تملق

تملّق، اظهار ستایش و دوستی، بدون باور قلبی یا همراه با باور.

مفهوم‌شناسی

تملّق به معنای اظهار لطف و محبت شدید و خضوع و اظهار زبانی بدون باور قلبی است. در زبان فارسی، به معنای چاپلوسی آمده است. این واژه از ریشه «ملق» به معنای فقر مادی یا از دست دادن مال و املاق به معنای تنگدستی است؛ چون فقر، انسان را به نرمی و کرنش وامی‌دارد. در اصطلاح علم اخلاق، تملق گاه به صورت مذموم و گاه به صورت ممدوح به‌کار رفته است و تملق مذموم، تواضع در برابر افرادی است که این مدح افزون بر شأن آنهاست؛ در حالی‌که زبان موافق با قلب نباشد. اما تملق ممدوح، تملق در برابر خداوند است که نوعی اظهار خضوع، محبت و نرمش است و در آن، زبان با قلب همراه است. امام‌خمینی تملق مذموم را اظهار لطف و مودّت همراه با خضوع، بدون باور و اعتقاد قلبی می‌داند و این از صفات رذیله نفس بوده، فرد متملق به طمع به دست آوردن منفعت، دست به چنین رفتاری می‌زند.
از مفاهیم مرتبط با تملق، تواضع، دروغ، نفاق و ریا است. تواضع، ازجمله فضایل اخلاقی است که در گفتار و رفتار شخص متواضع، ظاهر می‌گردد و منشأ آن قلب و آن عین عزّت است و نسبت به تملق ممدوح، معنای عام‌تری دارد؛ در حالی‌که تملق مذموم، اظهار دوستی بدون باور قلبی و از رذایل نفسانی و عین ذلت و خواری است. امام‌خمینی تملق را غیر از تواضع ممدوح می‌شمارد و بر این باور است که گاهی تشخیص تواضع از تملّق مذموم، بسیار مشکل است. ایشان تفاوت میان آن دو را در سه جهت مبدأ، غایت و نتیجه می‌داند؛ زیرا مبدأ تواضع، علم به خدا و نفس، غایتش خداوند یا کرامت او و ثمره‌اش کمال نفسانی است؛ در حالی‌که مبدأ تملّق، شرک و جهل و خودخواهی و احتجاب از حق، غایتش نفس و ثمره‌اش خواری، نقص و عار است. ایشان ریشه تواضع را فطرت مخموره و ریشه تملق را فطرت محجوبه می‌داند (ببینید: تواضع). ارتباط واژه دروغ با تملق در آن است که دروغ خلاف راستگویی است و از آنجا که در تملق، ظاهر خلاف باطن است، می‌تواند مصداق دروغ باشد.
نفاق به معنای خاص آن، صفت افراد بی‌ایمانی است که در ظاهر در میان مسلمانان هستند، ولی در باطن کافرند. در معنای عام نیز شامل هر گونه دوگانگی و تفاوت میان ظاهر و باطن، گفتار و عمل می‌شود؛ از همین‌رو تملق نوعی نفاق است. امام‌خمینی نیز تملق و چاپلوسی را نمونه‌ای از نفاق قولی و بارزترین صفت منافقان دانسته است. ریا به این معناست که کسی در انجام عمل، اخلاص نداشته باشد و در عین حال، با گفتار و رفتار خود چنان نشان دهد که کار و عمل را برای رضای خداوند انجام می‌دهد.

پیشینه

در زندگی اجتماعی بشر، هرگاه فقر و نیاز وجود داشته باشد، صفت تملق نیز در میان عده‌ای آشکار می‌شود. در کتاب مقدس از تملق به عنوان صفتی منفی که اولیای حق از آن دور هستند، یادشده است یا از دهانی که چاپلوسی می‌کند، به دهانی ویران تعبیر شده است. در اسلام تملق‌گویی و تملق‌پذیری هر دو نکوهش شده‌اند؛ چنان‌که در قرآن کریم کسانی که دوست دارند در برابر اعمالی که انجام نداده‌اند، ستوده و تملق شوند، نکوهش شده‌اند. در روایات نیز تملق‌گویی نکوهش شده، ستودن شخص بیش از آنچه شایسته اوست، چاپلوسی و کمتر از آنچه شایسته آن است، ناتوانی و حسادت شمرده شده است؛ نیز از بهترین فرصت‌های شیطان به‌شمار آمده است. در روایتی منسوب به امام‌صادق(ع) آمده است که کسی نمی‌تواند بنده خالص خدا باشد، مگر اینکه ستایش و سرزنش نزد او یکسان باشد. البته در برخی روایات، تملق در طلب علم، استثنا و مجاز شمرده شده است.
ازجمله کتب اخلاقی گذشتگان که در آن از تملق سخن به میان آمده است، احیاء علوم‌الدین است. علمای اخلاق، تملق مذموم را از مهلکات شمرده‌اند و نه تنها تملق از دیگران را برای رفع نیازها با عنوان صفتی ناپسند نکوهش کرده‌اند، بلکه علاقه به دورویی و ریاکاری و تملق را، ازجمله مفاسد حب جاه شمرده‌اند. در مقابل، تملق ممدوح است که تملق بنده در پیشگاه خداست و گاه در حال تلاوت قرآن یا نماز شب و دعا حاصل می‌شود و همین، مورد توجه علمای اخلاق قرار گرفته است. در کتاب‌های عرفانی نیز از تملق ممدوح که تملق در برابر خداوند و تذلل در برابر اوست، سخن به میان آمده است. امام‌خمینی نیز تملق در برابر خلق را از صفات مذموم و از فطرت محجوبه می‌شمارد که با تواضع متفاوت است. ایشان در آثار خود به تفاوت تملق و تواضع، عوامل تملق، آفات و راه درمان آن پرداخته است (ببینید: تواضع).

