شکنجه

شکنجه، آزار جسمی و روحی غیر مشروع.

در طول تاریخ، شکنجه رویه‌ای معمول از سوی حاکمان بوده است. در ایران، نخستین قانونی که شکنجه را ممنوع کرد، مصوب سال ۱۳۰۴ بود. با این حال در زمان پهلوی اول و دوم، شکنجه همواره یکی از راه‌های سرکوب و اقرار مخالفان بود.

وضع شکنجه در اواخر حیات رژیم، به‌حدی بود که سازمان ملل در سال ۱۳۵۳، ایران را بدترین کشور از نظر حقوق بشر اعلام کرد. امام‌خمینی شکنجه در زندان‌های پهلوی را شکنجه‌ای قرون وسطایی می‌خواند که ضربه به پیکر اسلام و ایران است.

قانون اساسی جمهوری اسلامی، بر اساس حکم اسلام، شکنجه را به‌صورت مطلق ممنوع اعلام کرد. وجود شایعاتی مبنی بر شکنجه در زندان‌های ایران در اواخر ۱۳۵۹، موجب شد امام‌خمینی هیئتی را برای بررسی ادعاها به زندان‌ها بفرستد. ایشان ضمن آن‌که تهمت مخالفان را حربۀ بدخواهان انقلاب برای وارونه‌نشان‌دادن آن می‌دانست، مسئولان زندان‌ها را به حفظ حرمت زندانیان و عدم تعدی به آنها سفارش می‌کرد.

معنی

شکنجه به معانی آزار، رنج، عقوبت و امثال آن آمده‌است و در اصطلاح به هر شکل از خشونت گفته می‌شود که سبب درد و رنج و عذاب روانی یا جسمی فرد گردد. شکنجه ابزاری برای کشف واقع یا روشی برای ایجاد ترس در دیگران است. شکنجه را فرد یا حکومت علیه فرد دیگر انجام می‌دهد. در شکنجه دولتی، عمل جانکاهِ روحی و جسمی را مأموران دولتی عمدتاً یا به‌تحریک افراد برای گرفتن اقرار یا به علت مظنون‌بودن به فرد یا کسب اطلاعات انجام می‌دهند. شکنجه، رفتار رنج‌آمیز بدنی و روحی است؛ ولی نوع شدیدتر آن، شکنجه روحی و روانی است که به «شکنجه سپید» مشهور است. در این نوع شکنجه متهمان و اسیران تحت فشار روحی و روانی قرار می‌گیرند و با تبلیغات و اطلاع‌رسانی غلط و شست و شوی مغزی مجبور به انتخاب میان بد و بدتر می‌شوند.

پیشینه

شکنجه تاریخی به قدمت زندگی انسان دارد. حاکمان ظالم برای حفظ موقعیت و جایگاه خود، از زمان تشکیل نخستین اجتماعات بشری دست به آزار و اذیت مخالفان خود زده‌اند و این اعمال متناسب با زمان، تغییراتی نیز کرده‌است. در تمدن‌های باستانی ایران، مصر، روم و چین بدترین نوع شکنجه، برای مخالفان و مجرمان در نظر گرفته می‌شد و حکومتیان شکنجه را وسیله‌ای معتبر برای ایجاد ترس و اعتراف‌گرفتن می‌دانستند. در قرن سیزدهم میلادی (دوران میانه)، در اروپا شکنجه گسترش روزافزونی یافت و محکمه‌های تفتیش عقاید راه افتاد و کسانی که غیر از آیین مسیح از آیین دیگری پیروی می‌کردند، شکنجه می‌شدند و زنده‌زنده در آتش می‌سوختند.

با ظهور اسلام، مخالفان پیامبر اکرم(ص) برای جلوگیری از ورود افراد به دین و آیین اسلام، دست به شکنجه تازه‌مسلمانان می‌زدند و برای جلوگیری از گسترش اسلام، انواع شکنجه‌ها را به‌کار می‌بردند؛ اما پیامبر (ص) مسلمانان را از آزار و اذیت غیر مسلمانان و همچنین از کلام ناپسند و تمسخر دیگران بازمی‌داشت؛ در حالی‌که پس از وفات ایشان و در زمان بنی‌امیه، شیعیان همواره شکنجه و اذیت و آزار می‌شدند. سرانجام به‌دارآویختن، زنده به‌گورکردن و بریدن دست و پای مخالفان حکومت و دوستان امام‌علی(ع) به‌یک‌رویه تبدیل شد و شکنجه قانونی گردید. شکنجه‌های بی‌رحمانه آنان چون در تنور انداختن یا مثله‌کردن مخالفان، و تبعید افرادی چون ابوذر، تعقیب و گریز و بهشهادت‌رساندن آنان رویه‌ای بود که برخی خلفای حاکم بر بلاد اسلامی هر کدام به گونه‌ای برای ترساندن و ایجاد وحشت در مخالفان به کار می‌بردند.

