عبادت

با عبادات اشتباه نشود.

عبادت، خضوع و تذلل در برابر پروردگار.

معنی

«عبادت» از ریشه «عبد» به دو معنای نرمی و ذلت یا سختی و غلظت است است و «طریق معبّد» به زمینی گفته می‌شود که به واسطه بسیار پانهادن بر آن هموار شده است . عبادت به معنای طاعت، انقیاد و خضوع و عبودیت به معنای اظهار تذلل است. برخی عبادت را نهایت خضوع و تذلل در برابر کسی دانسته‌اند که دارای غایت فضیلت باشد و آن خداوند است . امام‌خمینی این تعریف عبادت را کامل نمی‌داند و باور دارد شاید عبادت ـ که در فارسی از آن به پرستش و بندگی تعبیر می‌کنند ـ در معنای خود خضوع برای خالق و خداوند را داشته باشد. از این‌رو این نوع خضوع که ملازم است با خداوندی معبود، در غیر خداوند شرک و کفر است؛ اما مطلق خضوع، بدون اعتقاد به خداوندی معبود، هرچند به غایت خضوع برسد، موجب کفر و شرک نیست، گرچه برخی اقسام آن، چون پیشانی به خاک گذاشتن حرام باشد . عبادت در اصطلاح اخلاقی بالاترین مرتبه خضوع و تذلل است و در اصطلاح اهل معرفت عبارت است از فعل مکلف بر خلاف هوای نفسش به جهت تعظیم خداوند و تذلل برای خداوند به قبول امر و نهی او . برخی نیز آن را تعظیم خداوند و انبیا(ع) و اولیا و ائمه(ع) و امتثال اوامر و نواهی شرعی دانسته‌اند . امام‌خمینی عبادت را مطلق ثنای حق‌تعالی می‌داند .

از واژگان مرتبط با عبادت، اطاعت است. عبادت، غایت خضوع است و این ممکن نیست، مگر با معرفت معبود؛ اما اطاعت، پیروی از اراده و خواست دیگری است؛ حتی در جایی که شخص این تبعیت را قصد نکرده باشد؛ مثل اطاعت از شیطان .

پیشینه

روحیه پرستش و عبادت از دیرباز در انسان‌ها وجود داشته است؛ چنان‌که در ادیان غیر آسمانی نیز پرستش زمین، آسمان و اجداد مورد توجه بوده است . هر یک از ادیان آسمانی برای عبادات خود، روش‌ها و آیین‌های ویژه‌ای دارند . در ادیان آسمانی، مانند یهود و مسیحیت ، درباره چگونگی عبادت و پرستش سخن به میان آمده است.

در اسلام عبادت اهمیت فراوانی دارد. قرآن هدف از خلقت را عبادت دانسته و در آیات فراوانی، بندگان را به عبادت سفارش کرده است . در منابع روایی نیز به این امر مهم توجه خاصی شده و باب‌هایی به آن اختصاص یافته است . همچنین اندیشمندان اسلامی به جایگاه عبادت و اهمیت آن پرداخته‌اند و جنبه‌های گوناگون آن را بررسی کرده‌اند؛ چنان‌که فقیهان احکام ظاهری آن را بیان و اهل معرفت از اهمیت آن در سلوک و اسرار باطنی آن بحث کرده‌اند. علمای اخلاق نیز از عبادت به عنوان یکی از اسباب وصول به قرب پروردگار و معرفت او یاد کرده‌اند.

امام‌خمینی افزون بر بررسی احکام فقهی عبادات (ببینید: عبادات)، به اسرار باطنی و حقیقت عبادت نیز توجه ویژه‌ای کرده و در این زمینه دو کتاب مستقل به نام آداب الصلاة و سرّ الصلاة نگاشته است (ببینید: آداب الصلاة و سرّالصلاة). ایشان مطالبی، چون حقیقت عبادت ، فطری‌بودن عبادت ، حضور قلب در عبادت، راه تحصیل آن و آثار عبادت را بررسی و برخی اسرار عبادی حج ، روزه ، زکات و خمس را بیان کرده است (ببینید: اسرار عبادت).

