امانت و امانتداری

امانت و امانتداری، نگه‌داری حقوق مالی و غیر مالی دیگران و عامل اعتماد دیگران به انسان.

مفهوم‌شناسی

امانت از ریشه «امن» و در معنای مصدری ضد خیانت و به معنای مورد اطمینان بودن به کار می‌رود و اسم هر چیزی است که انسان بر آن امین قرار داده شده‌است، چنان‌که امانت‌داری حالتی در انسان است که او را به حفظ حقوق دیگران برمی‌انگیزد و از تضییع یا تصرف در آنها بازمی‌دارد.

امانت به معنای اسمی، چیزی است که به جهت حفظ اصل و ثمرات آن نزد امین قرار داده می‌شود.

امانت در اصطلاح عرفانی، خلافت و حقایق الهی در عالم است. امام‌خمینی نیز در آثار خود به هر دو معنای امانت و امانتداری پرداخته‌است. به اعتقاد ایشان، امانت در اصطلاح اهل معرفت، ولایت مطلقه و مقام فیض مقدس است که غیر از انسان هیچ موجودی لایق آن نیست.

از واژگان نزدیک به امانت، ودیعه است. فرق این دو در این است که امانت، عام است و به مواردی گفته می‌شود که مالی با قصد یا بدون قصد در اختیار دیگری قرار می‌گیرد؛ اما ودیعه، تنها امانت‌هایی است که با قصد در اختیار کسی بگذارند، همچنین ودیعه، عقدی است که بر نیابت در حفظ دلالت می‌کند و به ایجاب و قبول نیاز دارد، برخلاف امانت که عقد نیست و ایجاب و قبول در آن لازم نخواهد بود.

پیشینه

امانت از موضوعاتی است که ریشه در آفرینش انسان دارد؛ چنان‌که قرآن کریم از امانتی سخن می‌گوید که آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها از پذیرش آن سر باز زده‌اند؛ اما انسان آن را بر عهده گرفته‌است. در کتاب مقدس، صفت امانت صفتی از صفات الهی معرفی شده‌است. امانتداری ازجمله صفات پسندیده‌است که عموم انسان‌ها با هر دین و آیینی به آن ارزش می‌دهند و امانتدار را می‌ستایند. در قرآن کریم برخی پیامبران(ع)، به «امین» موصوف شده‌اند ازجمله؛ پیامبر اسلام(ص)، نوح(ع)، هود(ع)، و صالح(ع)، همچنین قرآن یکی از ویژگی‌های مؤمنان راستین را امانتداری دانسته و آن را مصداق تقوا و وفای به عهد شمرده‌است.

در روایات اسلامی نیز بر نقش و اهمیت امانتداری تأکید فراوانی شده‌است. به گفته امیرالمؤمنین علی(ع)، رسالت امانتی است که خداوند در مورد آن از پیامبران (ع)، پیمان گرفته‌است همچنین امانتداری، نظام امت و خیانت در آن با بی‌دینی یکسان شمرده شده‌است. در نگاه امیرالمؤمنین (ع)، کسی که در نهان و آشکار، فعل و سخنش با یکدیگر اختلاف نداشته باشد، حق امانت را رعایت کرده‌است. همچنین امام‌صادق(ع)، میزان داوری دربارهٔ افراد را راستگویی و امانتداری شمرده‌است و آن را در فراوانی نماز و روزه نمی‌داند. علمای اخلاق، غالباً باب مستقلی به بحث صفت امانتداری اختصاص نداده و در ضمن بحث از خیانت، به این موضوع پرداخته‌اند. عارفان در آثار خود از حقیقت امانت که در انسان به ودیعه گذاشته شده‌است، بحث کرده‌اند و به بیان مصادیقی از آن پرداخته‌اند. فقها نیز اهتمام بسیاری به این موضوع داشته و دربارهٔ احکام ودیعه، بیع و اجاره بحث کرده‌اند. از سوی دیگر، امانتداری ازجمله شریف‌ترین صفات و ملکات انسانی است و باعث عزت و رستگاری نزد خالق و مخلوق می‌شود. برخی علمای اخلاق ملکه عفت را سبب امانتداری دانسته‌اند، که خود از اعتدال و تهذیب قوه شهویه پیدا می‌شود.

