جعفر سبحانی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (removed Category:مقاله های نیازمند ارزیابی; added Category:مقاله‌های دارای شناسه using HotCat) |
||
| (۳۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات عالمان شیعه | |||
== | | عنوان = جعفر سبحانی | ||
| تصویر =جعفر سبحانی.jpg | |||
| توضیح تصویر = | |||
| اندازه تصویر = | |||
| سرشناسی = | |||
| نام کامل = جعفر سبحانی | |||
| لقب = | |||
| نسب = | |||
| تاریخ تولد = ۲۰ [[فروردین]] ۱۳۰۸ | |||
| زادگاه = [[تبریز]] | |||
| تاریخ وفات = | |||
| شهر وفات = | |||
| تاریخ شهادت = | |||
| محل شهادت = | |||
| محل دفن = | |||
| خویشاوندان سرشناس = [[محمدحسین سبحانی خیابانی]] پدر | |||
| استادان = * [[امام‌خمینی]] * [[سیدحسین بروجردی]] * [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] * [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] * [[محمد حجت کوه‌کمری]] و... | |||
| شاگردان = | |||
| محل تحصیل = * [[تبریز]] * [[قم]] | |||
| اجازه روایت از = * [[سیدابوالحسن اصفهانی]] * [[عبدالکریم حائری یزدی]] و... | |||
| اجازه اجتهاد از = * [[سیدابوالحسن اصفهانی]] * [[عبدالکریم حائری یزدی]] * [[میرزامحمدتقی شیرازی]] و... | |||
| اجازه روایت به = | |||
| اجازه اجتهاد به = | |||
| تالیفات = الموجز، أدوار الفقه الإمامی، الانصاف، منشور جاوید ، فروغ ابدیت، المذاهب الاسلامیة و توضیح المسائل و ... | |||
| سایر = | |||
| سیاسی = | |||
| اجتماعی = | |||
| امضا = | |||
| وبگاه رسمی = http://www.tohid.ir/ | |||
}} | |||
'''جعفر سبحانی'''، شاگرد و نویسنده درس [[امام‌خمینی]] و عضو [[مجلس خبرگان قانون اساسی|خبرگان قانون اساسی]]. | |||
سبحانی در سال | جعفر سبحانی در سال ۱۳۰۸ در تبریز به دنیا آمد و پس از طی مراحل مقدماتی تحصیل، در چهارده سالگی وارد [[مدرسه طالبیه تبریز]] شد و در هفده سالگی «معیار الفکر» را در [[علم منطق|منطق]] و «مهذب البلاغه» را در علوم بلاغی نوشت. | ||
سبحانی در سال ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به [[قم]] رفت و سطوح عالیه و خارج را از درس اساتید بنام حوزه از جمله [[سیدحسین بروجردی]]، [[سیدمحمد حجت کوه کمری]]، [[سیدکاظم شریعتمداری]] و امام‌خمینی بهره برد. | |||
سبحانی | سبحانی که ارتباط نزدیکی با امام‌خمینی داشت، تقریرات خود از اصول ایشان را با تأیید و اصلاح امام با نام «تهذیب‌الاصول» در سه جلد منتشر کرد. سبحانی همزمان با تحصیل اهتمام زیادی به تدریس داشت و فعالیت‌های اجتماعی فرهنگی او از سال ۱۳۳۷ با همکاری با مجله درس‌هایی از مکتب اسلام آغاز شد و در ادامه در راه‌اندازی دارالتبلیغ همکاری داشت. وی پس از شکل‌گیری [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت امام‌خمینی]] از ایشان حمایت می‌کرد و در تحصن علما در دانشگاه تهران در دفاع از امام‌خمینی حضور داشت. | ||
سبحانی پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] به نمایندگی از مردم آذربایجان در مجلس خبرگان قانون اساسی انتخاب شد. | |||
سبحانی در | == زندگینامه و تحصیلات == | ||
جعفر سبحانی در ۲۰ فروردین ۱۳۰۸ در [[تبریز]] به دنیا آمد. پدر او محمدحسین سبحانی خیابانی، از عالمان دینی شهر تبریز بود<ref>رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۷؛ عابدی، جعفر سبحانی، ۵/۵۸۷ و ۵۸۹.</ref> و [[اجازه اجتهاد]] و روایت از [[سیدابوالحسن اصفهانی]]، [[عبدالکریم حائری یزدی]]، [[میرزامحمدتقی شیرازی]] و [[سیدمحمد فیروزآبادی]] داشت.<ref>حریم امام، صاحب الفکر الثاقب، ۴.</ref> جعفر سبحانی نخست به دبستان صابر رفت و اندکی بعد در مکتبخانه میرزافاضل کتاب‌های گلستان و بوستان سعدی، تاریخ معجم و نصاب الصبیان را خواند.<ref>عابدی، جعفر سبحانی، ۵/۵۸۹–۵۹۰.</ref> وی در چهارده‌سالگی وارد [[مدرسه علمیه طالبیه تبریز]] شد و ادبیات عرب را نزد حسن نحوی، علی‌اکبر نحوی و مطول، منطق منظومه و شرح لمعه را از [[میرزامحمدعلی مدرس خیابانی]] نویسنده کتاب ریحانة الأدب فرا گرفت و در هفده‌سالگی دو کتاب معیار الفکر (در منطق) و مهذب البلاغه را (در علم معانی، بیان و بدیع) نگاشت.<ref>سبحانی، پایگاه اطلاع‌رسانی.</ref> | |||
