بر اساس این سخن پیامبر (ص) که «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»،[۷۷] رهبر را برای ملت و مردم تعریف کرد. جاذبه اسلام برای ایرانیان دوره ساسانی نیز از این منظر، قابل تفسیر است[۷۸]و ویژگی برجسته امام و رهبری در دیدگاه شیعه، توجه به مردم و دلسوزی برای آنان است.[۷۹]

امام‌خمینی بر آن بود که اسلام برای زمامدار و ملت، ضوابط و حقوقی تعیین کرده که در صورت رعایت آن، هرگز رابطه سلطه به وجود نمی‌آید. زمامداری یک وظیفه الهی است، تکالیف سنگینی بر عهده زمامدار گذاشته شده‌است و او نمی‌تواند حقوق مردم را پایمال کند، همه مردم حق استیضاح و انتقاد از او را دارند و او باید پاسخگو باشد و در صورت سرپیچی از وظایف اسلامی و ارتکاب خطا و گناه، خودبه‌خود، برکنار می‌شود[۸۰]؛ چنان‌که مردم نیز باید از رهبر جامعه اسلامی پیروی کنند.[۸۱] از سوی دیگر، امور مهم و مسائل اساسی جامعه که حفظ نظام زندگی دنیوی و اخروی مردم به آن بستگی دارد، در حوزه اختیارات رئیس هر قوم قرار می‌گیرد؛ در اسلام، امامان معصوم (ع) با عنوان «أُولِی الْأَمْرِ» برای این امر تعیین شده‌اند.[۸۲] در فقه از امور لازم و نیازهای ضروری جامعه که طیف گسترده‌ای از امور اجتماعی مانند حفظ نظام، حراست از مرزهای مسلمانان و صیانت نسل جوان از انحرافات را دربر می‌گیرد، با عنوان امور حسبیه و تحت اختیار ولی فقیه، نام برده شده‌است.[۸۳]

امام‌خمینی حوزه اختیارات ولی فقیه و رهبری را همان اختیارات و صلاحیت پیامبر(ص) و امام معصوم(ع) می‌دانست[۸۴]و معتقد بود اجرای تمام قوانین مربوط به حکومت ازجمله گسترش عدالت، اجرای حدود و قصاص، حفظ مرز و استقلال کشور، گرفتن مالیات و مصرف آن در امور مسلمانان و جلوگیری از حیف و میل آن بر عهده فقیه و رهبری است.[۸۵] در نگاه ایشان، ولی فقیه که رهبر جامعه اسلامی است، ولایت بر خود مسلمانان را نیز اگر حکومت و اداره جامعه اقتضا کند، دارد.[۸۶] در اصل ۱۱۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اختیارات و وظایف رهبری آمده‌است.

(ببینید: ولایت فقیه).

رهبری امام‌خمینی

رهبری یک نهضت و انقلاب از مهم‌ترین عوامل توفیق یا ناکامی آن نهضت و انقلاب است. در جریان شکل‌گیری و گسترش نهضت و انقلاب اسلامی هر چند گروه‌ها و شخصیت‌های سیاسی کم‌وبیش حضور داشتند ولی به‌تدریج رهبری انقلاب در شخص امام‌خمینی متبلور شد. در این مسئله در کنار جایگاه فقهی و مرجعیت و نیز خصوصیات معنوی ایشان، عواملی چون حقانیت و منطقی‌بودن مواضع سیاسی، صداقت، خلوص، قاطعیت و استواری، ارائه طرحی برای آینده و شیوه رهبری در تکوین این رهبری مؤثر بوده‌است.[۸۷]

اندیشمندان سیاسی براین باورند که رهبران انقلابی موفق باید از دو ویژگی: زیرسؤال‌بردن ساختار سیاسی پیشین و سپس ارائه راهکاری عملی برای سامان‌دادن به جو انقلابی موجود و تبیین الگویی جدید برای ساختار سیاسی تحول‌یافته بر خوردار باشند. با گذری اجمالی بر تحولات سیاسی پس از پیروزی انقلاب اسلامی می‌توان دو ویژگی یادشده را در شیوه رهبری امام‌خمینی به عنوان رهبر مذهبی و سیاسی انقلاب اسلامی به‌خوبی مشاهده کرد. در واقع مدیریت صحیح و بهره‌گیری از نظرهای مشورتی همراهان، یاران و دیگران و از همه مهم‌تر شجاعت از خصوصیات بارز ایشان بود. (ببینید: مشورت)

