سعادت و شقاوت

سعادت و شقاوت، کمال و نقصان نفس انسان.

سعادت و شقاوت از مسائل مهم ادیان الهی و غیرالهی است. در آیین بودا بالاترین رتبه سعادت و آزادی، قرار و رهایی از قیود دنیوی و درد و رنج‌های آن به شمار می‌آید. قرآن کریم فلاح و سعادت را در تزکیه نفس و اطاعت پیامبر و در برابر، پیروی از شیطان را مایه شقاوت معرفی می‌کند.  متکلمان اسلامی در بحث سعادت و شقاوت از اختیار بودن آن و علمای اخلاق از جنبه تربیتی و اخلاقی آن سخن گفته‌اند.

امام‌خمینی در آثار فلسفی و اخلاقی خود از سعادت و شقاوت بحث کرده و پیروی از استاد خود شاه‌­آبادی، ملاک سعادت و شقاوت را علم و معرفت می‌داند و درباره ملاک سعادت قائل است. هر نفسی که ملکات خود را با قانون الهی و عقلی هماهنگ کند، سعید است. ایشان از جمله عوامل سعادت را عبارتند از: فطرت، طینت و زمینه‌های ذاتی، عوامل محیطی، تربیت و تعقل و عمل می‌داند.

امام‌خمینی موانعی را نیز برای سعادت بیان کرده‌ است، ایشان یکی از موانع سعادت را ارتکاب گناه می‌داند که انسان را از رسیدن به سعادت باز می‌دارد چنانکه انانیت نفس و حجاب طبیعت او را از مقام‌های روحانی باز می‌دارد.

معنی

سعادت از ریشه «سعد» به معنای مبارک و در برابر نحس است و در معنای کمک امور الهی به انسان در رسیدن به خیر به کار می‌رود. شقاوت از ریشه «شقو» به معنای سختی و گرفتاری و در برابر سعادت است. از واژه‌های مرتبط با سعادت، فوز و فلاح و از الفاظ مرتبط با شقاوت، گمراهی و بدبختی می‌باشد. سعادت در اصطلاح اخلاقی، رسیدن شخص به کمال خاص خود است که در ذات او پنهان است و شقاوت دوری از حق‌تعالی است. در اصطلاح حکمت سعادت رسیدن به چیزی است که وجود شیء با آن کمال می‌یابد و شقاوت فقدان این کمال و سعادت است. سعادت نزد اهل معرفت، کمال خاص به هر شیء است.

امام‌خمینی سعادت را در اصطلاح عرفی فراهم بودن مایه‌های لذت، راحتی، شهوت‌ها و هر چه با قوای نفس سازگار است و همیشه یا بیشتر جاها پدید آید، می‌داند و در برابر آن شقاوت است، اما در عرف مؤمنان که نگاه به آخرت دارند، به معنای فراهم‌بودن لذت‌های آخرتی است؛ اگرچه در دنیا ناملایماتی داشته باشند؛ چنان‌که شقاوت، ادراک امور ناملایم است و شقاوت‌های دنیایی و آخرتی را دربر می‌گیرد. به باور ایشان تعابیر در آیات و روایات را نمی‌توان سعادت و شقاوت فلسفی دانست؛ زیرا هدف انبیا(ع) بیان مسایل فلسفی و هدایت مردم به آنها نیست؛ از این‌رو باید سعادت و شقاوت در زبان دین را بر معنای عرف عام یا بر معنای عرف متشرعه حمل کرد.

پیشینه

سعادت و شقاوت از مسایل مهم ادیان الهی و غیر الهی است. در آیین بودا بالاترین رتبه سعادت و آزادی، فرار و رهایی از قیود دنیوی و درد و رنج‌های آن به‌شمار می‌آید. کنفوسیوس نیز در آیین خود با پی‌ریزی اصول و معیارهای اخلاقی، جامعه فاسد و تباه‌زده را به سوی سعادت فراخواند. او شرافت، فضیلت و اخلاق را معیار در انسان سعادتمند شمرده‌است. در دین یهود و مسیحیت نیز به سعادت و شقاوت توجه شده‌است. از دیدگاه مسیحیان حضرت عیسی(ع) برای رستگاری انسان‌ها به صلیب کشیده شد و کفاره گناهان آنان شد.