در تاریخ ایران نیز مانند بسیاری از نقاط دنیا، شکنجه رویه‌ای معمول برای سرکوب یا بازجویی مخالفان بود. در دوران غزنویان شکنجه امری مرسوم بوده‌است، به طوری که به سبب داشتن عقیده مذهبی یا ناتوانی در اجرای دستورهای حکومتی، اموال افراد مصادره می‌شد و آن‌قدر شکنجه می‌شدند که جان می‌دادند. مغول‌ها نیز به روش‌های گوناگون از قبیل مثله‌کردن و سوزاندن، دست به شکنجه مردم می‌زدند. در دوره صفویه و شاه‌عباس اول شکنجه یکی از راه‌های اعمال قدرت برای سرکوب و ایجاد ترس در مخالفان و توده مردم بود. در زمان نادرشاه و شاهان پس از او نیز شکنجه و گرفتن اعتراف به کمک کارگزاران دولتی و حکومتی، پدیده‌ای معمول و متداول بوده‌است. در دوران قاجار شکنجه و مجازات‌های ناعادلانه بسیاری دربارهٔ متهمان و مجرمان به اجرا گذاشته می‌شد. به‌دهانه توپ‌بستن، چهارمیخ‌کردن و داغ‌کردنِ از نمونه‌های این‌گونه رفتار با محکومان بود. میرزاتقی‌خان امیرکبیر ضمن دستور منع آزار و شکنجه مردم تلاش بسیاری برای براندازی این اعمال کرد.

در نخستین قانون دادرسی کیفری ایران که پس از مشروطیت با عنوان اصول محاکمات جزایی، در زمان وزارت مشیرالدوله در وزارتخانه عدلیه تهیه شد (۱۳۰۴)، هیچ اشاره‌ای به شکنجه نشده بود. نخستین قانونی که به جای اذیت و آزار بدنی از لفظ شکنجه استفاده و آن را ممنوع کرد، ماده ۱۹۴ قانون مجازات عمومی مصوب سال ۱۳۰۴ است. در ماده ۱۳۱ این قانون، هر گونه اذیت و آزار متهمان به دست کارمندان قوه قضایی یا هر نهاد دیگری، به منظور گرفتن اقرار از آنان به‌صراحت رد شده و مرگ با اعمال شکنجه، قتل عمد به‌شمار آمده‌است؛ اما این قوانین بیشتر جنبه صوری داشته و در زمان رضاخان پهلوی، شکنجه یکی از راه‌های کشف حقیقت محسوب می‌شد. بعدها با استقرار محمدرضا پهلوی، به‌ویژه پس از تشکیل و استقرار سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، شکنجه در رژیم پهلوی به پدیده‌ای رایج و ابزار حفظ حکومت تبدیل شد که به قتل و نقص بسیاری از مبارزان و مردان و زنان انقلابی منتهی گردید. با پیروزی انقلاب اسلامی با تمامی نهادها و سیاست‌های رژیم پهلوی در زمینه اعمال شکنجه مخالفت شد و در اصول ۳۸ و ۳۹ قانون اساسی به صراحت هر نوع شکنجه ممنوع گشت.

منع شکنجه در اسلام

در قرآن کریم، شکنجه و آزار برای گرفتن اقرار و واداشتن به عقیده یا فعلی، رفتار ظالمانه شمرده شده‌است و لفظ «فتنه» به آزار و اذیت برای واداشتن به عقیده یا دست‌کشیدن از آن یا اعتراف و مانند آن به‌کار رفته‌است. در زمان حکومت پیامبر(ص) خبری از شکنجه نبود؛ حتی خداوند با آنکه از نیت پلید منافقان دربارهٔ پیامبر اکرم (ص) خبر می‌داد، از رسول خود می‌خواست آنان را اذیت و آزار نکند. امامان‌معصوم (ع) نیز همواره به رعایت عدالت و حفظ حرمت انسان‌ها تأکید و سفارش بسیار کرده‌اند. دراین‌باره می‌توان به وصیت امام‌علی(ع) اشاره کرد که از آزاردادن منع می‌کند و به عدل و انصاف فرامی‌خواند. این توصیه‌ها افزون بر انسان‌ها شامل حیوانات نیز می‌شود؛ مانند ممنوعیت کشیدن پای گوسفندان به هنگام ذبح، یا کراهت ذبح با چاقوی کُند که سبب رنج‌کشیدن حیوان و سخت جان‌دادنش می‌شود، ممنوعیت پوست‌کندن حیوان در حالی‌که جسمش همچنان گرم است و صبرکردن تا خروج کامل روح. روایات اسلامی شکنجه را برای اقرار به گناه نکوهش کرده‌اند و بالاترین خیر را آزادکردن بندگانی معرفی کرده‌اند که اربابانشان شکنجه‌شان می‌کردند. حکم بنده‌ای که با شکنجه کشته شود، افزون بر خون‌بها، زدن صدتازیانه به شکنجه‌گر است و در روایتی آمده‌است خداوند کسانی را که دیگران را شکنجه می‌کنند در آخرت عقوبت خواهد کرد.

