سخنرانی‌ها، گفتارهای امام‌خمینی در دیدارهای خصوصی و عمومی با شخصیت‌ها و گروه‌های مختلف مردم.
اهمیت
امام‌خمینی در کنار کارهای پژوهشی، تدریس و تألیف، به سخنرانی برای مردم نیز می‌پرداخت. اهمیت و جایگاه سخنرانیهای ایشان از آن‌روست که با بررسی و تحلیل آنها، می‌توان با جنبه‌های گوناگون حیات علمی، سیاسی و دیدگاه‌های ایشان آشنا شد و نیز چگونگی ارتباط میان امام‌خمینی و امت را در نظام سیاسی اسلام نظاره کرد. این است که برخی معتقدند سخنرانیهای ایشان را می‌توان «منشور انقلاب اسلامی» و تاریخچه مستند آن دانست.[۱]
تاریخچه و تعداد
قدیمی‌ترین سخنرانی که از امام‌خمینی گزارش شده، سخنرانی در مجلس ختم سیدمحمد طباطبایی؛ از رجال سیاسی ـ مذهبی نهضت مشروطیت در سال ۱۲۹۹[۲] و آخرین سخنرانی در ۱/۱/۱۳۶۸ به صورت پیام رادیو ـ تلویزیونی به ملت ایران به مناسبت فرارسیدن سال نو می‌باشد.[۳] از سخنرانیهای امام‌خمینی پیش از آغاز مبارزه سیاسی اطلاع چندانی در دست نیست؛ ولی با آغاز مبارزه اسلامی و فعالیت آشکار سیاسی ـ اجتماعی ایشان، از سال ۱۳۴۱ برای ثبت، ضبط و نگهداری سخنرانیهای ایشان اهتمام بیشتری صورت گرفته‌است. تعداد سخنرانیهای باقی‌مانده از امام‌خمینی که از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۶۸ ایراد شده، دست‌کم ۹۴۱ سخنرانی است و اکنون نوار صوتی یا تصویری ۹۱۵ مورد آن موجود است.[۴] از مجموع سخنرانی‌ها، ۴۸۵ سخنرانی در قم، ۳۸۰ سخنرانی در تهران، ۱۲ سخنرانی در عراق و ۶۴ سخنرانی در کشور فرانسه ایراد شده‌است. بیشترین تعداد سخنرانی امام‌خمینی در قم و پس از آن، تهران در حسینیه جماران بوده‌است.[۵]
ویژگی‌ها
ویژگی‌های عمومی و غالبی سخنرانیهای امام‌خمینی عبارت‌اند از:
- آغاز سخنرانی با یاد خدا و به‌پایان‌بردن آن همراه با دعا و آرزوی خیر و سعادت برای حاضران و دیگران.
- بیان ساده، روان و سلیس و پرهیز از واژه‌ها و اصطلاحات غریب یا غیر فارسی مگر آیات و روایات یا واژه‌های عربی.
- لحن انقلابی در پیش یا اوایل پیروزی انقلاب و بیان ملایم و همراه با آرامش به‌ویژه در سخنرانیهای پس از انقلاب.
- پرهیز از زشت‌گویی.
- استفاده از مضامین آیات و روایات.
- بهره‌گیری از حکایات، ضرب‌المثل‌ها و حوادث تاریخی ازجمله حوادث تاریخ اسلام.
- توجه به مناسبت‌ها و حوادث روز و بیان نکاتی دربارهٔ آنها.
- رعایت حال حاضران و مخاطبان از نظر سطح معلومات، سن، جنسیت و….
- پرهیز از طولانی‌شدن زمان سخنرانی.
- توجه به فرارسیدن وقت نماز.
- پرهیز از بیان نام افراد، به‌ویژه افراد منفی و یادآوری کنایی از آنها.
- پاسخ به ابراز احساسات حاضران در آغاز و پایان سخنرانی، به‌گونه‌ای که این حالت گاه بر سلامتی ایشان نیز تأثیر می‌گذاشت.[۶]
- رعایت نظافت ظاهری، ساده‌پوشی و سادگی محل سخنرانی.