قرآن کریم فلاح و سعادت را در تزکیه نفس، عمل صالح و اطاعت از پیامبر دانسته و در برابر، پیروی از شیطان را مایه شقاوت معرفی می‌کند. در برخی از روایات نیز به سعادت و شقاوت انسان پرداخته و از چگونگی و سرآغاز شقاوت بندگان سخن گفته شده‌است.

سعادت و شقاوت از مباحث مهم نزد اندیشمندان و حکماست. از فلاسفه یونان، حکمایی چون سقراط، افلاطون و ارسطو دربارهٔ آن بحث کرده‌اند. حکمای مشاء مانند فارابی نیز به آن پرداخته‌اند. پس از آن ابن‌باجه در کتاب تدبیر المتوحد از سعادت انسان و تأثیر جامعه بر سعادت انسان سخن گفته و حکمایی چون ابن‌سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا به این بحث پرداخته‌اند. متکلمان اسلامی در بحث سعادت و شقاوت از اختیاری‌بودن آن و علمای اخلاق از جنبه تربیتی و اخلاقی آن سخن گفته‌اند.

امام‌خمینی در آثار فلسفی و اخلاقی خود از سعادت و شقاوت بحث کرده و به موضوعاتی چون ماهیت و ملاک سعادت و شقاوت، امور نقش‌آفرین در سعادت و شقاوت و راه‌های دستیابی به سعادت و شقاوت پرداخته و شبهه‌های آن را بررسی و نقد کرده‌است.

حقیقت سعادت و شقاوت

دربارهٔ حقیقت سعادت و شقاوت میان اندیشمندان اختلاف است. برخی سعادت را کامیابی از لذت‌ها و برخی مانند افلاطون آن را در پیروی انسان از فضیلت‌ها دانسته‌اند. رواقیون سعادت را زندگیِ هماهنگ با طبیعت و همراهی اراده انسانی با اراده الهی می‌دانند. برخی متکلمان سعادت را برگزیدن آنچه موجب حسن عاقبت می‌شود و شقاوت را به معنای سوء عاقبت و آنچه مایه افتادن در آتش جهنم و کیفرهای ابدی است، می‌دانند. امام‌خمینی همانند ملاصدرا حقیقت سعادت را مساوق وجود و اختلاف مراتب سعادت را بر پایه تفاوت کمال وجود که همان دریافت لذت و ادراک ملایم است می‌داند. به باور ایشان، سعادت همان کمال و راحت مطلق و پیمودن راه معرفت و انسانیت است؛ چنان‌که صورت کمالِ سعادت، حب خداوند و باطن شقاوت، بغض خداوند است.

ریشه‌ها و ملاک‌ها

دیدگاه‌های گوناگون اندیشمندان دربارهٔ سعادت و شقاوت، به اختلاف بنیان‌های فکری آنان در این زمینه بر می‌گردد. برخی هستی را تنها در جهان طبیعت می‌دانند؛ از این‌رو به سعادت در آخرت توجه نداشته و سعادت را تنها در امور مادی می‌دانند. با اینکه حکمای الهی به جهان آخرت و سعادت و شقاوت آخرتی ایمان دارند، ولی بر پایه بنیان‌های هستی‌شناسانه خود از جهان، در تبیین سعادت و شقاوت اخروی اختلاف دارند. حکیمانی چون ابن‌سینا، در بنیان‌های انسان‌شناختی خود بر جنبه روحانی و عقلی پافشاری کرده و حقیقت انسان را به جنبه روحانی دانسته و بدن و جسم را بر هویت انسان مؤثر نمی‌دانند. آنان از سوی دیگر، در بنیان‌های معرفت‌شناختی، علم را انفعالی و درک حسی را لازمه وجود حواس بدنی می‌دانند؛ به همین مایه، سعادت عقلی را برترین سعادت و سعادت وهمی (خیالی و غیر حقیقی) و حسی را ناچیز می‌دانند.