سبحانی | سبحانی در سال ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به [[قم]] رفت و رسائل را نزد [[میرزامحمد مجاهدی]] و [[میرزااحمد کافی]] و [[کفایة الاصول]] را نزد [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] فرا گرفت.<ref>رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۷–۸.</ref> وی در درس [[تفسیر]]، منطق شفا و اشارات و [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] شرکت کرد و [[کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم]] ایشان را به عربی ترجمه کرد<ref>رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۱۰؛ خسروشاهی، دربارهٔ علامه طباطبایی، ۳۶.</ref> که جلد اول آن با تقریظ طباطبایی به چاپ رسید.<ref>حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش.</ref> وی از سال ۱۳۲۹ در درس خارج فقه [[سیدحسین بروجردی]]، [[محمد حجت کوه‌کمری]] و [[سیدکاظم شریعتمداری]] شرکت کرد و از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۷ تا پایان دوره اولِ درس خارج اصول امام‌خمینی حاضر بود<ref>حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش؛ رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۷–۸.</ref> و دست‌نوشته‌های خود (تقریرات) از این درس را که امام‌خمینی آن را خواند و اصلاح و تأیید کرد، به نام [[تهذیب الاصول]] منتشر کرد.<ref>رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۸؛ حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش.</ref> | ||
سبحانی | == شاگردی امام‌خمینی == | ||
امام‌خمینی در دوره تحصیل سبحانی توجه خاصی به وی داشت و او را همچون فرزند خود [[سیدمصطفی خمینی|سیدمصطفی]] می‌دانست.<ref>جامعة المصطفی، نماد توفیق، ۲/۱۹.</ref> در تقریظی که ایشان در آبان ۱۳۳۴ بر کتاب تهذیب الاصول نوشت، جعفر سبحانی را دانشمند برجسته، پرهیزکار، صاحب اندیشه تابناک و رأی استوار خوانده‌است که با استعدادی درخشان و سلیقه‌ای خوش به نوشتن این کتاب پرداخته‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۹–۴۰؛ امام‌خمینی، تهذیب الاصول، ۱/۸.</ref> سبحانی پس از [[حسینعلی منتظری]] و [[مرتضی مطهری]] مهم‌ترین پرسشگر و اشکال‌کننده در درس امام‌خمینی بود. اشکال‌هایی که وی در درس مطرح می‌کرد، به صورت اشکال و جواب در کتاب تهذیب الاصول آمده‌است.<ref>سبحانی، حریم امام، ۸.</ref> وی که در درس‌های اخلاق امام‌خمینی نیز حضور می‌یافت، خاطرنشان کرده‌است کتاب [[شرح چهل حدیث|شرح چهل حدیث امام‌خمینی]] عصاره درس‌های اخلاقی آن زمان ایشان بوده‌است که نخست منبع بحث‌ها کتاب احیاء العلوم الدین غزالی بود؛ اما چون ایشان آن را مناسب ندید از کتاب [[وسائل الشیعه]] حر عاملی بهره گرفت.<ref>سبحانی، حریم امام، ۸.</ref> امام‌خمینی با معرفی سبحانی به افرادی اجازه [[امور حسبیه]] داده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۵۸ و ۴۹۹.</ref> | |||
سبحانی همزمان با تحصیل به تدریس نیز می‌پرداخت؛ ازجمله هفت دوره رسائل [[شیخ‌مرتضی انصاری]]، پنج دوره شرح منظومه و نیز اسفار و چند دوره مکاسب و کفایةالاصول را تدریس کرده و از سال ۱۳۵۴ به تدریس خارج فقه و اصول، علوم متفرقه مانند علم رجال و درایه پرداخته‌است.<ref>حریم امام، صاحب الفکر الثاقب، ۵؛ حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش.</ref> | |||
از | == فعالیت‌های مبارزاتی == | ||
فعالیت اجتماعی و فرهنگی سبحانی از سال ۱۳۳۷ با همکاری با [[مجله درس‌هایی از مکتب اسلام]] آغاز شد.<ref>رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۱۱.</ref> او پس از آن، همراه [[سیدکاظم شریعتمداری]]، [[ناصر مکارم شیرازی]] و [[علی دوانی]] «[[دارالتبلیغ اسلامی]]» را با هدف تربیت مبلّغ در ایران و کشورهای اسلامی تأسیس کرد.<ref>خسروشاهی، دربارهٔ آیت‌الله مشکینی، ۱۰۲.</ref> بر اساس اسناد [[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور رژیم پهلوی]] (ساواک)، سبحانی در بهمن ۱۳۴۰ در استفتایی خواستار نظر امام‌خمینی دربارهٔ [[خمس]] معادن ازجمله نفت شد که در دست [[مردم]] مسلمان ایران است و پرداخت نمی‌کنند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۵۸–۵۹.</ref> | |||