حقیقت عبادت

حکما و اهل معرفت، حقیقت و سرّ عبادت را خضوع ذاتی ، تذلل و سیر از عالم تاریکی به عالم قرب، رحمت و نور معرفی کرده‌اند. محمدعلی شاه‌آبادی، استاد امام‌خمینی بر این اعتقاد است که حقیقت عبادت، سرایت‌دادن ثنای حق تا نشئه عالم مادی و مُلکی بدن است و برای هر یک از مراتب انسانی در این عبادت بهره‌ای برشمرده و معتقد است، هم‌چنان‌که عقل، بهره‌ای از معارف و ثنای ربوبیت دارد، قلب و صدر و بدن نیز بهره‌ای از آن دارند. بهره بدن همین عبادات و نسک است . امام‌خمینی همانند استاد خود، شاه‌آبادی ، باور دارد عبادت نوعی ثناخوانی معبود است و هر عبادتی ثنای پروردگار به وصفی از اوصاف و اسمی از اسمای اوست و همه عبادات، حتی عبادت انسان کامل، دایم تحت حجب اسما و صفات حق واقع می‌شود، هرچند انسان کامل عابد اسم اعظم الله است و غیر او عابد سایر اسما و صفات هستند و از آنجاکه ثنای هر کسی فرع معرفت اوست و کسی را توان معرفت ذات پروردگار نیست، پس انسان به حقیقت ثنای او نیز نمی‌تواند قیام کند ؛ چنان‌که کسی نمی‌تواند حقیقت چگونگی عبادت و ثنای معبود را ادراک کند؛ زیرا آن نیز فرع بر معرفت به ذات، صفات و چگونگی ارتباط عالم غیب و شهادت است و تنها از طریق وحی و الهام الهی قابل شناخت است.

بر این مبنا امام‌خمینی در عبادات قائل است تمامی عبادات از جانب پروردگار، متعین و توقیفی هستند و کسی حق ندارد از پیش خود، عبادتی تشریع و ایجاد کند . البته خداوند به طاعت و عبادت بندگان نیازی ندارد ؛ اما به سبب لطف و رحمت بی‌کرانش، باب عبادت و معرفت خود را با وحی و الهام به انبیا(ع) به روی بندگان گشوده است تا آنان نقصان‌های خویش را رفع کنند و به مقدار ممکن، تحصیل کمال کنند؛ بنابراین گشودن باب عبادت یکی از نعمت‌های بزرگی است که تمام موجودات را دربر گرفته است و هیچ‌کس نمی‌تواند شکر آن نعمت را به‌جای آورد . به باور ایشان، بر سالکان ضروری است که به مقام ذلت خویش پی برند و به آن همواره توجه کنند و در مقام عزت پروردگار نیز بنگرند که هر چه این نظر قوت بگیرد، عبادت روحانی‌تر و روح عبادت قوی‌تر می‌شود . همچنین انسان هر ‌اندازه از نقصان خود آگاه شود، عبادتش نورانیت می‌یابد و مورد عنایت پروردگار خواهد بود .

عبادت و عبودیت

یکی از مفاهیمی که در شناخت حقیقت عبادت دخالت دارد مفهوم عبودیت است. عبودیت در اصطلاح عرفانی و اخلاقی، خضوع خاص به درگاه معبود و اظهار تذلل برای کسی است که مستحق آن است و با تکلف همراه است و به خواص از سالکان تعلق دارد؛ اما «عبودت» متعلق به خواص‌الخواص و اهل یقین است که خود را قائم به حق در عبودیت مشاهده می‌کنند و آن عمل بالله است . امام‌خمینی نیز عبودیت را خضوع تام و اطاعت از کسی می‌داند و حقیقت آن در برابر خداوند فنا در حضرت ربوبیت و القای انانیت، خودپرستی و همچنین تعلق به عزّ قدس الهی و انقطاع به سوی خداوند است و در جایی که شخص از انانیت خارج شود، به حقیقت عبودیت نایل می‌شود . طبق بعضی روایات منسوب، عبودیت جوهری است که باطن آن ربوبیت است .