ایشان با تأسیس نهادهایی چون شورای انقلاب، کمیته‌های انقلاب اسلامی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دادگاه‌های انقلاب اسلامی و نهادهای دیگر از هرج و مرج طبیعی پس از انقلاب اسلامی جلوگیری کرد و با برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و مجلس شورای اسلامی برای تثبیت جمهوری اسلامی تلاش کرد و به محض بروز اختلاف در میان مسئولان و مردم آنان را به وحدت و همدلی فرا خواند.[۸۸]

امام‌خمینی در حالی‌که از توجه مردم و اقبال عمومی و مریدپروری گریزان بود، همواره دل‌نگران و دلسوز مردم بود و مشکلات مردم، یکی از دغدغه‌های ایشان را تشکیل می‌داد.[۸۹] ایشان مردم‌دوست و مردم‌باور بود[۹۰]و از همان آغاز نهضت اسلامی، با تأکید بر دوستی و علاقه روحانیان و مردم به یکدیگر که بسان علاقه پدر به فرزند خویش است و درک این دوستی از جانب مردم، ضمن نصیحت به محمدرضا پهلوی، به دست آوردن محبت قلبی مردمِ مسلمان را مهم می‌دانست و راه رسیدن به آن را در توجه به اسلام و خدا برمی‌شمرد.[۹۱] ایشان به نیروی بزرگ و نیستی‌ناپذیر مردم باور داشت و معتقد بود بزرگ‌ترین وظیفه علما و روحانیان، آگاهی‌بخشی به مردم و بیدارکردن این نیروی نهفته‌است.[۹۲] این راهبرد امام‌خمینی، چنان‌که خود اشاره کرده، برگرفته از الگوی حرکت پیامبران (ع) بود.[۹۳] مرتضی مطهری از یاران نزدیک امام‌خمینی، مردم‌باوریِ ایشان را با تعبیر ایمان به مردم، در کنار ایمان به خدا و ایمان به هدف و راه خود، یاد کرده‌است.[۹۴]

امام‌خمینی در طول نهضت با وجود همه فشارها و اقداماتی که رژیم پهلوی برای از میان‌بردن یاد و نام ایشان در میان مردم انجام می‌داد، بیشترین محبوبیت را در میان گروه‌های گوناگون مردم داشت[۹۵]؛ چنان‌که وقتی حسن روحانی در هشتم آبان ۱۳۵۶، در سخنرانی مجلس بزرگداشت سیدمصطفی خمینی، لقب «امام» را برای ایشان پیشنهاد کرد، با استقبال عمومی مردم روبه‌رو شد[۹۶]؛ البته کاربرد این لقب برای ایشان بی‌سابقه نبود و پیش از آن نیز دربارهٔ ایشان به کار رفته بود؛ ازجمله بر اساس اسناد موجود، نخستین‌بار این تعبیر را یکی از مأموران سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) در گزارش خود از سخنرانی امام‌خمینی در ۱۳/۳/۱۳۴۲ و برای هشداردادن دربارهٔ مقام و موقعیت ایشان در میان مردم به کار برده‌است[۹۷]؛ همچنین محمدرضا حکیمی در سال ۱۳۴۲ در کتاب سرود جهش‌ها (بنیاد تاریخ‌پژوهی) و نیز نعمت‌الله میرزازاده (متخلص م. آزرم) در سال ۱۳۴۳ در قصیده «به نام تو سوگند»، امام‌خمینی را با عنوان «امام» نام برده‌اند. در سال ۱۳۵۰ نیز سیدمهدی طباطبایی با هدف پنهان‌داشتن چاپ اعلامیه‌های امام‌خمینی در ایران، با الهام‌گرفتن از پوشش جلد کتاب الامام الحمیصی، چاپ نجف، اعلامیه‌های امام‌خمینی را در پوشش جلدی با عنوان الامام الخمینی، چاپ نجف، قرار داد تا از پیگیری ساواک برای یافتن منبع چاپ اعلامیه‌ها در ایران جلوگیری کند.[۹۸] همچنین محمدصادق اسلامی گیلانی در سال ۱۳۵۶، پیش از درگذشت سیدمصطفی خمینی، در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، این لقب را برای ایشان به‌کار برده بود؛ اما این عنوان، از آبان ۱۳۵۶ و در پی شتاب‌گرفتن رویدادهایی که به پیروزی انقلاب انجامید، گسترش یافت و پایدار ماند.[۹۹]