دربارهٔ شکنجه در فقه به صورت مستقل بحثی صورت نگرفته‌است ولی از ابواب مختلف فقهی ازجمله قضا و حدود به روشنی پیداست که حرمت شرعی دارد و تنها مجریان در چارچوب احکام شرعی و بر اساس حکم قاضی صالح کیفر می‌بینند. چنان‌که امام‌خمینی اشاره کرده‌است که اسلام مجازات بدنی و شکنجه را مردود دانسته و اجرای حدود الهی و تعزیرات قانونی، تنها دربارهٔ مجرمان پذیرفته شده‌است. ایشان تأکید کرده‌است مجرم تنها باید به حکمی که قاضی برایش تعیین کرده مجازات شود؛ بنابراین گرسنه و تشنه نگه‌داشتنِ او شکنجه است و جایز نیست و حتی حق ندارد با او به‌تندی سخن بگوید. برخی عالمان دیگر نیز از هر گونه ظلم، چه جسمی و چه روحی که سبب آزارِ دیگران شود، منع کرده‌اند و فقها اقرار ناشی از شکنجه را فاقد ارزش حقوقی می‌دانند.

شکنجه در رژیم پهلوی

رضاخان پهلوی پایداری خاندان پهلوی را در اِعمال زور و قدرت می‌دانست. او می‌خواست با استفاده از ابزاری چون شکنجه، تهدید و تبعید، دوام حکومت را تضمین کند. او این کار را به کمک شهربانی انجام می‌داد که در آن زمان حکم سازمان اطلاعات و امنیت کشور را داشت و با اختیاراتی که از شاه به دست آورده بود، به آزار و اذیت مخالفان و پرونده‌سازی علیه آنان می‌پرداخت. در آن زمان رؤسای شهربانی در زمینه بازجویی آموزشی ندیده بودند و تنها با ایجاد وحشت به اهداف خود می‌رسیدند و شکنجه‌گرانِ رژیم با زندانی‌کردن مخالفان در زندان‌های نمور و تاریک و مانع‌شدن از خواب و همچنین زدن دستبندهای قپانی (تا جایی که باعث از جا دررفتن شانه‌های زندانی می‌شد) و زندانی‌کردن زن و فرزند زندانیان، تلاش می‌کردند به خواسته‌های خود و سرکوبی مخالفان برسند.

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ محمدرضا پهلوی به نیروی امنیتی قوی‌تری نیاز داشت؛ بنابراین در سال ۱۳۳۵–۱۳۳۶ سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) تأسیس شد. با توجه به اسناد موجود، ساواک برای تحکیم پایه‌های حکومت محمدرضا پهلوی به شناسایی، تعقیب، سرکوب، شکنجه و نابودی گروه‌های مخالف در ایران پرداخت. این سازمان با همکاری سازمان اطلاعاتی اسرائیل (موساد) در امر بازجویی و شکنجه، به مقابله با مخالفان برآمد (ببینید: ساواک). تداخل کاری ساواک، شهربانی و ژاندارمری و به دلیل برخورد منسجم‌تر با مخالفان، موجب شد رژیم پهلوی به تشکیل کمیته مشترک (متشکل از رکن دوم ارتش، ژاندارمری، شهربانی و ساواک) اقدام کند. در این راه موساد و اداره اطلاعات مرکزی آمریکا (سی.ای. ای) بر ساواک و کمیته مشترک نظارت داشتند.