دربارهٔ روش تهیه و تنظیم سخنرانی‌ها و تعیین مباحثی که در هر سخنرانی باید بیان شود، می‌توان گفت ایشان مطالب و مفاهیم علمی و دینی را در ذهن و اندیشه خویش داشت و از راه‌های گوناگون در جریان اطلاعات و اخبار جاری کشور و جهان قرار می‌گرفت[۷] و متناسب با مخاطبان و نیاز آنها و مخاطبان عام داخلی و خارجی به سخنرانی می‌پرداخت؛ بدون اینکه کسی محتوای سخنرانی ایشان را تهیه کند؛ بنابراین هر سخنرانی ایشان برآیند آگاهی از اخبار رسیده، تحلیل شرایط حاکم بر کشور و جهان، ویژگی حاضران و مسئولیت آنان، نکاتی که لازم بود مردم از آنها آگاه شوند یا خطرها و مشکلات موجود بر سر راه انقلاب بوده‌است. ایشان هنگام سخنرانی از کاغذ یادداشت و مانند آن استفاده نمی‌کرد؛ هرچند از پیش دربارهٔ نکاتی که لازم بود در سخنرانی مطرح شود یادداشت‌هایی تهیه می‌کرد که تعدادی از آنها در آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی نگهداری می‌شود.[۸]
موضوعات
مجموعه بیانات امام‌خمینی گستره‌ای وسیع و متنوع از موضوعات و مباحث گوناگون را دربر می‌گیرد.
این موضوعات را می‌توان در ذیل این محورها تنظیم کرد:
- اسلام و دین: نقش دین به عنوان یک عامل انگیزش،[۹] جنبه‌های عبادی و سیاسی اسلام، رابطه دین و سیاست.[۱۰]
- سیاست و اجتماع: مبارزه با استکبار، حفظ وحدت، استقلال‌طلبی، انتخابات، انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی، جنگ و دفاع، عدالت اجتماعی، قانون اساسی، قیام برای خدا، مردم و نقش آنها در حکومت دینی.[۱۱]
- اخلاق، تعلیم و تربیت و عرفان و معنویت: نیاز انسان به تعلیم و تربیت، رابطه تعلیم و تزکیه، نقش عرفان در تربیت، روش تربیت و….[۱۲]
- اقتصاد: اقتصاد مستقل و اقتصاد وابسته.
- فرهنگ، هنر و تبلیغات: فرهنگ سالم و فاسد و فرهنگ اسلام.[۱۳]
با مروری بر فهرست موضوعی سخنرانیهای امام‌خمینی به دست‌می‌آید که موضوعاتی چون: خدا، پیامبر(ص)، امام‌علی(ع)، انبیا(ع)، قرآن، اسلام، انسان، آزادی، مبارزه با آمریکا و اسرائیل، ابرقدرت‌ها، استعمار، استکبار، استقامت، مستضعفان، استقلال، اصلاح، انتخابات، انقلاب اسلامی، ایران، پیروزی، تبلیغات، تفرقه، وحدت، جمهوری اسلامی، حکومت اسلامی، دانشگاه، رژیم پهلوی، روحانیت، زنان، شهادت، عدالت، علم و علما، قانون اساسی، قیام و مردم، تکرار و بسامدی بیشتری داشته‌است[۱۴]
مخاطبان
حاضران در جلسات سخنرانی امام‌خمینی طیف‌ها، قشرها و طبقات گوناگونی بوده‌اند. از نظر جنسیت معمولاً مردان و زنان در سخنرانی‌ها حاضر می‌شدند و در مواردی نیز سخنرانی به مردان یا زنان اختصاص داشت.[۱۵] از نظر سن مخاطبان نیز در هر سخنرانی معمولاً افراد با سنین گوناگون از کودک، نوجوان، جوان و بزرگسال حاضر می‌شدند؛ ولی گاهی به‌طور خاص دیدار با جوانان[۱۶] یا کودکان[۱۷] بوده‌است. از نظر ملیت، بیشتر حاضران، ایرانی و از شهرها و روستاهای گوناگون بوده‌اند؛ ولی در مواردی افراد غیر ایرانی یا شخصیت‌های سیاسی کشورهای دیگر نیز در شمار حاضران بوده‌اند[۱۸] و حاضران از نظر شغل، صنف، گروه و طبقه اجتماعی، دامنه گسترده‌ای را دربرگرفته و شامل عموم صنوف می‌شدند. (ببینید: دیدارها).