امام‌خمینی در آثار اخلاقی-عرفانی و فقهی خویش بارها واژه امانت را به کار برده و به بحث از امانت و امانتداری پرداخته و مصادیق متعدد امانت را برشمرده و تفسیر عرفانی از آیه امانت به دست داده‌است. ایشان امانتداری را یکی از بسترهای روابط اجتماعی دانسته که برپایی نظام و حکومت اسلامی، اجرای احکام و دستورهای آن و حفظ شئون جامعه اسلامی، تنها در چنین بستری امکان‌پذیر است. ایشان همچنین اساس زندگی اجتماعی را اعتماد مردم به یکدیگر دانسته که بر امانتداری و ترک خیانت بنا شده‌است؛ از این‌رو انسان خائن مورد اطمینان نیست و از مدنیت و هم‌عضوی جامعه انسانی بیرون است. ایشان با نقل روایتی از رسول اکرم (ص)، خیانت در امانت را سبب خارج‌شدن از امت رسول خدا (ص)، و مشمول غضب الهی شمرده‌است. به باور ایشان، قبح ذاتی خیانت در امانت، امری است که هیچ فطرتی آن را پذیرا نیست و خائن، از جنس انسانی خارج و به شیاطین ملحق می‌شود.

انواع امانت

امانت در فرهنگ اسلام، معنای گسترده‌ای دارد و منحصر در امانت‌های مادی نیست، بلکه امانت‌های معنوی، از قبیل علوم و معارف حقه را نیز دربر می‌گیرد. هر یک از امانت‌های مادی و معنوی نیز به امانت شخصی و عمومی تقسیم می‌شوند. مراد از امانت‌های شخصی اموال و چیزهایی است که افراد نزد یکدیگر به امانت می‌گذارند و احکام آن در منابع فقهی آمده‌است و امانت‌های عمومی، امور عام، مانند مسئولیت‌ها یا اموال عام، مانند زکات یا خمس هستند.

امانت مادی

امانت مادی در تقسیمی دیگر از نگاه فقهی، به امانت مالکی و شرعی تقسیم می‌شود:

1. امانت مالکی در موردی است که مالی با اذن مالک در اختیار غیر قرار می‌گیرد.
   1. امانت شرعی امانتی است که به اذن شارع در اختیار غیر مالک قرار می‌گیرد و او شرعاً مکلف به حفظ آن است. امام‌خمینی نیز امانت را به مالکی و شرعی تقسیم کرده‌است. در امانت مالکی، مال به اذن مالک در اختیار غیر قرار می‌گیرد، چه این واگذاری به عنوان امانت باشد؛ مثل ودیعه و چه در ضمن عنوان دیگری باشد؛ مثل رهن، اجاره، عاریه و مضاربه؛ اما در امانت شرعی با اذن شارع یا به سبب عوامل قهری، چون باد و سیل، مال به دست امانتدار می‌رسد؛ چنان‌که مال یافت‌شده (لقطه)، از این قبیل محسوب می‌شود.

امانت از جهت صاحب امانت

همچنین امانت از جهت صاحب امانت، به امانت الهی و خلقی تقسیم می‌شود.

امانت‌های الهی

امانت الهی، امانتی معنوی به‌شمار می‌رود. در قرآن کریم از امانتی سخن به میان آمده‌است که آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها از پذیرش آن امتناع کردند. برخی مفسران مراد از امانت را در این آیه، ولایت الهی و کامل‌شدن علمی و عملی انسان در حقایق دین دانسته‌اند. برخی دیگر آن را به معنای دین حق، واجبات و محرمات خدا و نماز و روزه تفسیر کرده‌اند. عارفان نیز امانت را در آیه، بر خلافت الهی، علم، نماز و عمر انسان تطبیق کرده‌اند.

امام‌خمینی برای امانت الهی مصادیق متعددی برشمرده است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

حقیقت اطلاقی

ازجمله معانی باطنی امانت در آیه ۷۲ سوره احزاب، حقیقتی مطلق است که ظل و سایه حق مطلق است؛ زیرا آسمان‌ها و زمین و هر چه در آنهاست، حتی ارواح کلیه، همگی محدود و مقیدند و شأن مقید آن است که از پذیرش حقیقت اطلاقی حق‌تعالی امتناع بورزد؛ اما انسان در مقام ظلومیت که مقام تجاوز از همه حدود و گذشتن از همه تعیّنات و رسیدن به مقام اطلاقی و لامقامی است، نیز در مقام جهولیت که مقام فناست، لیاقت حمل آن ظل و سایه مطلق را دارد؛ پس انسان با حقیقت اطلاقی خود آن امانت را حمل کرد و این هنگامی بود که به مقام قاب قوسین رسید.

