حسن صانعی، روحانی مبارز، شاگرد، یار دیرین و مسئول امور مالی دفتر امامخمینی و رئیس بنیاد پانزده خرداد.
 | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | حسن صانعی |
| زادروز | ۱۳۱۳ |
| شهر تولد | روستای نیک‌آباد جرقویه از توابع شهرستان شهرضا در استان اصفهان |
| کشور تولد | ایران |
| فرزندان | دو فرزند پسر و دو دختر |
| خویشاوند سرشناس | برادر یوسف صانعی |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات سیاسی | |
| پست‌ها | روحانی مبارز، شاگرد، یار دیرین و مسئول امور مالی دفتر امامخمینی و رئیس بنیاد پانزده خرداد. |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| اساتید | سیدحسین بروجردی، امامخمینی |
حسن صانعی در سال ۱۳۱۳ دریکی از روستاهای توابع شهرستان شهرضا در استان اصفهان به دنیا آمد و تحصیلات خود را با برادر کوچکتر خود یوسف صانعی از زادگاه خود شروع کرد و پس از مدتی در حوزه علمیه اصفهان ادامه تحصیل داد. او پس از فراگیری مقدمات و سطح، در سال ۱۳۳۰ روانه حوزه علمیه قم شد و در دروس خارج سیدحسین بروجردی و امامخمینی حضور یافت و جزو شاگردان و همران امامخمینی گردید.
صانعی از همان دوران طلبگی مورد اعتماد امامخمینی بود و از آغاز مرجعیتشان مسئول امور مالی بیت امام شد و امور مربوط به تقسیم وجوه شرعی و پرداخت شهریه ایشان را انجام می‌داد.
صانعی به همراه جمعی از روحانیون مبارز در سال ۱۳۵۲ دستگیر و به سه سال تبعید در مشکین شهر محکوم شد اما او در تبعیدگاه بیشتر به مبارزات ادامه داد و از آنجا به مرند تبعید شد. در سال ۱۳۵۵ با اتمام مدت تبعید به قم بازگشت. اما در جریان قیام نوزده دی سال ۱۳۵۶ مجدداً به همراه جمعی دیگر از روحانیون مبارز دستگیر و به سه سال تبعید در میاندوآب محکوم شد، ولی او گریخت و به تبعیدگاه نرفت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی صانعی از آغاز ورود امامخمینی به مدرسه رفاه و علوی در خدمت ایشان بود و برنامه دیدارهای امامخمینی را تنظیم و تصمیمات ایشان را به دیگران منتقل می‌کرد و همچنان مسئول امور مالی دفتر امامخمینی بود.
امامخمینی در آغاز تأسيس بنياد پانزده خرداد در سال 1360 صانعی را به همراه مهدی کروبی و محمدعلی نظام‌زاده سرپرست آن معرفی کرد تا در خدمت محرومان باشد.
او با حکم امامخمینی در سال 1363 یکی از اعضای دبیرخانه ائمه جمعه گردید و در حکمی دیگر به همراه جمعی از علما عضو هیئت مؤسس جامعه‌الزهرا منصوب شد. امامخمینی بارها از خدمات و زحمات صانعی به نیکی یاد کرده است.