امام‌خمینی افزون بر دارابودن ویژگی‌های لازم برای رهبری مانند صداقت، شجاعت، قاطعیت و روشن‌بینی، با قرارگرفتن در مسیر فکری و روحی و نیازهای ملت ایران، توانست رهبر بلامنازع نهضت شود.[۱۰۰] ایشان تمام ارزش‌ها و نیازهای مردم ایران را مانند آزادی، استقلال و عدالت، با تکیه بر اسلام مطرح کرد و با زبان دل مردم و خواسته‌های درونی عموم مردم سخن گفت.[۱۰۱] ایشان بارها پذیرش و مقبولیت مردمی را یکی از مبانی اقدامات خود خوانده‌است.[۱۰۲] در رهبری امام‌خمینی معنویت از اهمیت بالایی برخوردار است. ایشان تجزیه و تحلیل مسائل را تنها با دیدگاه مادی نادرست شمرد و توجه به عامل معنوی را نیز ضروری دانست[۱۰۳]و با داشتن چنین تفکری رژیم پهلوی را که همه ابرقدرت‌ها پشتیبان او بودند و نابودی آن به ظاهرشدنی نبود با دیدگاه الهی خود ممکن ساخت[۱۰۴]و انقلاب را با توفیق الهی و همراهی و وحدت مردم به نتیجه رساند[۱۰۵] (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی).

پس از انقلاب اسلامی، تشکیل دولت موقت و بعدها استعفای آن، درگیری‌های داخلی، تجزیه‌طلبی‌ها، کودتاها، تدوین و همه‌پرسی قانون اساسی، همه‌پرسی جمهوری اسلامی، انقلاب فرهنگی، اشغال لانه جاسوسی آمریکا، جنگ تحمیلی، عزل سیدابوالحسن بنی‌صدر از ریاست‌جمهوری، ترورها، حکم سلمان رشدی، نامه به میخائیل گورباچف، عزل حسینعلی منتظری از قائم‌مقامی رهبری و بسیاری از دیگر مسائل را می‌توان از مهم‌ترین حوادث و رخدادهای دوران رهبری امام‌خمینی برشمرد.[۱۰۶] ایشان با در نظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی حوادث یادشده را به‌خوبی مدیریت کرد و با حکمت و تدبیر، بحران‌ها را تبدیل به فرصت کرد و شرایط را برای خدمتگزاران هموار ساخت. برای رویارویی با بسیاری از حوادث یادشده، در مرحله نخست اطلاع‌رسانی و روشنگری و موعظه کرد و آن گاه که پاسخ مناسب دریافت نکرد، نکوهش کرد و هشدار داد و در مرحله سوم مردم را برای رویارویی با آنها فراخواند.[۱۰۷]