امام‌خمینی مانند دیگر عارفان عبودیت و ربوبیت را ملازم یکدیگر می‌داند؛ به این معنا که هر مقدار در عبودیت از انانیت مفقود شود، در ظل حمایت ربوبیت یافت می‌شود و بنده به جایی می‌رسد که حق‌تعالی سمع و بصر و دست و پای او می‌گردد و تصرفات او تصرفات حق می‌شود که این مرتبه قرب نوافل و اولین مرتبه ولایت است و در مقابل، هر مقدار از عبودیت کاسته شود و ربوبیت نفس بیشتر گردد، از عزت ربوبیت در آن کاسته می‌شود و اگر انسان توانست با دستگیری اولیای الهی به کنه عبودیت برسد، به گوشه‌ای از اسرار عبادت دست می‌یابد . به باور ایشان عبودیت مطلقه، اعلامرتبه کمال و بالاترین مقام انسانیت است و این مقام مختص نبی خاتم(ص) است و او «عبدالله» حقیقی است و باقی اولیای کامل به پیروی از ایشان به این مرتبه می‌رسند؛ چنان‌که معراج حقیقی که برای نبی خاتم(ص) واقع شد نیز به واسطه عبودیت مطلقه بود .

هدف از عبادت

هدف از عبادت در آیات الهی، رستگاری و تقوا ذکر شده است. برخی روایات نیز هدف عبادت بندگان را گاه ترس از عقاب یا طلب اجر یا سپاسگزاری از خداوند برشمرده‌اند . عارفان عبادت زاهدان را که برای رسیدن به نعمت‌های بهشتی و ترس از عقاب الهی است، شایسته نمی‌دانند، بلکه معتقدند حق‌تعالی به واسطه کمالات خود مستحق عبادت است و اهل معرفت عبادت را از آن جهت که همه نعمت‌ها از ناحیه اوست، به‌جا می‌آورند .

امام‌خمینی بر این باور است که عبادات اسراری دارند که نباید از آنها غافل شد؛ چنان‌که در مثل نماز نباید آن را در تجوید، قرائت و تصحیح ظاهر خلاصه کرد . ایشان تمام هدف عبادت را به‌فعلیت‌رسیدن کمالات انسان و الهی‌شدن او می‌داند ؛ چنان‌که یکی از هدف‌های عبادت آن است که باطن نفس، صورت عبودیت بگیرد؛ بدین معنا که باطن نفس از عبادت منفعل گردد و قلب نورانی شود . ایشان سرّ دیگر عبادت را تمرین‌دادن طبیعت نفس، غلبه ملکوت آن بر ملک و بدن و نفوذ اراده فاعله نفس می‌داند ؛ البته تکلیف به احکام باطنی برای تحصیل کمال عبادت است و ترک‌کردن آن عقابی در پی نخواهد داشت (ببینید: اسرار عبادت).

اقسام و درجات

در برخی روایات، بسیاری از اعمال نیک عبادت شمرده شده است؛ مانند نگاه به عالم، نگاه به امام عادل، نگاه به والدین به‌رأفت و نشستن نزد علما . امام‌خمینی نیز عبادت را منحصر در افعال خاصی نمی‌داند و باور دارد کار برای خداوند عبادت است ؛ از این‌رو کار کسانی که به اسلام و مملکت اسلامی خدمت کنند، عبادت است ، بلکه اسلام سیاستش عبادت است . در برخی روایات، عبادت به عبادت عبید، عبادت تجار و عبادت احرار (آزادگان) تقسیم شده است . اهل معرفت نیز عبادت را به سه دسته عبادت عامه، خاصه و خاصة‌الخاصه تقسیم کرده‌اند .

امام‌خمینی به اعتبارات متعدد، برای عبادت اقسامی قائل است. ایشان به اعتبار اهداف عبادت‌کنندگان، عبادت را به سه دسته تقسیم می‌کند:

1. عبادت احرار: عبادتی که برای حب حق‌تعالی و یافتن آن ذات مقدس انجام می‌شود. این عبادت، نخستین مقام اولیاست.
2. عبادت تجار: عبادت برای وسعت روزی، دفع بلاها و مانند آن است.
3. عبادت عبید: عبادت برای ترس از جهنم و شوق به بهشت است و این عبادت، اگرچه درست است، دارای نیت صادقانه و خالصانه نخواهد بود و برای رضایت نفس است و خداوند این عبادات را به سبب ضعف انسان و رحمت واسعه خود به گونه‌ای پذیرفته است .