خانواد و تحصیلات
حسن صانعی در ۱۳۱۳ در روستای نیک‌آباد جرقویه از توابع شهرستان شهرضا در استان اصفهان به دنیا آمد.[۱] پدرش محمدعلی صانعی از علمای آن منطقه و به تبلیغ و ارشاد مردم مشغول بود. حسن صانعی ده‌ساله بود که مادرش شهربانو طاووسی را از دست داد. وی تحصیلات خود را همراه با برادر کوچکتر خود یوسف صانعی در زادگاه خود آغاز کرد.[۲] وی پس از مدتی برای ادامه تحصیلات حوزوی به اصفهان رفت و پس از فراگیری دروس مقدماتی و سطح، در سال ۱۳۳۰ وارد حوزه علمیه قم شد.[۳] صانعی نزد مرجع تقلید وقت، سیدحسین بروجردی و سپس امامخمینی، دروس خارج فقه و اصول را فرا گرفت و جزو شاگردان و همراهان امامخمینی شد و از آن تاریخ به بعد در همه مراحل تا آخر عمر امامخمینی از یاران و همراهان نزدیک ایشان بود.[۴]
حمایت از نهضت امامخمینی
صانعی از همان دوران طلبگی مورد اعتماد امامخمینی بود و مدیریت بخشی از پذیرایی‌ها و دید و بازدیدهای ایشان را بر عهده داشت.[۵] وی از آغاز مطرح‌شدن مرجعیت ایشان مسئول امور مالی بیت ایشان بود و امور مربوط به تقسیم وجوه شرعی و پرداخت شهریه ایشان را انجام می‌داد.[۶] وی با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امامخمینی در سال ۱۳۴۱ به مبارزه با رژیم پهلوی پرداخت و در جریان بازداشت ایشان در سیزده آبان ۱۳۴۳ مراجع را به صدور اعلامیه در حمایت از ایشان و محکومیت رژیم پهلوی ترغیب کرد.[۷]
پس از تبعید امامخمینی به ترکیه، صانعی از مبارزان فعالی بود که پیوسته تحت نظر مأموران سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) بود. ساواک در گزارش‌های خود از وی با عبارت «واعظی ناراحت و افراطی» نام برده‌است که به نظر ساواک اقدامات ضد ملی‌ای چون تماس با عناصر ضد رژیم در خارج از ایران و اطلاع‌رسانی به آنان و آشوب‌های سیاسی در میان طلاب قم انجام داده‌است[۸]؛ چنان‌که وی در سال ۱۳۴۶ به توزیع اعلامیه‌های امامخمینی اقدام کرد و با نیروهای رژیم و افرادی که در صدد از میان‌بردن اعلامیه‌های روی دیوار مدرسه فیضیه بودند، به مقابله پرداخت که منجر به درگیری طلاب مبارز با مأموران رژیم شد.[۹] وی در همین حادثه به جرم ترغیب طلاب به تظاهرات، به ساواک قم احضار شد.[۱۰] در جریان یورش ساواک به خانه و کتابخانه امامخمینی در ۲۲ آبان ۱۳۴۶و غارت اسناد و کتاب‌های ایشان، صانعی به همراه علی‌اکبر اسلامی و عباس محفوظی از مسئولان دفتر شهریه امامخمینی بازداشت شدند.[۱۱]
شهریه امامخمینی در ایران به دلیل محدودیت‌های ساواک، برای مدتی به نام میرزااحمد آشتیانی، یکی از علمای برجسته و مورد احترام تهران که چند سال هم از امامخمینی مسن‌تر بود، پرداخت می‌شد[۱۲] (ببینید: شهریه امامخمینی و میرزااحمد آشتیانی)؛ به همین منظور حسن صانعی که از مقسّمان شهریه امامخمینی بود، در شمار مقسّمان آشتیانی قرار گرفت و همین مسئله حساسیت و پیگیری ساواک را در پی داشت و در گزارش ساواک در سال ۱۳۵۱ ذکر شده‌است.[۱۳] امامخمینی در سال ۱۳۶۷، در نامه به صانعی، از او که مسئول اداره شهریه طلاب بود و برای استمرار شهریه سختی‌های فراوانی از سوی رژیم پهلوی متحمل شد، تقدیر و تشکر کرد.[۱۴]