دین و قرآن

به اعتقاد امام‌خمینی، امانت در آیه ۷۲ سوره احزاب به حسب باطن، حقیقت ولایت و به حسب ظاهر، دین یا قرآن یا نماز است. ایشان اسلام را امانتی از ناحیه خداوند می‌داند که رسول خدا (ص)، مکلف بود این امانت الهی را حفظ کند. پیامبر (ص)، در طول حیات خود به دنبال این امر بود و پیروان ایشان نیز باید این‌گونه باشند.

امام‌خمینی در مقام بیان روایتی از رسول خدا (ص)، که در آن دستور به ورع و تقوا در تکالیف الهی، به عدم جرئت بر خیانت تفسیر شده‌است. از روایت استفاده می‌کند که تکالیف الهی امانت خداوند است که در صورت ارتکاب معاصی یا ارتکاب موانع سیر الی‌الله، به آنها خیانت شده‌است. ایشان معتقد بود قرآن نیز امانتی الهی است که با ریختن خون عزیزان پیامبر (ص)، و مردان الهی محفوظ مانده‌است و حفظ آن از وظایف اصلی مسلمانان، به‌ویژه علما و روحانیون به حساب می‌آید و اختلافات شخصی و غرض‌ورزی‌ها برای جلب منافع دنیوی، خیانت در امانت شمرده می‌شود.

ولایت اهل‌بیت

امام‌خمینی، ولایت اهل‌بیت (ع)، و دوستی خاندان رسالت (ع)، را، چنان‌که در برخی روایات آمده‌است امانت می‌شمارد و آن را ولایت مطلقه‌ای می‌داند که همان مقام فیض مقدس است و غیر از انسان هیچ موجودی لایق آن نیست، چنان‌که در برخی روایات نیز امانت در آیه ۷۲ سوره احزاب به ولایت امیرالمؤمنین (ع)، تفسیر شده‌است.

جان و نفس انسان

نفس و جان انسان در نگاه امام‌خمینی از امانات الهی و بالاترین سرمایه‌ای است که خداوند به انسان داده و انسان موظف است آن را تا رسیدن به لقای الهی حفظ کند. در این راه، هر انسانی به تناسب توانایی و ظرفیت روحی خود، باید حجاب‌های ظاهر و باطن را بردارد و مغرور نشود. بر این اساس ایشان توصیه می‌کند انسان با بیداری، محاسبه نفس، رفع ظلمت‌ها و زدودن زنگار شرک و نفاق و کفر، آینه قلب را پاک سازد تا نور جمال حق در او جلوه کند.

اعضا و جوارح

امام‌خمینی تأکید می‌ورزد که تمام اعضا و جوارح و قوای انسان امانت الهی به‌شمار می‌روند و از این‌رو به‌کارگیری آنها بر خلاف رضای حق خیانت شمرده می‌شود. بر اساس این دیدگاه، خداوند اعضای بدن را مسخّر انسان گردانیده؛ در حالی‌که از آلودگی‌های معنوی و صوری پاک بوده‌است. حال اگر انسان در هنگام ملاقات با خداوند، آنها را بدون آلایش به عالم طبیعت، به او رد کند، امانتدار است؛ وگرنه خیانتکار خواهد بود و از اسلام حقیقی خارج است.

فرزندان

به باور امام‌خمینی، فرزندان ازجمله امانات الهی هستند؛ از این‌رو سهل‌انگاری در امر تربیت کودکان پذیرفتنی نیست؛ زیرا کودکان از ابتدا قابلیت پذیرش هر گونه تربیتی دارند و اگر به گونه‌ای تربیت شوند که مناسب با فطرت انسانی آنها باشد، می‌توانند منشأ آثار خیر در جامعه و کشور باشند. (ببینید: تربیت)

جمهوری اسلامی ایران

امام‌خمینی با توجه به رویکرد اجتماعی امانت، بسیاری از رویدادها و مسائل اجتماعی را داخل در قلمرو آن دانسته و بر این اساس ضمن تأکید بر اینکه نظام جمهوری اسلامی ایران امانتی الهی است، محافظت از آن را واجب عینی شمرده‌است. بنابراین مقتضای امانتداری کارگزاران را در این می‌داند که خدمتگزار مردم باشند و انقلاب را به شایستگی حفظ کنند، چنان‌که مردم نیز وظیفه دارند با اتحاد و یکدلی و با حفظ وحدت کلمه، این هدیه الهی را حفظ کنند؛ زیرا پیروزی در گرو حفظ آن است و خیانت در آن ممکن است موجب زوال آن شود.