از نظر بیشترین تعداد دیدار و سخنرانی، بیشترین سخنرانی امام‌خمینی برای مردم عادی، کشاورزان، کارگران، روستاییان و شهروندان محروم و متوسط بوده و در صدر عناوین دیدارکنندگان از لحاظ تراکم جمعیت، خانوادهای شهدا، مفقودان، اسرا و جانبازان، روحانیان و فرهنگیان قرار داشته‌اند.[۱۹]
محل سخنرانی
سخنرانیهای امام‌خمینی در سه کشور ایران، عراق و فرانسه انجام شده‌است. در ایران، سخنرانیهای پیش از پیروزی انقلاب ایشان در قم بوده‌است. این سخنرانی‌ها در مکان‌هایی چون مسجد اعظم قم،[۲۰] خانه امام‌خمینی،[۲۱] خانه برخی مراجع[۲۲] و مدرسه فیضیه[۲۳] ایراد شده‌است. در آستانه پیروزی انقلاب نیز پس از ورود امام‌خمینی به ایران، نخستین سخنرانی در فرودگاه مهرآباد تهران و قبرستان بهشت زهرا(س)،[۲۴] سپس در مدرسه علوی تهران؛ اقامتگاه موقت ایشان انجام گرفته و با بازگشت به قم، حدود ۳۶۰ سخنرانی در مدرسه فیضیه و محل سکونت و دفتر امام‌خمینی صورت گرفته‌است.[۲۵] پس از انتقال دوباره امام‌خمینی به تهران، چند سخنرانی در بیمارستان قلب، منطقه دربند و سپس از اردیبهشت ۱۳۵۹ تا فروردین ۱۳۶۸ حدود ۳۳۳ سخنرانی در اقامتگاه یا حسینیه جماران داشته‌است.[۲۶]
سخنرانیهای امام‌خمینی پس از تبعید به عراق و شهر نجف در مسجد شیخ انصاری[۲۷] و پس از سفر به فرانسه از ۱۷/۷/۱۳۵۷ تا ۱۲/۱۱/۱۳۵۷ در اقامتگاه ایشان در محله نوفل‌لوشاتو پاریس بوده‌است.[۲۸]
اهمیت و نقش
سخنرانیهای امام‌خمینی تأثیرات و پیامدهای فراوانی داشته که آگاهی‌بخشی به مخاطبان، تحکیم پیوند مردم و رهبری و تداوم انقلاب اسلامی، از بین‌بردن یأس و ناامیدی در مردم و مسئولان و تقویت روحیه امید و استقامت در آنان، ترسیم مسیر آینده نهضت اسلامی و خطرهای پیش رو، اعلام دیدگاه‌ها و مواضع نظام اسلامی برای مردم ایران و مردم دیگر کشورهای جهان، ارتباط مستقیم با گروه‌ها و قشرهای گوناگون اجتماع و آگاهی از واقعیت‌های جامعه، ازآن‌جمله است.[۲۹] سخنرانیهای امام‌خمینی به‌ویژه آنهایی که در مقاطع حساس و سرنوشت‌ساز ایراد می‌شد، در رسانه‌های گروهی دیگر کشورهای جهان نیز بازتاب‌های گسترده‌ای داشت. به سبب اهمیت این سخنان بود که پیش از انقلاب، عوامل سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) پیگیر سخنرانیهای ایشان بودند و گزارش‌هایی از آنها را به مرکز ارائه می‌کردند.[۳۰]
مدت
مدت سخنرانی در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون مختلف بوده‌است. کمترین مدت سخنرانی، یک دقیقه[۳۱] و بیشترین آن ۸۳ دقیقه بوده‌است،[۳۲] اما می‌توان گفت در بیشتر موارد، زمان سخنرانی حدود ۳۰ دقیقه بوده‌است.