همچنین امام‌خمینی با توجه به عوالم سه‌گانه (ملک، ملکوت و جبروت) عبادت را به سه دسته عبادات قالبی، قلبی و روحی تقسیم می‌کند و قائل است عالم ملک، محل عبادات قالبیه (بدنی)، عالم ملکوت، محل عبادات قلبی و تهذیب باطنی و عالم جبروت، مظهر عبادات روحی است و این عوالم سه‌گانه هر یک به دیگری سرایت می‌کند؛ به گونه‌ای‌که عبادت قالبی شرعی، اگر با آداب ظاهری و باطنی انجام شود، موجب تهذیب باطن می‌شود و تهذیب باطن قوه تعبد را قوی می‌سازد و انسان را به حقایق توحید می‌رساند .

از سوی دیگر، امام‌خمینی به اعتبار توجه عبادت‌کنندگان، عبادت را چهار دسته کرده است:

1. کسانی که از نماز و دیگر عبادات جز صورت ظاهری و حرکات بدنی چیز دیگری نمی‌دانند و از مفاهیم اذکار و ادعیه به معنای عرفی بسنده می‌کنند و به آن مقیدند.
2. کسانی که حقایق عبادت را با عقل و فکر درک می‌کنند.
3. کسانی که افزون بر اینکه حقایق را با عقل و فکر درک می‌کنند، آنها را به لوح قلب خود نیز می‌رسانند.
4. کسانی که افزون بر اینکه حقایق را به مرتبه قلب می‌رسانند، با مجاهدات و ریاضات شرعی به مرتبه کشف و شهود نیز می‌رسند .

همچنین ایشان عبادت را به اعتبار چگونگی تحقق آن به عبادت فردی و اجتماعی تقسیم کرده و معتقد است برخی عبادات به صورت جمعی، دارای مصالح سیاسی و اجتماعی و فواید روحی و معنوی خاصی است . ایشان میزان در کمال و تمامیت عبادت را دو اصل مهم می‌داند: یکی خوف و خشیت از حق‌تعالی که موجب تقوای نفوس و پرهیزگاری آنهاست و دیگری نیت صادقه و اراده خالص که هر قدر عبادات از شرک خالص‌تر باشد، کامل‌تر است .

میزان و چگونگی عبادت

بر اساس آیه «وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یأْتِیکَ الْیقِینُ» ، در شریعت اسلام، عبادت تا زمان مرگ ادامه دارد؛ اگرچه برخی صوفیان بر این عقیده‌اند که اگر انسان به حد یقین برسد، دیگر نیازی به عبادت ندارد . امام‌خمینی، مانند نوع ‌اندیشمندان اسلامی مراد از یقین در آیه پیش‌گفته را زمان مرگ می‌داند . ایشان در تأویلی عرفانی، مرگ را به معنای فنای مطلق تفسیر می‌کند؛ بدین معنا که تا وقتی بنده سالک است، عبادت از بنده است و وقتی واصل شد و فنای کلی به او دست داد، با حق متحد می‌شود و عبادت به حق نسبت داده می‌شود و عبادت از ناحیه حق‌تعالی در آینه بنده واقع می‌شود .

در برخی روایات، میانه‌روی در عبادت، مطلوب شمرده شده و در مواردی نیز به جدیت و کوشش در عبادت توصیه شده است . امام‌خمینی اختلاف اهل سلوک در درجات و احوال نفوس را مبنای اختلاف در روایات دانسته و باور دارد اگر نفس شخصی در عبادات و ریاضات قوی باشد و توان آن را داشته باشد، لازم است در عبادت جدیت کند. به همین سبب به کسانی که دوره جوانی را گذرانده‌اند و آتش شهوت در آنان تا ‌اندازه‌ای فروکش کرده است، سفارش می‌کند قدری به ریاضات نفسانی بپردازند و نفس را به عبادت عادت دهند؛ به خلاف گروهی که نفوسشان چنین قوتی ندارد و باید در عبادت میانه‌روی کنند. به ‌طور کلی ایشان میزان را نشاط، قوت و ضعف نفس می‌داند .