خدامحوری، ادای تکلیف، مردم‌داری،[۱۰۸] تحقق عدالت اجتماعی، حمایت از محرومان و مستضعفان، گسترش معنویت و قاطعیت در تصمیم‌گیری به عنوان روح حاکم بر سیره عملی امام‌خمینی در رهبری و تصمیم‌گیری در همه حوادث یادشده بوده‌است.[۱۰۹] ایشان وقتی پس از مشورت با کارشناسان تصمیمی می‌گرفت بر آن استوار بود و وارد زدوبندهای معمول در عرصه سیاسی نمی‌شد[۱۱۰]و این مسئله از تفکر ایشان برمی‌خاست که بر سر اسلام و دین حاضر به معامله نبود و در همه امور محور اسلام و ادای وظیفه بود[۱۱۱]و معتقد بود مردم وقتی به پیروزی رسیدند که بر اسلام تکیه کردند و در ادامه نیز تکیه بر اسلام و انجام وظیفه باید مد نظر همگان باشد.[۱۱۲] ایشان به صراحت اعلام کرد «اگر خمینی یکه و تنها هم بماند به راه خود که مبارزه با کفر و ظلم و شرک و بت‌پرستی است ادامه می‌دهد»[۱۱۳]؛ زیرا ایشان بر مبنای وظیفه عمل می‌کرد. مبارزه با رژیم پهلوی و تشکیل نظام اسلامی و بسیاری از کارهای دیگر توسط ایشان در همین راستا قابل تحلیل است؛ چنان‌که ادامه دفاع در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و پایان آن و پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در سال ۱۳۶۷ نیز بر همین اساس بود. پویندگی و بالندگی انقلاب اسلامی، از نقش تاریخ‌ساز و تحول‌آفرین ایشان حکایت دارد. این نقش عمیق، وقتی به‌خوبی درک می‌شود که به موقعیت دین و ارزش‌های دینی در آن دوره که در گوشه معبدها و مسجدها فراموش شده بود، توجه شود.[۱۱۴]

امام‌خمینی با برخورداری از ویژگی‌های بایسته رهبری،[۱۱۵] شناخت زمان و سیاست‌های حاکم بر عصر خود و تکیه بر قدرت بی‌زوال الهی و با اخلاص، زمان و تاریخ را تغییر داد[۱۱۶]و راهبرد ایشان برای رهبری مردم و رسیدن به پیروزی، شامل مؤلفه‌هایی مانند:

  1. تغییر ذهنیت ملت
  2. خط مشی و جهت‌دهی به ملت ایران؛
  3. منزوی‌کردن مخالفان ملت؛
  4. خنثی‌سازی اقدامات آمریکا
  5. اعتباربخشی و اعتبارسازی برای جمهوری اسلامی بود[۱۱۷]
(ببینید: مدیریت)