سخنرانیهای مشهور
برخی سخنرانیهای امام‌خمینی از لحاظ موقعیت زمانی و مکانی و محتوای سخنان ایرادشده، دارای اهمیت بیشتر، بازتاب و تأثیرات فراوان‌تری بوده‌است. ازجمله این موارد که می‌توان آنها را سخنرانیهای حساس و سرنوشت‌ساز نامید، عبارت‌اند از: سخنرانیهای امام‌خمینی در مدرسه فیضیه قم در خرداد ۱۳۴۲،[۳۳] سخنرانی در مخالفت با قانون کاپیتولاسیون در آبان ۱۳۴۳ در خانه خود[۳۴] (ببینید: کاپیتولاسیون)، سخنرانی ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ در نجف به مناسبت چهلم شهدای ۱۹ دی،[۳۵] سخنرانی در پاریس به مناسبت فرار محمدرضا پهلوی،[۳۶] سخنرانی در بهشت زهرا (س) در آغاز ورود به ایران،[۳۷] سخنرانیهای ۸ تیر و ۹ شهریور ۱۳۶۰ به مناسبت شهادت محمدعلی رجایی و محمدجواد باهنر و اعضای حزب جمهوری اسلامی.[۳۸]
ثبت، نگهداری و انتشار
پیش از پیروزی انقلاب، سخنرانیهای امام‌خمینی بیشتر در نوار کاست و گاه نوار ویدئو،[۳۹] ضبط و در مواردی از نوار بر روی کاغذ نوشته و تکثیر می‌شده؛ ولی رویه منظم و مسئول مشخصی نداشته‌است. پس از پیروزی، سخنرانیهای ایشان به‌طور منظم و مستمر در نوار کاست و ویدئو، ضبط و پس از پخش از صدا و سیما و چاپ در مطبوعات، به صورت کتاب منتشر شده‌است. نام افراد و گروه‌های دیدارکننده نیز، روزانه در دفاتر مخصوصی ثبت می‌شده‌است.[۴۰]
امام‌خمینی برای جلوگیری از سوء استفاده دیگران و استناد سخنان دروغین به ایشان، در وصیت‌نامه خود تنها سخنانی را دارای اعتبار می‌داند که صدا یا خط و امضای ایشان بوده یا از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شده باشد.[۴۱] هم‌اکنون آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی و صدا و سیمای جمهوری اسلامی، دو مرکز اصلی نگهداری و حفظ نوار سخنرانیهای ایشان هستند.[۴۲]
متن یا فهرست سخنرانی‌ها افزون بر انتشار در مطبوعات، به صورت کتاب نیز منتشر شده و تاکنون دست‌کم پانزده کتاب دراین‌باره به چاپ رسیده‌است که برخی از آنها سخنان امام‌خمینی را همراه با دیگر پیام‌ها، حکم‌های حکومتی و مصاحبه‌ها و مانند آن آورده‌اند.[۴۳] و برخی دیگر سخنرانیهای ایشان را همراه با اعلامیه‌ها، نامه‌ها و فتواهای ایشان چاپ و منتشر کرده‌اند[۴۴] نخستین بار در سال ۱۳۵۷ سخنرانی‌ها در یک مجموعه گردآوری و منتشر شده‌است[۴۵] کامل‌ترین مجموعه دربردارنده سخنرانی‌ها، پیام‌ها و… امام‌خمینی، کتاب صحیفه نور است که پس از اصلاح اشتباهات و تکمیل با عنوان صحیفه امام به چاپ رسیده‌است. (ببینید: صحیفه نور و صحیفه امام).
سخنان امام‌خمینی به صورت موضوعی[۴۶] یا در ضمن دیگر کتاب‌های موضوعی آثار ایشان[۴۷] آمده که دربردارنده تمامی سخنرانی‌ها نیست. (ببینید: تبیان). یکی از سودمندترین مجموعه‌های دربردارنده بخشی از سخنرانیهای ایشان، کتاب کوثر است که به دست مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سه جلد تهیه و منتشر شده‌است. (ببینید: کوثر). کتاب محضر نور نیز فهرست دیدارهای امام‌خمینی است که در دو جلد منتشر شده و دربردارنده اطلاعاتی دربارهٔ دیدارها و سخنرانیهای ایشان، حاضران، عمومی یا خصوصی بودن دیدارها و… است. تاریخ این دیدارها از بهمن ۱۳۵۷ تا خرداد ۱۳۶۸ است. (ببینید: محضر نور).