به باور امام‌خمینی برخی از حکمای مشاء چون علم را انفعالی دانسته و انفعال در مجرد، بدون ماده را ممکن نمی‌دانند، در تبیین سعادت و شقاوت حسی در جهان آخرت به سختی افتاده و برای حل آن قائل شده‌اند که روح‌ها پس از بیرون شدن از بدن، به بعضی از اجسام لطیف تعلق می‌گیرند. این همان تناسخ صعودی است که حکما آن را نمی‌پذیرند.

امام‌خمینی در بیان سخن ملاصدرا علم و احساس را به فعالیت نفس می‌داند و از آنجاکه انسان موجودی مرکب از جسم و روح و قوای گوناگون نفسانی است و به بیان دیگر دارای چندین نشئه است، بر پایه این قوا ادراک‌های گوناگون دارد و بر اساس این ادراک‌ها، دارای سعادت حسی، خیالی، عقلانی و روحانی است و از آنجاکه ملاک سعادت، سه چیز است؛ ادراک‌کننده، ادراک‌شونده و ادراک، هر اندازه این سه قوی‌تر باشند، انسان از سعادت بالاتری برخوردار است. ایشان به پیروی استاد خود محمدعلی شاه‌آبادی، ملاک سعادت و شقاوت را علم و معرفت می‌داند و دربارهٔ ملاک سعادت قائل است هر نفسی که ملکات خود را با قانون‌های الهی و عقلی هماهنگ کند، سعید است.

اقسام و مراتب

اندیشمندان برای سعادت و شقاوت تقسیماتی ذکر کرده‌اند؛ مانند اینکه سعادت و شقاوت را به لحاظ گستره شمول آن به دنیوی و اخروی و به لحاظ مراتب وجودی انسان، به روحانی و جسمانی تقسیم کرده‌اند.

امام‌خمینی نیز سعادت و شقاوت را به اعتبارات مختلف تقسیم کرده‌است. ایشان سعادت و شقاوت را به اعتبار ادراکات انسان، به سعادت و شقاوت حسی، خیالی و عقلی و به اعتبار رابطه انسان با اجتماع، به سعادت و شقاوت فردی و اجتماعی تقسیم کرده‌است. ایشان همچنین سعادت و شقاوت را از دید عرف بر پایه عمومیت آن دو، به سعادت و شقاوت مطلق و نسبی تقسیم کرده که اگر همه آنچه برای لذت‌های نفس نیاز است، به دست آید و به سبب آن، نفس همیشه و به حسب همه قوای در آسایش و راحتی باشد، چنین شخصی مطلقاً سعید است و اگر نفس همیشه و به حسب همه قوا در سختی و تنگنا باشد، مطلقاً شقی است، اما اگر نفس برخی وقت‌ها و به برخی از قوا در راحتی یا سختی باشد، سعید یا شقی نسبی است.

امام‌خمینی شقاوت را به دو بخش تقسیم می‌کند:

1. شقاوتی که در برابر وجود و کمال‌های آن است که بازگشت آن به عدم و نقصان است؛
2. شقاوتی که گونه‌ای از وجود را داراست و آن شقاوت اکتسابی است که از جهل‌های مرکب و باورهای فاسد و اوهام خرافی در باور و ملکات رذیله پدید می‌آید.