پانویس

  1. ↑ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۸/۱۰۹۵۸.
  2. ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۴/۳۷۶۱.
  3. ↑ نبوی، مدیریت اسلامی، ۱۰۶.
  4. ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۳۱۸–۳۱۹.
  5. ↑ نبوی، مدیریت اسلامی، ۳۵.
  6. ↑ مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، ۱۵.
  7. ↑ کونتز و دیگران، اصول مدیریت، ۲/۲۸۱.
  8. ↑ مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، ۳۰.
  9. ↑ مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، ۲۸.
  10. ↑ کونتز و دیگران، اصول مدیریت، ۱/۱۷.
  11. ↑ فاطر، ۲۴.
  12. ↑ آل عمران، ۱۹۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۳/۲۷۹.
  13. ↑ یونس (ع)، ۷۲؛ یوسف (ع)، ۱۰۴؛ شعراء، ۱۲۷.
  14. ↑ هود (ع)، ۸۸.
  15. ↑ حدید، ۲۵.
  16. ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۳۱۸؛ محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، ۹.
  17. ↑ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۸۶.
  18. ↑ بقره، ۱۲۴؛ انبیاء، ۷۲–۷۳.
  19. ↑ قصص، ۴۱؛ هود (ع)، ۹۸.
  20. ↑ بقره، ۱۲۴.
  21. ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۳۱۸–۳۱۹.
  22. ↑ انبیاء، ۷۳.
  23. ↑ مائده، ۳، ۵۵ و ۶۷.
  24. ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۴/۷۱۶–۷۲۱.
  25. ↑ مائده، ۳ و ۶۷.
  26. ↑ برقی، المحاسن، ۱/۲۸۶؛ کلینی، الکافی، ۲/۲۱.
  27. ↑ محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، ۵.
  28. ↑ کلینی، الکافی، ۱/۶۷؛ صدوق، کمال الدین، ۲/۴۸۴؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۳۰۱–۳۰۳.
  29. ↑ فارابی، آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، ۱۲۱.
  30. ↑ علامه‌حلی، الباب الحادی عشر، ۳۹.
  31. ↑ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱/۲۳۷–۲۳۹.
  32. ↑ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱/۲۴۱.
  33. ↑ ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیه، ۶.
  34. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۲۷.
  35. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۲۶.
  36. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۸۷.
  37. ↑ بقره، ۱۲۴؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۲۷۴.
  38. ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۳۲۰–۳۲۱.
  39. ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۳۲۵ و ۳۲۷.
  40. ↑ احزاب، ۶؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۴/۱۲۱–۱۲۲.
  41. ↑ برقی، المحاسن، ۱/۲۸۶–۲۸۷؛ کلینی، الکافی، ۱/۳۷۶؛ صدوق، کمال الدین، ۱/۹؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۲۳/۸۴.
  42. ↑ کلینی، الکافی، ۲/۱۸.
  43. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۳۹.
  44. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۵۹–۳۶۰.
  45. ↑ حدید، ۲۵.
  46. ↑ نهج البلاغه، خ۳، ۲۴.
  47. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۱–۷۳.
  48. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۶.
  49. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۷۰؛ ۱۰/۱۵ و ۱۳/۱۲.
  50. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۰۱–۱۰۲.
  51. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۳.
  52. ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ۲۱۲–۲۲۲؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۲۵/۱۰۴–۱۷۴.
  53. ↑ محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، ۱۸۸.
  54. ↑ مصباح یزدی، حقوق و سیاست در قرآن، ۱۹۳ و ۱۹۵.
  55. ↑ امام‌خمینی، البیع، ۲/۶۲۳–۶۲۴؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۵۰.
  56. ↑ امام‌خمینی، البیع، ۲/۶۲۳–۶۲۴.
  57. ↑ ابن‌شعبه، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول (ص)، ۳۳۲؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۵/۴۲ و ۲۸/۳۵۰.
  58. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۸۹.
  59. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۷۷–۱۷۸.
  60. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۰۸–۴۰۹.
  61. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۴۴–۲۴۵، ۴۹۳؛ ۱۳/۴۶۲؛ ۱۴/۲۹۸ و ۱۷/۴۹۱.
  62. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۳۴.
  63. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۷۱.
  64. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۵.
  65. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۲۱ و ۴۲۳.
  66. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۱۱۷ و ۱۶/۲۳.
  67. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۶۳ و ۱۱/۳۵۲.
  68. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۳۲؛ ۱۵/۴۵۷ و ۱۶/۲۴.
  69. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۵۲.
  70. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۶.
  71. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۳۲.
  72. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۴.
  73. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۷۳.
  74. ↑ نهج البلاغه، خ۳۴، ۵۷.
  75. ↑ نهج البلاغه، خ۲۰۷، ۳۰۸.
  76. ↑ محمدی ری‌شهری، رهبری در اسلام، ۳۸۱.
  77. ↑ شعیری، جامع الاخبار، ۱۱۹.
  78. ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۴/۹۸–۹۹.
  79. ↑ حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، ۷۰.
  80. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۰۹ و ۱۱/۴۶۴.
  81. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۱.
  82. ↑ نسا، ۵۹؛ کلینی، الکافی، ۲/۲۱.
  83. ↑ سروش محلاتی، دین و دولت در اندیشه اسلامی، ۵۰۴–۵۰۵.
  84. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۵۰–۵۱.
  85. ↑ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۱.
  86. ↑ امام‌خمینی، البیع، ۲/۶۲۴–۶۲۵.
  87. ↑ نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، ۱۸۶.
  88. ↑ نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، ۱۹۳.
  89. ↑ حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، ۱۱۳–۱۱۴.
  90. ↑ حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، ۱۱۵.
  91. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۲۰–۱۲۱.
  92. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۳۴.
  93. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۱۰.
  94. ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲۴/۱۳۳.
  95. ↑ حسینی، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، ۲۷۷.
  96. ↑ روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، ۱/۴۱۶–۴۱۷.
  97. ↑ منصوری، ۱/ ۶۳۸.
  98. ↑ جماران.
  99. ↑ منصوری، ۱/ ۶۳۸.
  100. ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲۴/۱۶۶.
  101. ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲۴/۱۶۶، ۱۶۹ و ۳۲۲.
  102. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۱۲؛ ۵/۳۴۰ و ۶/۱۶، ۶۸.
  103. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۵۰۰.
  104. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۶۵ و۴۰۳.
  105. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۷۲؛ ۷/۵۹ و ۱۰/۴۸.
  106. ↑ درویشی سه تلانی، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، ۶۰–۷۷۵؛ نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، ۱۸۸.
  107. ↑ نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، ۱۹۱–۱۹۲.
  108. ↑ شفیعی، استراتژی رهبری، ۳۲–۳۳.
  109. ↑ درویشی سه تلانی، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، ۷۴۴.
  110. ↑ درویشی سه تلانی، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، ۷۴۴.
  111. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۰۵.
  112. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۸۱.
  113. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۱۸.
  114. ↑ مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، ۱۰–۱۱.
  115. ↑ شفیعی، سبک رهبری، ۱۱۲.
  116. ↑ جوادی آملی، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، ۳۱۲–۳۱۵.
  117. ↑ مهدوی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، ۴۳.