از جعفر سبحانی آثار بسیاری در قالب کتاب، رساله و مقاله منتشر | سبحانی در سال ۱۳۴۲ همراه [[محمدصادق خلخالی]] و ناصر مکارم شیرازی در دیدار با امام‌خمینی از سیاست رژیم پهلوی [[انتقاد]] کردند و خواستار اعزام تبلیغی در [[ماه محرم]] شدند. امام‌خمینی با تأیید نظر آنان تأکید کرد با هدف روشنگری [[مردم]] به [[تبلیغ]] بروند و از حکومت واهمه نداشته باشند و اگر دولت مزاحمشان شد، به ایشان گزارش بدهند تا به اطلاع مردم برساند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۳۵۷–۳۵۹.</ref> در آن سال، امام‌خمینی شماری از روحانیان را به کشورهای حاشیه خلیج فارس و شهرهای مختلف ایران فرستاد و سبحانی به [[آبادان]] رفت.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۳۷۶.</ref> در اسفند ۱۳۴۲ وی و گروهی از علمای [[حوزه علمیه قم]] در نامه‌ای به [[حسنعلی منصور]] نخست‌وزیر رژیم پهلوی از [[بازداشت امام‌خمینی]] انتقاد کردند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۰۹–۱۱۰.</ref> رژیم پهلوی، سبحانی را همراه [[عبدالرحیم شیرازی]] بازداشت کرد و به [[زندان قزل‌قلعه]] فرستاد.<ref>جامعة المصطفی، نماد توفیق، ۲/۲۴؛ خسروشاهی، اسناد نهضت، ۴/۱۰۱.</ref> | ||
==پانویس== | |||
سبحانی به همراه گروهی از علما و اساتید حوزه علمیه قم در سال ۱۳۴۴ در نامه‌ای به امام‌خمینی، انتقال ایشان از ترکیه به عتبات عالیات را مایه خرسندی و ادامه [[تبعید امام‌خمینی|تبعید]] ایشان را به جرم حمایت از استقلال کشور و دفاع از حقوق ملت ایران ناروا خواندند و در ادامه تأکید کردند حوزه علمیه قم از نیت‌ها و قصدهای ایشان استفاده می‌کند و در اجرای آنها از هیچ کوششی دریغ نخواهد کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۵/۳۶۹.</ref> وی که در سخنرانی‌های خود از [[نهضت امام‌خمینی]] حمایت می‌کرد، در سال ۱۳۴۴ به کاشمر تبعید شد.<ref>جامعة المصطفی، نماد توفیق، ۲/۲۴؛ خسروشاهی، اسناد نهضت، ۱/۳۰۵.</ref> پس از درگذشت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی]] در [[آبان]] ۱۳۵۶، سبحانی همراه تعدادی از روحانیان قم در تلگرامی به امام‌خمینی تسلیت گفتند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۲۹؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۶/۶۹.</ref> | |||
سبحانی در [[فروردین]] ۱۳۵۷ همراه گروهی از استادان و فضلای حوزه علمیه قم رفتار رژیم را با مردم و طلاب و محصلان حوزه علمیه قم در پی [[اهانت روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی]] در [[۱۷ دی ۱۳۵۶]]، و چهلم شهدای [[۱۹ دی]] همان سال در قم و [[تبریز]] محکوم کردند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۶۹–۲۷۲.</ref> در اردیبهشت ۱۳۵۷ او با جمعی از عالمان و استادان حوزه علمیه قم حمله مأموران رژیم پهلوی به خانه سیدکاظم شریعتمداری و سیدمحمدرضا گلپایگانی را که منجر به کشته‌شدن دو نفر و مصدوم‌شدن عده‌ای شد، باعث تنفر عمومی دانستند و عمل و رفتار آنان را وحشیانه خواندند<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۹۱–۲۹۲.</ref>؛ همچنین در ۲۴ اردیبهشت همان سال حمله رژیم پهلوی را در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۷ به مدارس حوزه، خانه‌های مراجع و مردم و مکان‌های عمومی که مراجع به مناسبت چهلم شهدای مردم [[یزد]]، [[جهرم]] و [[اهواز]]، مجلس عزاداری برگزار کرده بودند، عمل غیرانسانی و ناشی از ضعف رژیم در برابر مردم دانستند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۹۶–۲۹۹.</ref> سبحانی که در مهر ۱۳۵۷ نام او از سوی [[ساواک]] در فهرست طرفداران امام‌خمینی ذکر شده،<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۱/۵۹۶–۵۹۹.</ref> ازجمله کسانی بود که در [[دانشگاه تهران]] در بهمن ۱۳۵۷ در اعتراض به اقدام رژیم پهلوی در ممانعت از ورود امام‌خمینی به کشور، تحصن کردند.<ref>مرکز بررسی اسناد، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۲۵/۱۳۲.</ref> | |||