امام‌خمینی پایه سعادت را ادراک می‌داند و همانند دیگر حکما ادراک‌های افراد را دارای مراتبی می‌داند که هرچه ادراک‌شونده و ادراک‌کننده و ادراک قوی‌تر باشند، سعادت قوی‌تر و بیشتر است. از این‌رو سعادت دنیایی و حسی، مرتبه پایین سعادت برای انسان است و بالاترین مرتبه سعادت، ادراک مرتبه عالم عقلی و معرفت و ادراک حق‌تعالی است که نسبت به افراد، گوناگون است و برای موجودات مجرد در بالاترین درجه می‌باشد. به باور ایشان میان عرفا و فلاسفه در سعادت موجودات اختلاف است. عرفا به حکم سریان ادراک و شعور در همه موجودات، همه موجودات را دارای ادراک می‌دانند؛ بنابراین همه موجودات دارای سعادت و شقاوت‌اند، اما حکما به ادراک همه موجودات قائل نبوده، گیاهان و جمادها را دارای ادراک نمی‌دانند؛ از این‌رو آنها نه سعادت دارند و نه شقاوت. ایشان معتقد است از آنجاکه همه موجودات بنابر برخی آیات ادراک و نطق دارند، دارای سعادت و شقاوت‌اند. (ببینید: علم و تسبیح و تحمید).

در نگاه امام‌خمینی انسان موجودی است که نشئه‌ها و قوای گوناکونی دارد و بر پایه آنها ادراک‌های ویژه خود را دارد و نفس انسانی در سیر خود به حرکت جوهری، به سوی تکامل و تجرد است و در این سیر، رتبه وجودی او قوت یافته و کمال‌های جدیدی شامل او می‌شود و از آنجاکه ملاک و معیار سعادت هر موجودی، کمال نفس ناطقه است، هرچه رتبه این نفس و ادراک‌های او بالا رود، سعادت او نیز رتبه بالاتری خواهد یافت. ایشان یکی از مراتب بالای سعادت ویژه انسان را چه در جنبه نظری و چه در جنبه عملی، کمال عقلی می‌داند و از آن به «سعادت عقلی تام» تعبیر می‌کند. به اعتقاد ایشان لذت‌های روحانی و در جرگه فرشتگان مقرّب درآمدن، یکی دیگر از رتبه‌های بلند سعادت و هدف‌های برتر حکما و محققان است؛ اگرچه نزد اهل سلوک، این مرتبه خود از این‌رو که خواستار لذت و کسب است، دارای نقص است و عبادت این بندگان، عبادت برده‌است، بلکه اهل سلوک بالاترین درجه سعادت را آن می‌دانند که انسان کردار خود را از بهره‌ها و لذت‌های نفسانی، حتی لذت جمال و بهجت دیدار الهی یا ترس از جدایی حق‌تعالی خالص کند.

امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است که مراتب شقاوت، مانند مراتب سعادت مرزی نداشته و شقاوت اشخاص دارای مراتب گوناگونی‌اند؛ مثلا شقاوت خواص جدای از شقاوت عوام است؛ زیرا دسته‌ای از بشر مانند حیوانات‌اند و از مبدأ و معاد آگاهی نداشته و از امور اعتقادی محروم‌اند. این گروه همان‌گونه که سعادت اعتقادی حق را ندارند، شقاوت اعتقادی باطل را نیز نداشته و در آخرت تنها تجرد برزخی حیوانی دارند و تنها از جهت درون نفس و برپایه ملکات خود، درد و شقاوت باطنی دارند، مگر اینکه نور توحید فطری که در همه انسان‌ها هست، در آنان ظهور کرده و بر جهنمِ داخلی آنان چیره شود؛ ولی در هر حال عذاب خارجی که در برابر عصیان و نافرمانی است، ندارند. گروه دیگر دسته زیادی از انسان‌هایند که گرچه در مراکز تمدن علمی و عملی‌اند، دین حق را نپذیرفته‌اند؛ اما نه از روی لجبازی و دشمنی، بلکه به جهت اینکه درستی اسلام را گمان نداشته یا اینکه هیچ‌گاه نامی از اسلام به گوش آنان نرسیده‌است. چنین افرادی اگر برابر دین خود رفتار کرده باشند، کیفر نخواهند شد؛ همان‌گونه که به بهشتی که جایگاه مقربان است، راهی ندارند. این دسته از افراد همانند حیوان‌ها و در دنیا و آخرت، زندگی حیوانی خواهند داشت، اما کسانی که استکبار ورزیده، از روی عناد، حقیقت را نمی‌پذیرند و به‌تدریج این حالت در آنان زیادتر شده و باطن آنان را شکل می‌دهد، به شقاوت ابدی و خسران کامل دچار می‌شوند.