امام‌خمینی که از آغاز مبارزات خود سعی داشت پیامدهای روابط با رژیم اسرائیل را بیان کند، با افشای روابط اسرائیل با ایران در زمینه آموزش روش‌های شکنجه، هدف این رژیم اشغالگر را از این‌گونه همکاری‌ها، از میان‌بردن مخالفان خود و رژیم پهلوی می‌دانست. به نظر ایشان اسرائیل می‌خواست به تمام شئون نظامی، سیاسی و اقتصادی ایران تسلط پیدا کند و رژیم پهلوی برای اینکه شکنجه‌کردنِ زندانیان سیاسی را در نظر عموم مردم و جهانیان، عادی و مقبول جلوه دهد از عباراتی چون خرابکار، تروریست و مارکسیست استفاده می‌کرد و از واژه «زندانی سیاسی» خودداری می‌کرد. رژیم از سوی زندانیان سیاسی احساس خطر می‌کرد؛ بنابراین حساسیت بسیاری دربارهٔ آنان نشان می‌داد و معمولاً تمام روش‌های شکنجه را به کار می‌گرفت.

ازجمله دلایل رژیم پهلوی برای شکنجه مخالفان، آن بود که دربارهٔ سازمان‌های ضد رژیم و اقدامات و فعالیت‌های آنها اطلاعاتی کسب کند. این رژیم با بازداشت افراد مشهور و روشنفکران برجسته سعی می‌کرد این افراد و دیگران را از مبارزه علیه حکومت بازدارد، بازداشت‌های طولانی و شکنجه این افراد در زندان‌های رژیم نوعی بازدارندگی سیاسی علیه دیگر مبارزان به‌ویژه جوانان بود. نیروهای حکومتی هر نوع شکنجه را در زندان‌های ساواک رد می‌کردند و سوختگی روی بدن زندانیان را ساخته خود آنان می‌خواندند و آن را اتهام مخالفان می‌دانستند، ولی ازجمله شکنجه‌های متداول در ساواک می‌توان به شکنجه‌های روحی و جسمی مانند سوزاندن قسمت‌های مختلف و حساس بدن، شکنجه کودکان سه تا چهارساله در برابر دیدگان پدر و مادر، سوزاندن روی‌زخم‌های زندانیان، آویزان‌کردن افراد، زدن دستبندهای قپانی و شکنجه‌های آسیب‌رسان تا سرحد مرگ مثل شکستن کمر، ضربه‌زدن به پرده گوش، ضربه‌زدن برای کم‌کردن بینایی، فشار بر روی رباط‌های پا اشاره کرد.

همچنین بعضی دیگر از زندانیان از شکنجه‌هایی چون راه‌رفتن روی پاهای شلاق‌خورده، کوبیدن مشت به دندان‌ها، فروکردن سر در آب یخ و فروکردن سیخ در پهلوها یاد کرده‌اند. آزار جنسی دختران و پسران مبارز، شوک الکتریکی و شلاق‌زدن با کابل و وادارکردن زندانیان به توهین به مقدسات و افراد مبارز، اره‌کردن قسمت‌های بدن و سرخ‌کردن بر روی تابه از دیگر انواع شکنجه در حکومت پهلوی بود. نوع شکنجه‌ها برای همه یکسان نبود و افراد گاه چند مرحله شکنجه می‌شدند و گاهی پس از شکنجه‌های طاقت‌فرسا و موفق‌نشدن در اقرارگرفتن از متهم، جلوی چشمان زندانی، خانواده او را شکنجه می‌کردند. با اینکه رژیم از شکنجه جسمی انقلابیان ابایی نداشت، بسیاری از عوامل امنیتی آمریکایی با این تحلیل که شکنجه‌های روحی در ایران کارساز نیست، بر بیشترشدن شکنجه‌های بدنی تأکید می‌کردند.

امام‌خمینی آنچه در زندان‌های پهلوی بر مردم ایران می‌رفت، را شکنجه‌ای قرون وسطایی می‌دانست و معتقد بود منطق محمدرضا پهلوی چیزی به جز زندان و شکنجه آزادی‌خواهان نیست. ایشان شکنجه، توهین، تبعید و ارعاب روحانیان و روشنفکران در زندان‌های رژیم را ضربه به پیکر اسلام و ایران قلمداد می‌کرد و سکوت بعضی از علما در برابر این جنایات را همراهی با ظلم می‌دانست. ایشان همچنین در توصیه‌ای به عاملان شکنجه، آنان را به عقل‌شان ارجاع می‌داد تا شاید بفهمند این شکنجه‌ها بر انقلابیان بی‌تأثیر است.