=== پس از پیروزی انقلاب === | |||
پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، سبحانی به توصیه امام‌خمینی<ref>حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش.</ref> نامزد انتخاباتی [[حزب جمهوری اسلامی]] شد و از حوزه استان آذربایجان شرقی به [[مجلس خبرگان قانون اساسی]] راه یافت.<ref>عابدی، جعفر سبحانی، ۵/۶۰۸؛ حیدری، حزب خلق مسلمان ایران، ۱۶۷.</ref> وی در تنظیم مواد [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران|قانون اساسی]]، هم در انتخاب عبارت‌ها و هم در محتوا تأثیر بسزایی داشت و [[سیدمحمد حسینی بهشتی]] در مجلس خبرگان از دقت نظر وی تشکر کرد.<ref>عابدی، جعفر سبحانی، ۵/۶۰۸؛ حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش.</ref> | |||
== دیدگاه درباره امام‌خمینی == | |||
از نظر سبحانی، امام‌خمینی شاگردپرور بود و درس‌ها را با بیانی روشن و جذاب مطرح می‌کرد و در [[فقه]] به شیوه [[سید حسین بروجردی|بروجردی]] تدریس می‌کرد و با اینکه استاد [[فلسفه]] بود، مسائل هر علم را با مبانی آن به پایان می‌برد و به دخالت‌دادن مباحث فلسفی در علم اصول [[انتقاد]] می‌کرد. وی افزوده‌است که [[امام‌خمینی]] همچنین مخالف سکوت افراد در جلسات درس بود و اگر درس بدون اشکال‌کننده بود، نارحت می‌شد و تأکید می‌کرد برای شاگردانش مرثیه نمی‌خواند که همه ساکت باشند.<ref>سبحانی، حریم امام، ۸.</ref> وی خاطرنشان کرده‌است که امام‌خمینی شخصیتی بود که به [[جامعه اسلامی]] هویتی نو بخشید و در مراحل علمی از همه پیشتاز بود و در مراحل اجتماعی و سیاسی فردی آگاه و آشنا به زمان بود.<ref>سبحانی، بررسی ابعاد، ۱۶–۱۷.</ref> | |||
== آثار و تألیفات == | |||
از جعفر سبحانی آثار بسیاری در قالب کتاب، رساله و مقاله منتشر شده‌است ازجمله الموجز فی اصول الفقه، أدوار الفقه الإمامی، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف (۳ جلد)، منشور جاوید (۱۴ جلد)، فروغ ابدیت (۲ جلد)، المذاهب الاسلامیة و الملل و النحل (۸ جلد) و رساله توضیح المسائل.<ref>رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۱۵–۱۶.</ref> جعفر سبحانی همچنین خدماتی اجتماعی انجام داده‌است که از آن جمله تأسیس [[مؤسسه علمی تحقیقاتی امام‌صادق(ع)|مؤسسه علمی ـ تحقیقاتی امام‌صادق(ع)]] می‌باشد.<ref>عابدی، جعفر سبحانی، ۵/۶۰۸.</ref> | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
==منابع== | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش. | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | ||
* جامعة المصطفی العالمیه، نماد توفیق. | * جامعة المصطفی العالمیه، نماد توفیق. | ||
* ویژه‌نامه نکوداشت خدمات قرآنی حضرت آیت‌الله العظمی سبحانی در عرصه جهانی، شماره ۲، ۱۳۹۲ش. | * ویژه‌نامه نکوداشت خدمات قرآنی حضرت آیت‌الله العظمی سبحانی در عرصه جهانی، شماره ۲، ۱۳۹۲ش. | ||
| خط ۳۴: | خط ۸۱: | ||
* حیدری، اصغر، حزب خلق مسلمان ایران از ظهور تا سقوط، تهران، کیهان، چاپ اول، ۱۳۸۷ش. | * حیدری، اصغر، حزب خلق مسلمان ایران از ظهور تا سقوط، تهران، کیهان، چاپ اول، ۱۳۸۷ش. | ||
* خسروشاهی، سیدهادی، اسناد نهضت اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش. | * خسروشاهی، سیدهادی، اسناد نهضت اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش. | ||
* خسروشاهی، سیدهادی، خاطرات مستند سیدهادی خسرو شاهی | * خسروشاهی، سیدهادی، خاطرات مستند سیدهادی خسرو شاهی دربارهٔ آیت‌الله مشکینی، قم، کلبه شروق، چاپ اول، ۱۳۹۲ش. | ||
* خسروشاهی، سیدهادی، خاطرات مستند سیدهادی خسرو شاهی | * خسروشاهی، سیدهادی، خاطرات مستند سیدهادی خسرو شاهی دربارهٔ علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، قم، کلبه شروق، چاپ اول، ۱۳۹۱ش. | ||
* خسروشاهی، سیدهادی، اسناد نهضت اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش. | * خسروشاهی، سیدهادی، اسناد نهضت اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش. | ||
* رایحه، مجله، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، شماره ۵۶، ۱۳۸۸ش. | * رایحه، مجله، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، شماره ۵۶، ۱۳۸۸ش. | ||