عوامل و زمینه‌ها

در روایات، ریشه‌ها و علامت‌های پرشماری برای تملق مذموم ذکر شده است؛ ازجمله فقر و حسادت؛ چنان‌که در روایات ازجمله علامت‌های شخص حسود این شمرده شده است که پشت سر، غیبت و پیش رو تملق و چاپلوسی می‌کند (ببینید: حسد). علمای اخلاق نیز طمع تحصیل جاه و مال و ترس را از عوامل تملق شمرده‌اند که حکایت از ضعف شخصیت و خودکم‌بینی فرد دارد و از صفات رذیله انسان و امراض نفسانی به حساب می‌آید و در حقیقت، نوعی نفاق و دورویی است.
امام‌خمینی ریشه تملق و چاپلوسی را حب دنیا می‌داند و معتقد است روح تملق، از منفعت‌طلبی، خودخواهی و محجوب‌شدن از حق سرچشمه می‌گیرد؛ زیرا وقتی انسان در حجاب‌های نفسانی قرار می‌گیرد، خودخواهی و خودبینی بر او مسلط می‌شود و این خودبینی سبب می‌شود انسان برای خود کمالات بسیاری اثبات کند و از مبدأ کمالات غافل شده، افرادی را که چشم طمع به آنها دارد، بزرگ شمارد و تملق ایشان را بگوید و شخص از آنجا که دیگران را در اموری که به آنها طمع دارد، مثل مال و ثروت و مقام، مؤثر می‌پندارد، به تملق و چاپلوسی آنها می‌پردازد.
به اعتقاد امام‌خمینی، وقتی انسان تحت سلطه شهوات و هوای نفس قرار می‌گیرد، بنده آنها می‌گردد تا آنجا که عزت و حرّیت از قلبش رخت بر می‌بندد و ذلت و فقر به جای آن می‌نشیند؛ برای به دست آوردن مشتهیات خود، نزد اهل دنیا خاضع می‌گردد و تملق آنها را می‌گوید. ایشان یکی دیگر از اسباب تملق را تنگی و ضیق صدر می‌شمارد که آن را ناشی از خودخواهی و خودبینی می‌داند؛ زیرا وقتی شخص، تنگی صدر داشته باشد، هرچه در خود ببیند، در نظرش بزرگ جلوه می‌کند و چون اسیر نفس است، برای رسیدن به مقاصد و مشتهیات خود، تملق اهل دنیا را می‌کند و ذلت و خواری می‌کشد. البته گاهی حسادت و تکبر شخص، مانع ستودن دیگران می‌شود که این برای فرار از تملق‌گویی نیست (ببینید: تواضع). ایشان در نهایت، تملق را از نشانه‌های جاه‌طلبی، خدعه و عوام‌فریبی می‌شمارد.

آفات و پیامدها

برخی علمای اخلاق، برای تملق مذموم آفات و پیامدهای فردی و اجتماعی چندی ذکر کرده‌اند. آنان پیامدهای فردی تملق را در شنونده، خروج از حد اعتدال می‌دانند تا آنجا که تملق، سبب می‌شود شنونده آن، این ستودن را به حساب صفات و کارهای نیک خود بگذارد و جهل و نادانی خود را فراموش کند و بر عجب و خودپسندی‌اش افزوده شود و کارهای زشت و نامشروعی که مرتکب گشته، در نظرش پسندیده جلوه کند که این مانع اصلاح شخص می‌شود. اما پیامدهای تملق در جامعه، ریا، دروغ، غرور، تکبر، همچنین گسترش حس خودستایی و خودبینی است؛ چنان‌که افراد سودجو برای رسیدن به منافع خود به چاپلوسی افراد قدرتمند می‌پردازند و این سبب می‌شود بر غرور و خودبینی آنها افزوده شده، تاب تحمل انتقاد از آنها سلب شود و افراد حقگو و صریح در جامعه منزوی شوند (ببینید: غرور).
امام‌خمینی تملق و مدح را در شنونده تملق، سبب دوری او از تهذیب، مایه بدبختی، دوری از پیشگاه خداوند و باعث هلاکت دانسته است؛ همچنین اثر آن را در گوینده تملق، کوری و کری باطنی می‌شمارد که برای او نتیجه‌ای جز خواری و ذلت و نقص و عار در برابر اهل دنیا که مورد طمع اوست، ندارد.