رابطه سعادت و شقاوت با اختیار

از ظاهر برخی آیات برداشت می‌شود که سعادت برخی افراد و شقاوت برخی دیگر از پیش رقم خورده‌است. در روایت نبوی (ص) نیز آمده که انسان در رحم مادر شقی یا سعید است. همچنین بنابر برخی روایات، طینت افراد شقی و سعید یکسان نیست. برخی از متکلمان اسلامی مانند اشاعره با بهره‌گیری از برخی آیات و روایات، قائل به جبر شدند و برخی از علمای امامیه از این روایات برداشت کرده‌اند که سعادت و شقاوت از امور ذاتی است و علت ندارد.

امام‌خمینی براین باور است سعادت و شقاوتِ عرفی و شرعی از لوازم ذاتی انسان نیستند و گرنه باید نوع انسانی سعید محض یا شقی محض باشد، نه اینکه برخی سعید و بعضی شقی باشند و باید همیشه از فرد سعید کردار نیکو و از شقی کردار زشت پدید آید و این خلاف آن است که در جهان دیده می‌شود، بلکه آنها اموری وجودی‌اند که با اختیار و اراده انسان پدید می‌آیند؛ زیرا سرآغاز سعادت باورهای درست، اخلاق پسندیده و کردار نیک است و سرآغاز شقاوت باورهای نادرست، اخلاق و کردار بد است که اموری اکتسابی‌اند و هر انسانی که در دنیاست، می‌تواند خود را از مرتبه نقص شقاوت و شرک رهایی داده و به مرتبه کمال و سعادت برساند و این با روایت «الشَّقِیُّ شَقِیٌّ فی بَطنِ اُمِّه» ناسازگاری ندارد؛ زیرا معنای روایت این نیست که سعادت و شقاوت ذاتی است و علت ندارد؛ زیرا سعادت و شقاوت نه بخشی از ذات و نه لازم ذات‌اند، بلکه دارای علت‌اند و انسان با اختیار خود آنها را به دست می‌آورد.

ریشه سعادت‌داشتن، باورهای حق و اخلاق نیکو و کردار درست است و ریشه شقاوت، امور برابر آنها است؛ از این‌رو به نظر امام‌خمینی حدیث یادشده را نمی‌توان بر معنای ظاهری و عرفی آن که سعادت بالفعل در شکم مادر است، بار کرد؛ زیرا سعادت از کمال‌ها و افعال است و در شکم مادر، نفس حالت هیولانی و استعدادی دارد و سعادت بالفعل در آنجا معنا ندارد. ایشان در احتمالی دیگر «بطن امّ» را جهان طبیعت معنا می‌کند؛ به اینکه جهان طبیعت، سرآغاز و مزرعه سعادت و شقاوت اخروی انسان است؛ اما انسان می‌تواند با پایبندی به احکام شرعی، جلوی این اقتضای ذاتی شقاوت را گرفته و سعادتمند شود (ببینید: قاعده الذاتی لایعلل).

امام‌خمینی این سخن ملاصدرا که بعضی از ماهیت‌ها ظلمانی‌اند و شقاوت، ذاتی آنهاست را نقد کرده و براین باور است همه افراد بلکه همه موجودات، بر فطرت کمال‌خواهی آفریده شده‌اند و عشق به کمال، به گونه فطری در همه آنها وجود دارد؛ بنابراین در جهان آفرینش، چیزی نیست که شقاوت ذاتی داشته باشد. اگرچه افراد انسانی بر پایه استعدادها و مزاج‌هایشان گوناگون آفریده شده‌اند و عوامل گوناگونی بر پدیدآمدن مزاج‌های مختلفِ پاک و ناپاک اثر دارد و هر کدام بر پایه شرایط محیطی و پدری و مادری و مانند آن، استعدادی ویژه خود دارند که آنان را به سوی خیر یا شر می‌کشاند، اما بدین معنا نیست که این امور ذاتی‌اند و قابل تغییر و تبدل نیستند، بلکه می‌شود شخصی که استعداد شقاوت را دارد، تغییر کند و مؤمن شود و شخصی که استعداد سعادت را دارد، شقی شود؛ بنابراین می‌توان این روایت که انسان‌ها معدن‌هایی همانند معدن‌های طلا و نقره‌اند را بر این معنا بار کرد که انسان‌ها در آغاز تولد بر پایه مواد و مزاج‌های شکل‌دهنده آنان، اختلاف داشته و به معادنی می‌مانند که هر کدام از مواد خاصی تشکیل شده‌اند؛ اما این به معنای اختیارنداشتن انسان در انتخاب کارهای نیک و بد نیست، بلکه اختیار، ذاتی انسان است و انسان شقی نیز می‌تواند با پند و انذار اصلاح گردد.