* سبحانی، جعفر، بررسی ابعاد شخصیت حضرت | * سبحانی، جعفر، بررسی ابعاد شخصیت حضرت آیت‌الله العظمی امام‌خمینی، چاپ‌شده در بررسی ابعاد علمی شخصیت حضرت امام‌خمینی، تدوین محمدهادی مفتح، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش. | ||
* سبحانی، جعفر، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی، ۸/۶/۱۳۹۵ش. | * سبحانی، جعفر، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی، ۸/۶/۱۳۹۵ش. | ||
* سبحانی، جعفر، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۲۵۴، ۱۳۹۵ش. | * سبحانی، جعفر، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۲۵۴، ۱۳۹۵ش. | ||
* عابدی، محمد، جعفر سبحانی ( | * عابدی، محمد، جعفر سبحانی (آیت‌الله سبحانی)، چاپ‌شده در گلشن ابرار، قم، نورالسجاد، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش. | ||
* مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. | * مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. | ||
* مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش. | * مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش. | ||
* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | * مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==پیوند به بیرون== | |||
سیدحمید موسویان، [https://books.khomeini.ir/10006/163/ جعفر سبحانی]، دانشنامه | == پیوند به بیرون == | ||
[[رده:مقاله‌های | *سیدحمید موسویان، [https://books.khomeini.ir/books/10006/163/ جعفر سبحانی]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۶، ص۱۶۳–۱۶۶. | ||
[[رده:مقاله‌های جلد ششم دانشنامه]] | [[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | ||
[[رده:مقاله‌های جلد ششم دانشنامه امام‌خمینی]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای تصویر]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | |||
[[رده:شاگردان امام‌خمینی]] | |||
[[رده:شخصیت‌های حوزوی]] | |||
[[رده:مراجع تقلید شیعه]] | |||
[[رده:اعضای شورای بازنگری قانون اساسی]] | |||
{{شاگردان امام‌خمینی}} | |||
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۶ مرداد ۱۴۰۲، ساعت ۱۰:۲۱
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | جعفر سبحانی |
| تاریخ تولد | ۲۰ فروردین ۱۳۰۸ |
| زادگاه | تبریز |
| خویشاوندان سرشناس | محمدحسین سبحانی خیابانی پدر |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | |
| محل تحصیل | |
| اجازه روایت از | |
| اجازه اجتهاد از | |
| تألیفات | الموجز، أدوار الفقه الإمامی، الانصاف، منشور جاوید ، فروغ ابدیت، المذاهب الاسلامیة و توضیح المسائل و ... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| وبگاه رسمی | http://www.tohid.ir/ |
جعفر سبحانی، شاگرد و نویسنده درس امام‌خمینی و عضو خبرگان قانون اساسی.
جعفر سبحانی در سال ۱۳۰۸ در تبریز به دنیا آمد و پس از طی مراحل مقدماتی تحصیل، در چهارده سالگی وارد مدرسه طالبیه تبریز شد و در هفده سالگی «معیار الفکر» را در منطق و «مهذب البلاغه» را در علوم بلاغی نوشت.
سبحانی در سال ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به قم رفت و سطوح عالیه و خارج را از درس اساتید بنام حوزه از جمله سیدحسین بروجردی، سیدمحمد حجت کوه کمری، سیدکاظم شریعتمداری و امام‌خمینی بهره برد.
سبحانی که ارتباط نزدیکی با امام‌خمینی داشت، تقریرات خود از اصول ایشان را با تأیید و اصلاح امام با نام «تهذیب‌الاصول» در سه جلد منتشر کرد. سبحانی همزمان با تحصیل اهتمام زیادی به تدریس داشت و فعالیت‌های اجتماعی فرهنگی او از سال ۱۳۳۷ با همکاری با مجله درس‌هایی از مکتب اسلام آغاز شد و در ادامه در راه‌اندازی دارالتبلیغ همکاری داشت. وی پس از شکل‌گیری نهضت امام‌خمینی از ایشان حمایت می‌کرد و در تحصن علما در دانشگاه تهران در دفاع از امام‌خمینی حضور داشت.
سبحانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به نمایندگی از مردم آذربایجان در مجلس خبرگان قانون اساسی انتخاب شد.