شرایط و آداب عبادت

اسلام برای تکلیف انسان، اعم از عبادات و غیر عبادات، شرایط عامی قرار داده است؛ مانند:

1. عقل ؛
2. قدرت بر تکلیف؛
3. علم مکلف به تکلیف ؛
4. بلوغ .

افزون بر این شرایط، برای توجه تکلیف در برخی عبادات نیز شرایطی ذکر شده است؛ مانند حرّیت ، امکان تصرف در اموال در زکات ، استطاعت و بازبودن راه در حج ، مسافرنبودن و سلامت از بیماری در روزه .

همچنین برای صحت عبادت از نظر شرعی و نیز قبول و کمال آن، شرایط و آدابی برشمرده‌اند. ازجمله:

اخلاص

از شرایط صحت عبادت، اخلاص است که در تمام عبادات شرط است و در برخی مراتب بالای آن، افزون بر این، جزء شرایط قبول نیز شمرده شده و واجب است . از این‌رو علمای اسلام با استناد به آیات و روایات ، به مسئله اجتناب از ریا در عبادت توجه ویژه‌ای کرده‌اند و به تبیین جوانب مختلف آن پرداخته‌اند .

امام‌خمینی نیز اخلاص در عبادت را لازم می‌شمارد و آن را تصفیه عمل از هر گونه آمیختگی از غیر حق می‌داند ؛ چنان‌که ریا نشان‌دادن چیزی از اعمال حسنه، خصلت‌های پسندیده یا عقاید حقه به مردم برای منزلت پیداکردن نزد آنان است که خود دارای چند مقام است. یکی از آنها ریای معروف نزد فقهاست که دو نوع دارد:

1. انجام عمل و عبادت شرعی به قصد نشان‌دادن به مردم و جلب قلوب آنان؛
2. ترک یک عمل به قصد ارائه به مردم و جلب قلوبشان .

به باور امام‌خمینی هر چه نیت عبادت از آلودگی‌ها و شرک پاک باشد، خالص‌تر است. ایشان شرک در عبادت را داخل‌کردن رضای خود یا غیر خود در رضای خدا می‌داند و معتقد است اگر شخص غیر خودش را ملاحظه کند، شرک ظاهری و ریای فقهی است و اگر رضای خودش را در نظر داشته باشد، شرک خفی و باطنی است که چنین شرکی نیز نزد اهل معرفت موجب فساد عبادت می‌شود و برای قبولی عبادات، چاره‌ای جزء اخلاص نیست . از این‌رو تا زمانی که نفس به عبادت یا عابد و معبود توجه می‌کند، خالص نیست و باید دل از همه اغیار خالی کند؛ به گونه‌ای‌که در آن غیر حق راهی نداشته باشد تا خالص شود (ببینید: عبادات، اخلاص، شرک، و ریا).

حضور قلب

در روایات، بر حضور قلب در عبادات، به‌ویژه در نماز تأکید شده است . علمای اخلاق و اهل معرفت نیز به حضور قلب در عبادت توصیه کرده‌اند .

امام‌خمینی روح عبادت و تمام و کمال آن را به حضور قلب و اقبال آن می‌داند که هیچ عبادتی بدون آن، مقبول درگاه احدیت نیست و چنین عبادتی مورد نظر لطف و رحمت الهی قرار نمی‌گیرد و از درجه اعتبار ساقط است . به باور ایشان، بسیاری از آداب نماز، مقدمه حضور قلب است و عبادت بی‌حضور قلب، ارزشی ندارد و نورانیت و مراتب کمال آن وابسته به حضور قلب و مراتب آن است (ببینید: قلب)؛

طمأنینه

امام‌خمینی هم‌چنان‌که در نماز، طمأنینه ظاهری را واجب می‌داند . طمأنینه باطنی را نیز یکی از شرایط معنوی عبادت می‌شمارد؛ زیرا سبب می‌شود حقیقت عبادت، صورت باطنی قلب شود. از این جهت بر شخص سالک لازم است عبادت را با آرامش قلب و طمأنینه به‌جا آورد؛ زیرا عبادت با اضطراب و تزلزل، اثری در قلب و ملکوت آن نخواهد داشت . به باور ایشان، اگر قلب در وقت عبادت، غافل و ساهی باشد، عبادتش عبادت حقیقی نخواهد بود و چیزی شبیه به لهو و بازی است که با چنین عبادتی نفس تأثیری نمی‌پذیرد و عبادت از صورت ظاهری، به باطن و ملکوت بالا نمی‌رود (ببینید: طمأنینه)؛