کتاب بانگ آزادی کامل‌ترین فهرستی است که از نوار سخنرانیهای امام‌خمینی تهیه شده و افزون بر معرفی ۹۱۵ نوار کاست یا ویدئویی، فهرستی از موضوعات و اعلام را نیز دربردارد. (ببینید: بانگ آزادی). صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران نیز فهرستی از نوارهای صوتی و تصویری سخنرانیهای امام‌خمینی را که در بایگانی خود داشته، در ۱۴۸ صفحه منتشر کرده و شامل ۴۰۱ سخنرانی از سال ۱۳۴۱ تا ۱۳۶۲ است.[۴۸] به دلایلی ازجمله نبود اطلاعات یا مدارک لازم یا قابل پخش‌نبودن برخی سخنرانیهای خصوصی از نظر امنیتی و مانند آن، تعدادی از سخنرانیهای ایشان هنوز معرفی یا منتشر نشده‌است.[۴۹]
سخنرانیهای امام‌خمینی به همراه بخش‌های دیگر صحیفه امام به زبان‌های عربی و انگلیسی نیز ترجمه شده‌اند. همچنین گزیده‌ای از سخنرانیهای ایشان تاکنون به زبان‌های دیگری چون بوسنیایی منتشر شده‌است.[۵۰]
پانویس
- ↑ خمینی، مقدمه کتاب کوثر، ۱/پنجاه‌وچهار.
- ↑ قادری، خمینی روح‌الله، ۱/۲۶۰.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۹۱۵.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۹۱۵.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، جم.
- ↑ نوربالا، ارجعی الی ربّک، ۳۰۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، محضر نور، ۱/د.
- ↑ انصاری، مقدمه کتاب صحیفه امام، ۱/سی‌وهفت.
- ↑ مزینانی، بررسی عوامل ایجاد انگیزه در بیانات حضرت امام‌خمینی، ۱۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، کوثر، ۱/۲۴، ۱۰۴ و ۲/۵۳.
- ↑ امام‌خمینی، کوثر، ۱/۶۷، ۸۳، ۱۰۱، ۱۶۴ و ۲/۲۶، ۹۹.
- ↑ مجتهدزاده، بررسی تعلیم و تربیت از دیدگاه حضرت امام‌خمینی، ۱۷۴.
- ↑ ← مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، جم؛ امام‌خمینی، کوثر، جم.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۲۸۶–۳۲۹.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۲۶۱، ۳۱۵ و ۶۲۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۳۲، ۱۳۶ و ۶۵۷.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۱۱۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۳۲، ۱۸۰ و ۷۶۴.
- ↑ مؤسسه تنظیم، محضر نور، ۱/د.
- ↑ امام‌خمینی، کوثر، ۱/۱، ۱۶ و ۴۹.
- ↑ امام‌خمینی، کوثر، ۱/۷، ۱۲ و ۴۴.
- ↑ امام‌خمینی، کوثر، ۱/۳۹.
- ↑ امام‌خمینی، کوثر، ۱/۸۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۶۴.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، جم.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، جم.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۵–۱۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۱۴–۶۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، محضر نور، ۱/ج ـ د.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۷؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۷/۱۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۹۶ و ۴۵۵.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۳.
- ↑ امام‌خمینی، کوثر، ۱/۸۳–۹۶.
- ↑ امام‌خمینی، کوثر، ۱/۱۶۲–۱۷۸.
- ↑ امام‌خمینی، کوثر، ۱/۳۴۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۶۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۶۵.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۷۲۳ و ۷۳۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی، سخنرانی ش ۱–۱۴.
- ↑ مؤسسه تنظیم، محضر نور، ۱/ه.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۵۱.