زندگینامه و تحصیلات
جعفر سبحانی در ۲۰ فروردین ۱۳۰۸ در تبریز به دنیا آمد. پدر او محمدحسین سبحانی خیابانی، از عالمان دینی شهر تبریز بود[۱] و اجازه اجتهاد و روایت از سیدابوالحسن اصفهانی، عبدالکریم حائری یزدی، میرزامحمدتقی شیرازی و سیدمحمد فیروزآبادی داشت.[۲] جعفر سبحانی نخست به دبستان صابر رفت و اندکی بعد در مکتبخانه میرزافاضل کتاب‌های گلستان و بوستان سعدی، تاریخ معجم و نصاب الصبیان را خواند.[۳] وی در چهارده‌سالگی وارد مدرسه علمیه طالبیه تبریز شد و ادبیات عرب را نزد حسن نحوی، علی‌اکبر نحوی و مطول، منطق منظومه و شرح لمعه را از میرزامحمدعلی مدرس خیابانی نویسنده کتاب ریحانة الأدب فرا گرفت و در هفده‌سالگی دو کتاب معیار الفکر (در منطق) و مهذب البلاغه را (در علم معانی، بیان و بدیع) نگاشت.[۴]
سبحانی در سال ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به قم رفت و رسائل را نزد میرزامحمد مجاهدی و میرزااحمد کافی و کفایة الاصول را نزد سیدمحمدرضا گلپایگانی فرا گرفت.[۵] وی در درس تفسیر، منطق شفا و اشارات و سیدمحمدحسین طباطبایی شرکت کرد و کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم ایشان را به عربی ترجمه کرد[۶] که جلد اول آن با تقریظ طباطبایی به چاپ رسید.[۷] وی از سال ۱۳۲۹ در درس خارج فقه سیدحسین بروجردی، محمد حجت کوه‌کمری و سیدکاظم شریعتمداری شرکت کرد و از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۷ تا پایان دوره اولِ درس خارج اصول امام‌خمینی حاضر بود[۸] و دست‌نوشته‌های خود (تقریرات) از این درس را که امام‌خمینی آن را خواند و اصلاح و تأیید کرد، به نام تهذیب الاصول منتشر کرد.[۹]
شاگردی امام‌خمینی
امام‌خمینی در دوره تحصیل سبحانی توجه خاصی به وی داشت و او را همچون فرزند خود سیدمصطفی می‌دانست.[۱۰] در تقریظی که ایشان در آبان ۱۳۳۴ بر کتاب تهذیب الاصول نوشت، جعفر سبحانی را دانشمند برجسته، پرهیزکار، صاحب اندیشه تابناک و رأی استوار خوانده‌است که با استعدادی درخشان و سلیقه‌ای خوش به نوشتن این کتاب پرداخته‌است.[۱۱] سبحانی پس از حسینعلی منتظری و مرتضی مطهری مهم‌ترین پرسشگر و اشکال‌کننده در درس امام‌خمینی بود. اشکال‌هایی که وی در درس مطرح می‌کرد، به صورت اشکال و جواب در کتاب تهذیب الاصول آمده‌است.[۱۲] وی که در درس‌های اخلاق امام‌خمینی نیز حضور می‌یافت، خاطرنشان کرده‌است کتاب شرح چهل حدیث امام‌خمینی عصاره درس‌های اخلاقی آن زمان ایشان بوده‌است که نخست منبع بحث‌ها کتاب احیاء العلوم الدین غزالی بود؛ اما چون ایشان آن را مناسب ندید از کتاب وسائل الشیعه حر عاملی بهره گرفت.[۱۳] امام‌خمینی با معرفی سبحانی به افرادی اجازه امور حسبیه داده‌است.[۱۴]
سبحانی همزمان با تحصیل به تدریس نیز می‌پرداخت؛ ازجمله هفت دوره رسائل شیخ‌مرتضی انصاری، پنج دوره شرح منظومه و نیز اسفار و چند دوره مکاسب و کفایةالاصول را تدریس کرده و از سال ۱۳۵۴ به تدریس خارج فقه و اصول، علوم متفرقه مانند علم رجال و درایه پرداخته‌است.[۱۵]
فعالیت‌های مبارزاتی
فعالیت اجتماعی و فرهنگی سبحانی از سال ۱۳۳۷ با همکاری با مجله درس‌هایی از مکتب اسلام آغاز شد.[۱۶] او پس از آن، همراه سیدکاظم شریعتمداری، ناصر مکارم شیرازی و علی دوانی «دارالتبلیغ اسلامی» را با هدف تربیت مبلّغ در ایران و کشورهای اسلامی تأسیس کرد.[۱۷] بر اساس اسناد سازمان اطلاعات و امنیت کشور رژیم پهلوی (ساواک)، سبحانی در بهمن ۱۳۴۰ در استفتایی خواستار نظر امام‌خمینی دربارهٔ خمس معادن ازجمله نفت شد که در دست مردم مسلمان ایران است و پرداخت نمی‌کنند.[۱۸]
سبحانی در سال ۱۳۴۲ همراه محمدصادق خلخالی و ناصر مکارم شیرازی در دیدار با امام‌خمینی از سیاست رژیم پهلوی انتقاد کردند و خواستار اعزام تبلیغی در ماه محرم شدند. امام‌خمینی با تأیید نظر آنان تأکید کرد با هدف روشنگری مردم به تبلیغ بروند و از حکومت واهمه نداشته باشند و اگر دولت مزاحمشان شد، به ایشان گزارش بدهند تا به اطلاع مردم برساند.[۱۹] در آن سال، امام‌خمینی شماری از روحانیان را به کشورهای حاشیه خلیج فارس و شهرهای مختلف ایران فرستاد و سبحانی به آبادان رفت.[۲۰] در اسفند ۱۳۴۲ وی و گروهی از علمای حوزه علمیه قم در نامه‌ای به حسنعلی منصور نخست‌وزیر رژیم پهلوی از بازداشت امام‌خمینی انتقاد کردند.[۲۱] رژیم پهلوی، سبحانی را همراه عبدالرحیم شیرازی بازداشت کرد و به زندان قزل‌قلعه فرستاد.[۲۲]