بسیاری از یاران امام‌خمینی در دوران مبارزه شامل روحانیون و غیر آنان گرفتار شکنجه‌های جسمی و روحی طاقت‌فرسا شدند. کسانی مانند اکبر هاشمی رفسنجانی، محمدعلی رجایی، مرضیه دباغ. امام‌خمینی با تکریم و حمایت از تمامی مبارزان، شخصیت‌های بزرگی مانند سیدمحمود طالقانی، حسینعلی منتظری و سیدمحمدرضا سعیدی را به جهت مبارزات پیگیرشان با ظلم در عین تحمل انواع شکنجه می‌ستود. وضع شکنجه در اواخر حیات رژیم پهلوی به‌حدی رسیده بود که سازمان ملل در سال ۱۳۵۳ ضمن اعتراض اعلام کرد سابقه هیچ کشوری در جهان از نظر حقوق بشر بدتر از ایران نیست.

منع شکنجه در جمهوری اسلامی ایران

مخالفت شریعت اسلامی با شکنجه، نویسندگان قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را بر آن داشت تا برپایه این دستور اسلامی و به عنوان یکی از دستاوردهای انقلاب اسلامی، شکنجه را به صورت مطلق ممنوع اعلام کنند. به‌رغم برخی نظرات که در برخی مسائل حیاتی آن را راه چاره می‌شمردند، اما این تأکید ازجمله از سوی نایب رئیس مجلس خبرگان، سیدمحمد حسینی بهشتی وجود داشت که اگر به زندان‌بان اجازه سیلی‌زدن به زندانی داده شود، به داغ‌کردن زندانیان ختم خواهد شد. در اصل ۳۸ و ۳۹ قانون اساسی ایران، هر گونه شکنجه برای اقرار یا کسب اطلاع، ممنوع و چنین شهادت و اقرار و سوگندی فاقد ارزش و اعتبار دانسته شد. طبق این قانون، متخلف از این اصل، مجازات می‌شود.

با آغاز مخالفت‌های سازمان مجاهدین خلق با روند تثبیت قدرت در جمهوری اسلامی و آغاز درگیری‌های مسلحانه و ترورها، عده‌ای از اعضای این گروه دستگیر و به زندان منتقل شدند. اواخر پاییز و زمستان ۱۳۵۹ این سازمان با مطرح‌کردن شکنجه گسترده مخالفان انقلاب و هواداران خود در زندان‌ها، جنگ تبلیغاتی جدیدی به راه انداخت (آرمان مستضعفین)، تا با خدشه‌دارکردن چهره انقلاب و انقلابیان در افکار عمومی، موقعیت نظام اسلامی را در داخل و خارج کشور تضعیف کند؛ با این حال، امام‌خمینی هیئتی برای بررسی این ادعاها به زندان فرستاد. این هیئت ضمن بازرسی زندان‌ها و مصاحبه با زندانیان، تمامی این ادعاها را بی‌اساس خواند و با ارائه گزارش نهایی به امام‌خمینی و مسئولان کشور، تنها به موارد معدودی از ضرب، جرح و شتم زندانیان، به دلیل فحاشی، بی‌انضباطی و مواردی از این دست اشاره کرد؛ با این حال، امام‌خمینی با پیگیری این مسئله، سیداسدالله لاجوردی را بازخواست کرد و وی با رد این اتهامات، موارد گفته شده را تعزیر شرعی با اجازه حاکم شرع اعلام کرد و آن را به دلیل وسعت عمل تروریستی از سوی مخالفان و شلوغی زندان‌ها، اجتناب‌ناپذیر دانست. لاجوردی در سال ۱۳۶۳ به دلیل عدم‌تمکین به قانون و تصمیمات شورای عالی قضایی از سمت خود عزل شد.

امام‌خمینی هرچند انگیزه اصلی سازمان مجاهدین خلق و سایر گروه‌ها را از غائله‌آفرینی در ایران، دورکردن اذهان ملت از مسیر واقعی خود می‌دانست، ولی مسئولان زندان‌ها را به حفظ حرمت زندانیان و عدم تعدی به آنان سفارش می‌کرد و از طرفی این‌گونه تهمت‌ها را حربه مخالفان و بدخواهان انقلاب در وارونه جلوه‌دادن اسلام و انقلاب برای جهان می‌دانست. در همان زمان و در شرایط ملتهب اوایل انقلاب، احزاب و گروه‌هایی بودند که با ایجاد اغتشاش در کشور، در مواردی دست به شکنجه و ترور مخالفان خود زدند که امام‌خمینی، ضمن محکوم ساختن این اعمال از افراد ضد دین و اسلام انتقاد کرد.

پیوند به بیرون

• شبنم مقصودی اهور، شکنجه، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۴۵۱–۴۵۷.