- ↑ ← مؤسسه تنظیم، کوثر؛ مؤسسه تنظیم، بانگ آزادی؛ سروش، فهرست سخنرانیهای امام در آرشیوهای سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتابخانه مسجد علی‌ابن‌ابی‌طالب (ع)، رهنمود؛ اتحادیه انجمن‌های اسلامی، ندای حق؛ دهنوی، مجموعه‌ای از مکتوبات؛ نوری، قاجار، پیام‌ها.
- ↑ دهنوی، خمینی و جنبش.
- ↑ اتحادیه انجمن‌های اسلامی، ندای حق؛ دهنوی، خمینی و جنبش.
- ↑ سازمان تبلیغات، بلاغ.
- ↑ مؤسسه تنظیم، تبیان؛ جمعی از برادران و خواهران، در جستجوی راه از کلام امام.
- ↑ سروش، فهرست سخنرانیهای امام در آرشیوهای سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ انصاری، مقدمه کتاب صحیفه امام، ۱/سی‌ونه.
- ↑ حضور، اخبار، شماره ۳۴، ۱۳۷۹ش، ۳۸۹.
منابع
- اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریکا، ندای حق، تهران، قلم، ۱۳۵۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه نور، مجموعه رهنمودهای امام‌خمینی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۰ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کوثر، مجموعه سخنرانیهای حضرت امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- انصاری، حمید، مقدمه کتاب صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- جمعی از برادران و خواهران، در جستجوی راه از کلام امام، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۱–۱۳۶۳ش.
- حضور، مجله، اخبار، شماره ۳۴، ۱۳۷۹ش.
- خمینی، سیداحمد، مقدمه کتاب کوثر، مجموعه سخنرانیهای حضرت امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- دهنوی، م، خمینی و جنبش، خطبه‌ها و اعلامیه‌ها و نامه‌ها و فتاوی قائد [امام] خمینی، بی‌جا، نشر دوازدهم محرم و پانزدهم خرداد، ۱۳۵۷ش.
- دهنوی، م، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها، پیام‌ها و فتاوی امام‌خمینی، تهران، چاپخش، ۱۳۶۰ش.
- سازمان تبلیغات اسلامی، بلاغ، سخنان موضوعی امام‌خمینی، تهران، ۱۳۶۲ش.
- سروش، انتشارات، فهرست سخنرانیهای امام در آرشیوهای سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- قاجار، م. د، پیام انقلاب، مجموعه پیام‌ها، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها، حکم‌ها و… امام‌خمینی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.
- قادری، سیدعلی، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
- کتابخانه مسجد علی‌بن‌ابیطالب (ع)، رهنمود، مجموعه پیام‌ها، سخنرانی‌ها، حکم‌ها و تلگرام‌های امام‌خمینی، تهران، ۱۳۶۰ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، امام در آینه اسناد، سیر مبارزات امام‌خمینی به روایت اسناد شهربانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، بانگ آزادی، فهرست نوار سخنرانیهای حضرت امام‌خمینی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، تبیان، ۴۹ دفتر، تهران، ۱۳۷۰–۱۳۸۷ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، کوثر، مجموعه سخنرانیهای امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۱.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، محضر نور، فهرست دیدارهای امام‌خمینی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.
- مجتهدزاده، اصغر، بررسی تعلیم و تربیت از دیدگاه حضرت امام‌خمینی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد علوم تربیتی، اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- مزینانی، علیرضا، بررسی عوامل ایجاد انگیزه در بیانات حضرت امام‌خمینی (در هدایت قشر دانشگاهی)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد مدیریت بازرگانی، تهران، دانشگاه امام‌صادق (ع)، ۱۳۷۷ش.
- نوربالا، احمد علی، ارجعی الی ربّک، مجله حضور، شماره ۱۵، ۱۳۷۵ش.
- نوری، مسعود، پیام‌ها [و سخنرانیهای] امام‌خمینی در شش‌ماهه اول سال ۱۳۵۹ش، تهران، وزارت آموزش و پرورش، بی‌تا.
پیوند به بیرون
حسینعلی رحمتی، سخنرانی‌ها، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۱۹۲–۱۹۹.