منابع

  • قرآن کریم.
  • ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تاریخ ابن‌خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
  • ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول (ص)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
  • احسائی، ابن‌ابی‌جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، تحقیق مجتبی عراقی، قم، مؤسسه سیدالشهداء (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
  • امام‌خمینی، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم..، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
  • امام‌خمینی، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم..، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
  • امام‌خمینی، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم..، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.
  • انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
  • برقی، احمدبن‌محمد، المحاسن، تحقیق جلال‌الدین محدث، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
  • بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۴/۱۰/۱۳۹۸ش.
  • جماران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۴/۱۰/۱۳۹۸ش.
  • جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، تنظیم و ویرایش محمد محرابی، قم، اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
  • حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • حسینی، حسین، رهبری و انقلاب، نقش امام‌خمینی در انقلاب، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
  • حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، الباب الحادی عشر، تحقیق مهدی محقق، تهران، مطالعات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۵ش.
  • درویشی سه تلانی، فرهاد، سیره عملی امام‌خمینی دراداره امور کشور، (۱۳۵۷–۱۳۶۷)، قم مؤسسه تنظیم..، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
  • راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروت ـ دمشق، دارالقلم ـ دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
  • روحانی، حسن، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
  • سروش محلاتی، محمد، دین و دولت در اندیشه اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
  • شعیری، محمدبن‌محمد، جامع الاخبار، نجف، حیدریه، چاپ اول، بی‌تا.
  • شفیعی، عباس، سبک رهبری امام‌خمینی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
  • شفیعی، عباس، استراتژی رهبری امام‌خمینی، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
  • صدوق، محمدبن‌علی، عیون اخبار الرضا (ع)، تحقیق سیدمهدی لاجوردی، تهران، جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
  • صدوق، محمدبن‌علی، کمال الدین و تمام النعمه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
  • طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
  • طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • فارابی، ابونصر، آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، تحقیق علی بوملحم، بیروت، الهلال، چاپ اول، ۱۹۹۵م.
  • کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • کونتز، هرولد و دیگران، اصول مدیریت، ترجمه محمد علی طوسی و دیگران، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
  • ماوردی، علی‌بن‌محمد، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
  • محمدی ری‌شهری، محمد، رهبری در اسلام، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، حقوق و سیاست در قرآن، تدوین محمد شهرابی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۳، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۲ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۴، تهران، صدرا، چاپ‌ششم، ۱۳۸۰ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۴، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲۴، تهران، صدرا، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و نهم، ۱۳۸۶ش.
  • مهدوی ظفرقندی، محمدعلی، عناصر رهبری سیاسی امام‌خمینی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
  • نبوی، محمدحسن، مدیریت اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
  • نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
  • نوروزی، محمدجواد و علی‌اکبر باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری در نظام جمهوری اسلامی ایران، مجله پژوهش‌های انقلاب اسلامی، شماره ۳، ۱۳۹۱ش.
  • ورام، مسعودبن‌عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعة ورام)، قم، مکتبة فقیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.

پیوند به بیرون

رضا رحیمی دهسوری ـ سیدمصطفی سیدصادقی، رهبری، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۸–۱۸.

برگرفته از «http://fa.wiki.khomeini.ir/w/index.php?title=رهبری&oldid=28787»