سبحانی به همراه گروهی از علما و اساتید حوزه علمیه قم در سال ۱۳۴۴ در نامه‌ای به امام‌خمینی، انتقال ایشان از ترکیه به عتبات عالیات را مایه خرسندی و ادامه تبعید ایشان را به جرم حمایت از استقلال کشور و دفاع از حقوق ملت ایران ناروا خواندند و در ادامه تأکید کردند حوزه علمیه قم از نیت‌ها و قصدهای ایشان استفاده می‌کند و در اجرای آنها از هیچ کوششی دریغ نخواهد کرد.[۲۳] وی که در سخنرانی‌های خود از نهضت امام‌خمینی حمایت می‌کرد، در سال ۱۳۴۴ به کاشمر تبعید شد.[۲۴] پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی در آبان ۱۳۵۶، سبحانی همراه تعدادی از روحانیان قم در تلگرامی به امام‌خمینی تسلیت گفتند.[۲۵]
سبحانی در فروردین ۱۳۵۷ همراه گروهی از استادان و فضلای حوزه علمیه قم رفتار رژیم را با مردم و طلاب و محصلان حوزه علمیه قم در پی اهانت روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی در ۱۷ دی ۱۳۵۶، و چهلم شهدای ۱۹ دی همان سال در قم و تبریز محکوم کردند.[۲۶] در اردیبهشت ۱۳۵۷ او با جمعی از عالمان و استادان حوزه علمیه قم حمله مأموران رژیم پهلوی به خانه سیدکاظم شریعتمداری و سیدمحمدرضا گلپایگانی را که منجر به کشته‌شدن دو نفر و مصدوم‌شدن عده‌ای شد، باعث تنفر عمومی دانستند و عمل و رفتار آنان را وحشیانه خواندند[۲۷]؛ همچنین در ۲۴ اردیبهشت همان سال حمله رژیم پهلوی را در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۷ به مدارس حوزه، خانه‌های مراجع و مردم و مکان‌های عمومی که مراجع به مناسبت چهلم شهدای مردم یزد، جهرم و اهواز، مجلس عزاداری برگزار کرده بودند، عمل غیرانسانی و ناشی از ضعف رژیم در برابر مردم دانستند.[۲۸] سبحانی که در مهر ۱۳۵۷ نام او از سوی ساواک در فهرست طرفداران امام‌خمینی ذکر شده،[۲۹] ازجمله کسانی بود که در دانشگاه تهران در بهمن ۱۳۵۷ در اعتراض به اقدام رژیم پهلوی در ممانعت از ورود امام‌خمینی به کشور، تحصن کردند.[۳۰]
پس از پیروزی انقلاب
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سبحانی به توصیه امام‌خمینی[۳۱] نامزد انتخاباتی حزب جمهوری اسلامی شد و از حوزه استان آذربایجان شرقی به مجلس خبرگان قانون اساسی راه یافت.[۳۲] وی در تنظیم مواد قانون اساسی، هم در انتخاب عبارت‌ها و هم در محتوا تأثیر بسزایی داشت و سیدمحمد حسینی بهشتی در مجلس خبرگان از دقت نظر وی تشکر کرد.[۳۳]
دیدگاه درباره امام‌خمینی
از نظر سبحانی، امام‌خمینی شاگردپرور بود و درس‌ها را با بیانی روشن و جذاب مطرح می‌کرد و در فقه به شیوه بروجردی تدریس می‌کرد و با اینکه استاد فلسفه بود، مسائل هر علم را با مبانی آن به پایان می‌برد و به دخالت‌دادن مباحث فلسفی در علم اصول انتقاد می‌کرد. وی افزوده‌است که امام‌خمینی همچنین مخالف سکوت افراد در جلسات درس بود و اگر درس بدون اشکال‌کننده بود، نارحت می‌شد و تأکید می‌کرد برای شاگردانش مرثیه نمی‌خواند که همه ساکت باشند.[۳۴] وی خاطرنشان کرده‌است که امام‌خمینی شخصیتی بود که به جامعه اسلامی هویتی نو بخشید و در مراحل علمی از همه پیشتاز بود و در مراحل اجتماعی و سیاسی فردی آگاه و آشنا به زمان بود.[۳۵]
آثار و تألیفات
از جعفر سبحانی آثار بسیاری در قالب کتاب، رساله و مقاله منتشر شده‌است ازجمله الموجز فی اصول الفقه، أدوار الفقه الإمامی، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف (۳ جلد)، منشور جاوید (۱۴ جلد)، فروغ ابدیت (۲ جلد)، المذاهب الاسلامیة و الملل و النحل (۸ جلد) و رساله توضیح المسائل.[۳۶] جعفر سبحانی همچنین خدماتی اجتماعی انجام داده‌است که از آن جمله تأسیس مؤسسه علمی ـ تحقیقاتی امام‌صادق(ع) می‌باشد.[۳۷]
پانویس
- ↑ رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۷؛ عابدی، جعفر سبحانی، ۵/۵۸۷ و ۵۸۹.