ورع

در اصطلاح اهل معرفت، ورع پرهیزگاری کامل یا سخت‌گرفتن بر نفس برای تعظیم حق است و امام‌خمینی این را از شرایط کمال عبادت شمرده است؛ به گونه‌ای‌که عبادت بدون آن از درجه اعتبار ساقط است؛ پس عبادت، بدون پاک‌کردن نفس از کدورت گناه فایده‌ای ندارد ؛

توجه به عز ربوبیت و ذل عبودیت

یکی از آداب عبادت در نگاه امام‌خمینی، توجه به عز ربوبیت و ذل عبودیت است و کسی که با قدم عبودیت سیر کند و ذلت بندگی را بر پیشانی خود گذارد، به عز ربوبیت راه می‌یابد ؛

محافظت از تصرفات شیطان

امام‌خمینی با استناد به برخی آیات ، یکی از آداب عبادت را محافظت عبادت از تصرفات شیطان می‌داند که از مهم‌ترین آداب قلبی است (ببینید: آداب و اسرار نماز).

آثار عبادت

در روایات به آثار برخی از عبادات اشاره شده است؛ ازجمله اینکه ثمره روزه حکمت و ثمره حکمت معرفت و ثمره معرفت یقین و ثمره یقین رضاست . ‌اندیشمندان اسلامی نیز ثمره عبادت را اصلاح امراض قلب ، صفا، ‌طهارت و رقت قلب می‌دانند.

امام‌خمینی به برخی از نتایج عبادت اشاره کرده است؛ ازجمله:

1. تقرب انسان به پروردگار و وصول به بارگاه قدس الهی ؛
2. حصول معارف؛
3. تذکر معبود ؛
4. به ‌دست ‌آوردن صورت اخروی ملکوتی که به وسیله آن بهشت آباد می‌شود ؛
5. تقویت اراده و اینکه نفس صاحب عزم و اقتدار شود ؛
6. اتحاد با روح عبادت که ثمره تکرار عبادات و تأثیر آن در قلب است تا قلب عابد با روح عبادت متحد شود .

همچنین تکرار عبادت باعث می‌شود زبان قلب گشوده شود و خود قلب، ذاکر و عابد گردد .

سیره امام‌خمینی

یکی از ابعاد شخصیت امام‌خمینی، توجه ویژه ایشان به مناجات و عبادت بود . ازجمله خصوصیات ایشان در عبادت، مداومت بر عمل و دقت در انجام عبادات، مطابق دستورهای وارد شده، بدون کم و زیاد بود . امام‌خمینی از آنجاکه خود را در محضر حق مشاهده می‌کرد، کارهای عادی او، مانند خواندن روزنامه و گوش‌دادن به رادیو نیز عبادت بود . ایشان در وقت عبادت و نماز نیز آنچنان قلبش در محضر خداوند حاضر و منقطع از غیر بود که گویی اصلاً صدای اطراف را نمی‌شنید و برای نماز اول وقت، اهمیت خاصی قائل بود و به آن سفارش می‌کرد .

اهتمام امام‌خمینی به عبادت، منحصر به عبادات واجب نبود، بلکه از مستحبات، مانند اذکار و نوافل غافل نمی‌ماند و ذکر و زیارت می‌خواند و روزانه چندین نوبت قرآن تلاوت می‌کرد . ایشان در مدت سیزده سال اقامت در نجف، جز در مواردی که به کربلا مشرف می‌شد یا بیمار بود، زیارت حرم امیرالمؤمنین(ع) را ترک نکرد و با نظم کامل در کارها، زیارت را در ردیف نماز جماعت و درس نهاده بود . نافله شب ایشان نیز از زمان تحصیل ترک نشده بود و این روش حتی در زمان بیماری ایشان ادامه داشت . ایشان همچنان‌که خود به عبادت اهتمام می‌ورزید، دیگران را نیز به عبادت خداوند، به‌ویژه در دوران جوانی سفارش می‌کرد .

پیوند به بیرون

• سعید نصیری، عبادت، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۲۰۱-۲۱۱.