امام‌خمینی در تفسیری دیگر «بطن امّ» را در روایات به مرتبه نفس‌الامر تفسیر کرده که حضرت علمیه حق‌تعالی است که همه سعادت‌ها و شقاوت‌ها در آنجا معلوم و تقدیر شده‌است. این نیز به معنای عدم اختیار بنده نیست، بلکه بنده به اختیار خود سعادت یا شقاوت را انتخاب می‌کند.

عوامل و موانع

حکما و فلاسفه راه‌های گوناگونی برای رسیدن به سعادت معرفی کرده‌اند. افلاطون علم، معرفت و پیروی از فضیلت را لازمه کسب سعادت می‌داند. ارسطو راه کسب سعادت را عمل به فضیلت‌های اخلاقی و عقلی می‌داند؛ به اینکه انسان باید معرفت به آن فضیلت‌ها را در مرحله عمل پیاده کند. حکمای اسلامی نیز راه دستیابی به سعادت اخروی را به دست آوردن معرفت و محبت الهی و عمل به فضیلت‌های نظری می‌دانند.

اینان همچنین موانع دستیابی به سعادت را دو چیز می‌شمارند:

1. حجاب داخلی (قصور نفس) که ناظر به حکمت عملی است؛
2. حجاب خارجی یعنی بدن و حواس ظاهری انسان.

امام‌خمینی مانند دیگر اندیشمندان اسلامی بر این باور است که عقل انسان برای شناخت سعادت و شقاوتِ انسان کافی نیست؛ زیرا تنها حق‌تعالی به مصلحت‌ها و مفاسد و صحت و مرض انسان آگاهی دارد و از سوی دیگر، شایسته نیست حق‌تعالی در بیان مصالح و مفاسد و راه‌های سعادت انسان کوتاهی کند؛ زیرا موجب اختلال در نظام احسن و حکمت پروردگار می‌شود؛ پس انسان باید در سیر کمالی خود از هدایت و راهنمایی انبیا(ع) نیز استفاده کند.

ایشان با تکیه بر اینکه انسان در انتخاب سعادت و شقاوت آزاد است و با اختیار خود می‌تواند یکی از راه‌های سعادت یا شقاوت را بپیماید، عواملی را دراین‌باره اثرگذار می‌داند:

1. فطرت جبلی و مخموره انسان، سرآغاز سعادت انسان است و فطرت محجوبه که به واسطه احتجاب به دنیا و امور طبیعی، ظلمانی گردیده، سرآغاز همه بدبختی‌ها و شقاوت در دنیا و آخرت است؛
2. طینت و زمینه‌های ذاتی: برخی از آغاز، زمینه امور خیر و صلاح و بعضی از آغاز، زمینه امور شر را دارند؛ ولی چنین نیست که این امور ذاتی انسان بوده و تغییرپذیر نباشد، بلکه همه ملکاتی که در انسان است تغییر و تبدیل پذیراند و انسان می‌تواند اخلاق و ملکات خود را تغییر دهد؛
3. عوامل محیطی: مانند دوستان و خویشان، شرایط جامعه، خوراک و حتی حالات پدر و مادر بر سعادت و شقاوت انسان اثر دارد؛
4. تربیت و پرورش درست و پیروی از آموزه‌های انبیای الهی (ع) در دوران زندگی از امور مهم در سعادت و شقاوت و «ربوبیت تشریعی» به‌شمار می‌رود. باید انسان قوای طبیعی خود را تعدیل کرده و اقتضاهایی که هر یک از قوا، مانند قوه غضب و شهوت دارد، در میزان شرع قرار دهد و تسلیم عقل و انبیای الهی (ع) کند. این قوا وقتی انسان را به سعادت می‌رسانند که در مرز اعتدال مانده و از آن فراتر نروند؛ زیرا افراط و تفریط در این قوا مانند زیاده‌روی در قوه غضب یا شهوت، مایه هلاکت و شقاوت می‌شود و بهره‌برداری از قرآن و داستان‌های آن دربارهٔ چگونگی سیر و سلوک و حکمت‌ها و پندهای انبیا (ع)، از بزرگ‌ترین راه‌های رسیدن به سعادت است؛
5. تعقل و عمل: چنان‌که ملاصدرا نیز گفته‌است، برای دستیابی به سعادت دو جهت لازم است: یکی تقویت عقل نظری و دیگری عمل صالح به واسطه عقل عملی؛ اما تقویت عقل نظری به وسیله به‌فعلیت‌رساندن عقل هیولانی و استعداد قبول حقایق به عقل بالفعل است؛ به این معنا که عقل نظری به درک حقایق اشیا آن‌گونه که هستند، برسد. امام‌خمینی با نقد برداشتی احتمالی از کلام ملاصدرا بر این باور است برای به‌فعلیت‌رسیدن عقل هیولانی، باید عقل نظری موجودات را به‌صورت شئون و سایه‌های حق‌تعالی تعقل کند نه به صورت استقلالی؛ زیرا اگر آنان را به صورت موجودات مستقل درک کند، این خود حجاب و مایه بازماندن از سعادت مطلقه است و به همین علت اگر شخص حکیمی وجودات را به صورت مستقل تعقل و اثبات کند، در حجاب خواهد بود؛ اما تحصیل عمل، به واسطه کمال عقل عملی و انجام عمل صالح و تصفیه قوای جسمانی میسر است و عمل صالح عملی است که تنها برای خدا و با روح انسان سازگار باشد (ببینید: عقل(۳)).

در همین راستا به باور امام‌خمینی سعادت و کمال انسان و جامعه اسلامی در گرو اطاعت از قوانین خداوند است که انبیای الهی (ع) آورده‌اند و در برابر، شقاوت و انحطاط انسان‌ها به جهت اطاعت و تسلیم در برابر انسان‌های دیگر است. در میان اطاعت‌ها و عبادت‌ها، نماز مهم‌ترین عبادت است که سعادت بشر را فراهم می‌کند؛ چنان‌که بالاترین مرتبه سعادت عقلی در اتصال به حق، در نماز به دست می‌آید و اگر کسی از شرع پیروی کرده و اعمال شرعی خود را انجام دهد، باعث می‌شود قوای طبیعی مقهور عقل شوند. این اطاعت از شرع هم راه تحصیل سعادت است و هم شرایط را برای سعادت عقلی فراهم می‌کند.

از سوی دیگر، امام‌خمینی موانعی را نیز برای سعادت بیان کرده‌است. ایشان یکی از موانع سعادت را ارتکاب گناهان شمرده‌است که انسان را از رسیدن به سعادت بازداشته و مایه ناپاکی قوای ظاهری نفس می‌شود که انسان را از قرب حق‌تعالی بازمی‌دارد و انسان تا ظاهر خود را از آلودگی‌ها پاک نکند به مرحله روحانیت و فتوحات باطنی نمی‌رسد؛ چنان‌که انانیت نفس و حجاب طبیعت او را از مقام‌های روحانی بازمی‌دارد و در نتیجه نهایت سیر او دستیابی به کمال‌های نفسانی و سعادت‌های کم‌ارزش طبیعی خواهد بود.

پیوند به بیرون

• معصومه موحدنیا، سعادت و شقاوت، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۲۱۱–۲۲۹.