راه درمان

برای درمان آسیب‌های تملق و عدم تأثیر آن بر نفس آدمی، راه‌هایی در روایات و دستورالعمل‌های بزرگان اخلاق آمده است که ازجمله آنها روایتی از پیامبر اسلام(ص) است که توصیه کرده است به صورت متملقان خاک بپاشند و این کنایه از بی‌اعتنایی به آنان است. امام‌علی(ع) نیز در نامه‌ای به مالک اشتر توصیه می‌کند در انتخاب نویسندگان و منشیان، بر تیزهوشی و خوش‌باوری خود تکیه نکند و آنان را به خدمتی که برای والیان نیکوکار پیش از او کرده‌اند، بیازماید؛ زیرا مردم برای جلب نظر والیان به آراستن ظاهر می‌پردازند و خوش‌خدمتی را پیشه می‌کنند.
علمای اخلاق راه‌هایی برای درمان این صفت مذموم در تملق‌کننده و تملق‌شونده ارائه کرده‌اند؛ اینکه شخص متملق باید به پیامدهای تملق بیندیشد و در این زمینه تفکر کند که این صفت در حقیقت کشتن کسی است که دربارهٔ او ستایش و تملق شده است؛ چنان‌که در روایتی، تملق به تیغ نهادن بر حلق کسی که دربارهٔ او تملق شده، تشبیه شده است. شخص تملق‌شونده نیز برای درمان خود باید متوجه این نکات باشد:

1. از مدح و بدگویی دیگران متأثر نشود و بداند مهم، منزلت آدمی نزد خداوند است؛ زیرا اگر از باطن و اسرار او اطلاع یابند، او را مدح نخواهند کرد.
2. پرورش روحیه قناعت که سبب بی‌نیازی از مردم و قطع ریشه تملق و چاپلوسی می‌گردد.
3. اعتنا نکردن و پاسخ مثبت ندادن به متملق و اینکه بررسی کند اگر متملق صادق است، آن سخن را از فضل خدا بداند و اگر دروغ می‌گوید، باید ناراحت و غمگین شود؛ زیرا تمسخر شده است. همچنین توجه کند که گاهی مدح افراد سبب وقوع کبر، عجب، سستی و ریا می‌گردد که سبب هلاک شخص است.

امام‌خمینی مبدأ همه کمالات را معرفت الهی دانسته، راه اصلاح تمام مفاسد نفسانی را توجه به حق و ترک هوای نفسانی می‌داند؛ از این‌رو اگر انسان به حق، معرفت یابد، این معرفت سبب محبت شده، وقتی محبت به کمال رسید، انسان از غیر حق منقطع شده، چشم طمع به خود و دیگران نمی‌دارد و نزد خلق تملق نمی‌گوید؛ همچنین تفکر در نتایج تملق-که برای متملق ثمره‌ای جز خواری و ذلت ندارد-ازجمله راه‌های درمان تملق به حساب می‌آید. به اعتقاد ایشان، تقویت شرح صدر در انسان از طریق ترک خودخواهی و خودبینی، سبب می‌شود انسان از دلبستگی به دنیا و غیر حق دست بشوید و هرچه غیر حق باشد، در نظرش کوچک جلوه کند و این منشأ عزت نفس او شده، روح تملق از او رخت بربندد.
امام‌خمینی در سلوک عملی خود هیچ‌گاه اهل تملق نبود و حتی از ستایش‌های صادقانه افراد و ستایش‌هایی که از روی اعتماد بود، پرهیز و افراد ستایش‌کننده را عتاب می‌کرد و از اینکه با ستایش‌های اطرافیان گرفتار غرور شود، به خدا پناه می‌برد. در حوزه اجتماعی نیز ایشان مسئولان کشور را آشکارا به دورکردن چاپلوسان فرا می‌خواند، مبادا به‌تدریج در جایگاه‌های کلیدی نظام نفوذ کنند. در مواردی به کارگزاران و دولت‌مردان دستور می‌داد مشاوران و همکاران خود را از انسان‌های چاپلوس، دغلباز و حیله‌گر انتخاب نکنند؛ بلکه این افراد از میان اشخاص سابقه‌دار که تعهدشان پیش از انقلاب آشکار بوده است، انتخاب شوند.

پیوند به بیرون

• رحمت‌الله ضیائی اُرزگانی، «تملق»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۵۳۱–۵۳۵.