آزادی

در اندیشه امام‌خمینی، آزادی نعمت بزرگ الهی است که به عنوان امانت الهی در اختیار انسان است و راه حفظ آن، این است که برای مصلحت اسلام و در خدمت کشور، آن را به کار برند و از هرج و مرج اجتناب کنند و آزادی شرایط و حریم‌های گوناگونی دارد؛ از آن جمله، آزادی باید با رعایت قوانین باشد که بر اساس آن تمام آزادی‌ها در کشور در حدود قوانین آن است؛ بنابراین زیرپاگذاشتن قوانین به اسم آزادی، خیانت محسوب می‌شود. (ببینید: آزادی)

امانت‌های خلقی

امانت خَلقی به امانت‌های مادی و معنوی و هر یک به امانت‌های شخصی و عمومی تقسیم می‌شود؛ برای مثال حفظ اسرار اشخاص از امانت‌های شخصی و معنوی به‌شمار می‌رود و افشای آن خیانت است، چنان‌که در برخی روایات به امانتداری آنچه در مجالس می‌گذرد، توصیه شده‌است و گاهی این نوع امانت از جانب پیامبر (ص)، امام(ع)، و حاکم اسلامی است. خداوند مسلمانان را از خیانت در امانت‌های پیامبر (ص)، و امانت‌های خود برحذر داشته‌است. برخی مفسران مقصود از امانت‌های پیامبر (ص)، را اسرار آن حضرت نزد مسلمانان دانسته‌اند که نوعی امانت شخصی است. امام‌خمینی نیز به این نوع امانت‌ها اشاره کرده‌است. ایشان بر این باور است که حیثیت و آبروی مؤمن در اسلام از بالاترین و والاترین مقام برخوردار است. ایشان کسانی را که بدون ضرورت‌هایی مانند کشف توطئه مخالفان اسلام و نظام، وارد حریم خصوصی مردم می‌شوند و با شنود مکالمات تلفنی، دنبال اسرار مردم هستند یا اسراری را که به آنها رسیده‌است، نزد غیرمسئول آن فاش می‌کنند، مجرم و گناهکار شمرده‌است. ایشان حفظ امانت را شرط بازرسی می‌داند و بر بازرسان لازم می‌شمارد اسرار مردم را جز در منبع و جایگاه اصلی آن، در جای دیگری فاش نکنند. همچنین تمامی کسانی را که با آبروی مردم سروکار دارند، به رعایت امانت و حفظ آبروی مردم سفارش می‌کند. (ببینید: فرمان هشت‌ماده‌ای) چنان‌که ایشان تأکید دارد، انسان مسئول کارهایی است که عهده‌دار آن است و باید افزون بر جدیت و اخلاص در آن، به راستی و امانت رفتار کند، از این‌رو ایشان کارگزاران نظام را متوجه حفظ بیت‌المال می‌کند و ضمن تأکید بر حسابرسی اخروی، یادآور می‌شود که تنها به قدر ضرورت در بیت‌المال تصرف کنند.

احکام امانت و امانتداری

در شریعت برای امانت مادی احکامی بیان شده‌است؛ ازجمله:

وجوب حفظ

قرآن کریم بر حفظ امانت و حرمت خیانت در آن تأکید کرده‌است. فقها با استناد به برخی آیات الهی و روایات حفظ امانت را واجب دانسته‌اند و بر امانتدار لازم شمرده‌اند آن را حفظ و از واردشدن نقص و عیب به آن جلوگیری کند.

امام‌خمینی معتقد است کسی که امانت را می‌پذیرد، لازم است برای آن جای مناسبی تهیه کند و طوری از آن نگهداری کند که در عرف مردم خیانت یا کوتاهی به‌شمار نیاید. ایشان قبول امانت را برای کسی جایز می‌داند که قدرت محافظت از آن را داشته باشد.

ادای امانت

قرآن کریم رد امانت به صاحبان آنها را لازم دانسته‌است. در روایات اسلامی نیز بر ادای امانت به صاحب آن، هرچند فاسق باشد یا قاتل اهل‌بیت (ع)، باشد، تأکید شده‌است. امام‌خمینی مانند دیگر فقها رد امانت را در صورت مطالبه، در نخستین فرصت واجب می‌داند، هرچند امانت‌گذار کافری باشد که مالش محترم است. ایشان همچنین کافر حربی را که مالش مباح باشد، داخل در این حکم دانسته‌است.

عدم ضمان امین

امام‌خمینی همسو با فقها قائل است اگر امانت بدون تفریط و تعدی تلف شود یا نقصی بر آن وارد آید، امانت‌گیرنده ضامن نیست و در صورت تعدی یا کوتاهی، ضامن است. این حکم در عقودی مانند اجاره و مضاربه و وکالت و رهن و وصایت نیز جاری است.

پیوند به بیرون

• علی گرامی، «امانت و امانتداری»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۲۶۰-۲۶۶.