- ↑ حریم امام، صاحب الفکر الثاقب، ۴.
- ↑ عابدی، جعفر سبحانی، ۵/۵۸۹–۵۹۰.
- ↑ سبحانی، پایگاه اطلاع‌رسانی.
- ↑ رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۷–۸.
- ↑ رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۱۰؛ خسروشاهی، دربارهٔ علامه طباطبایی، ۳۶.
- ↑ حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش.
- ↑ حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش؛ رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۷–۸.
- ↑ رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۸؛ حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش.
- ↑ جامعة المصطفی، نماد توفیق، ۲/۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۹–۴۰؛ امام‌خمینی، تهذیب الاصول، ۱/۸.
- ↑ سبحانی، حریم امام، ۸.
- ↑ سبحانی، حریم امام، ۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۵۸ و ۴۹۹.
- ↑ حریم امام، صاحب الفکر الثاقب، ۵؛ حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش.
- ↑ رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۱۱.
- ↑ خسروشاهی، دربارهٔ آیت‌الله مشکینی، ۱۰۲.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۵۸–۵۹.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۳۵۷–۳۵۹.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۳۷۶.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۰۹–۱۱۰.
- ↑ جامعة المصطفی، نماد توفیق، ۲/۲۴؛ خسروشاهی، اسناد نهضت، ۴/۱۰۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۵/۳۶۹.
- ↑ جامعة المصطفی، نماد توفیق، ۲/۲۴؛ خسروشاهی، اسناد نهضت، ۱/۳۰۵.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۲۹؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۶/۶۹.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۶۹–۲۷۲.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۹۱–۲۹۲.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۹۶–۲۹۹.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۱/۵۹۶–۵۹۹.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ۲۵/۱۳۲.
- ↑ حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش.
- ↑ عابدی، جعفر سبحانی، ۵/۶۰۸؛ حیدری، حزب خلق مسلمان ایران، ۱۶۷.
- ↑ عابدی، جعفر سبحانی، ۵/۶۰۸؛ حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش.
- ↑ سبحانی، حریم امام، ۸.
- ↑ سبحانی، بررسی ابعاد، ۱۶–۱۷.
- ↑ رایحه، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، ۱۵–۱۶.
- ↑ عابدی، جعفر سبحانی، ۵/۶۰۸.
منابع
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- جامعة المصطفی العالمیه، نماد توفیق.
- ویژه‌نامه نکوداشت خدمات قرآنی حضرت آیت‌الله العظمی سبحانی در عرصه جهانی، شماره ۲، ۱۳۹۲ش.
- حریم امام، مجله، صاحب الفکر الثاقب، شماره ۲۵۴، ۱۳۹۵ش.
- حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲/۳/۱۳۹۶ش.
- حیدری، اصغر، حزب خلق مسلمان ایران از ظهور تا سقوط، تهران، کیهان، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- خسروشاهی، سیدهادی، اسناد نهضت اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- خسروشاهی، سیدهادی، خاطرات مستند سیدهادی خسرو شاهی دربارهٔ آیت‌الله مشکینی، قم، کلبه شروق، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- خسروشاهی، سیدهادی، خاطرات مستند سیدهادی خسرو شاهی دربارهٔ علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، قم، کلبه شروق، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- خسروشاهی، سیدهادی، اسناد نهضت اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- رایحه، مجله، زندگینامه آیت‌الله العظمی سبحانی، شماره ۵۶، ۱۳۸۸ش.
- سبحانی، جعفر، بررسی ابعاد شخصیت حضرت آیت‌الله العظمی امام‌خمینی، چاپ‌شده در بررسی ابعاد علمی شخصیت حضرت امام‌خمینی، تدوین محمدهادی مفتح، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
- سبحانی، جعفر، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی، ۸/۶/۱۳۹۵ش.
- سبحانی، جعفر، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۲۵۴، ۱۳۹۵ش.
- عابدی، محمد، جعفر سبحانی (آیت‌الله سبحانی)، چاپ‌شده در گلشن ابرار، قم، نورالسجاد، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
پیوند به بیرون
- سیدحمید موسویان، جعفر سبحانی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۱۶۳–۱۶۶.