در پی کشته‌شدن مأمور شهربانی قم به دست گروه انقلابی ابوذر در تیر ۱۳۵۲، ساواک، صانعی و عده‌ای از روحانیان مبارز ازجمله محمد یزدی و محمدمهدی ربانی املشی را به اتهام دست‌داشتن در این ماجرا در ۱/۱۱/۱۳۵۲ بازداشت کرد و بر اساس تصمیم کمیسیون امنیت اجتماعی قم، وی را به سه سال تبعید در مشکین‌شهر محکوم ساخت.[۱۵] صانعی در مشکین‌شهر نیز به مبارزات و فعالیت‌های سیاسی و تبلیغی خود بر ضدّ رژیم پهلوی ادامه داد؛ از این‌رو در سال ۱۳۵۳ محل تبعید وی از مشکین‌شهر به شهرستان مرند تغییر یافت. وی در سال ۱۳۵۵ پس از تمام‌شدن مدت محکومیت به قم بازگشت و مبارزات و فعالیت‌های سیاسی خود را از سر گرفت.[۱۶]
در پی اهانت روزنامه اطلاعات به امامخمینی در هفدهم دی ۱۳۵۶ صانعی یکی از سازمان‌دهندگان تظاهرات قیام نوزده دی ۱۳۵۶ و نیز محرک طلاب و مردم برای شرکت در تظاهرات بر ضد رژیم بود.[۱۷] کمیسیون امنیت اجتماعی قم در ۲۱/۱۰/۱۳۵۶ بار دیگر وی و عده‌ای از علما ازجمله محمد یزدی، محمدعلی گرامی، حسین نوری همدانی، ناصر مکارم شیرازی و ابوالقاسم خزعلی را به عنوان محرک اصلی به سه سال تبعید در شهرستان میاندوآب محکوم کرد[۱۸]؛ ولی صانعی پیش از بازداشت گریخت و به تبعیدگاه نرفت. در ۱/۵/۱۳۵۷ بر اساس تصمیم همین کمیسیون مکان تبعید وی از میاندوآب به ایذه تغییر کرد؛ در حالی‌که هنوز نتوانسته بودند وی را بازداشت کنند.[۱۹]
فعالیت‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بازگشت امامخمینی به کشور، صانعی از همان آغاز ورود در مدرسه رفاه و علوی در خدمت ایشان بود. او برنامه دیدارهای امامخمینی را تنظیم و تصمیمات ایشان را به دیگران منتقل می‌کرد[۲۰]؛ چنان‌که پس از انقلاب نیز همچنان مسئولیت امور مالی دفتر امامخمینی را بر عهده داشت و امامخمینی مأموریت‌های چندی را به وی سپرد.[۲۱]
امامخمینی در آغاز تأسیس بنیاد پانزده خرداد در سال ۱۳۶۰ هیئتی متشکل از حسن صانعی، مهدی کروبی و محمدعلی نظام‌زاده را برای سرپرستی آن معین کرد[۲۲] و سپس در ۲۲ تیر ۱۳۶۲ در حکمی صانعی را سرپرست بنیاد پانزده خرداد و تأکید کرد بنیاد موظف است به وضع محرومان و مستضعفان رسیدگی کند.[۲۳] ایشان در اول شهریور ۱۳۶۲ در نامه‌ای به بانک صادرات اعلام کرد در حساب دفتر ایشان که به نام حسن صانعی، سیدهاشم رسولی محلاتی و محمدحسن رحیمیان است، در غیاب آن دو نفر، صانعی به‌تنهایی حق برداشت و امضای چک‌های حساب را دارد.[۲۴]
در هشتم تیر ۱۳۶۴ صانعی در نامه‌ای از امامخمینی تقاضا کرد به محاکم انقلاب اسلامی اجازه داده شود بخشی از اموال مصادره‌شده از منسوبان رژیم پهلوی را برای رفع نیازهای مستضعفان و محرومان در اختیار بنیاد پانزده خرداد قرار دهند[۲۵] و ایشان در پاسخ، موافقت خود را به اندازه ضرورت و بر اساس موازین شرعی اعلام کرد و در نامه‌ای به یوسف صانعی دادستان کل کشور، وی را مأمور اجرای آن ساخت.[۲۶] همچنین ایشان در شانزدهم مهر ۱۳۶۵ ضمن موافقت با درخواست صانعی دربارهٔ ساخت سدی برای تأمین آب قم از سوی بنیاد پانزده خرداد، وزیر نیرو و وزیر جهاد سازندگی را موظف به همکاری با وی کرد[۲۷] و در ۲۸ شهریور ۱۳۶۷ نیز در پاسخ به تقاضای وی اجازه داد تصمیم‌گیری و مدیریت کارهای ساختمانی سد زیر نظر بنیاد و وزارت نیرو صورت گیرد[۲۸] (ببینید: پانزده خرداد).
امامخمینی در ۲۹ مرداد ۱۳۶۳ در حکمی صانعی را به همراه سیدمحمد ابطحی، محمد عبایی، محمدجواد کشمیری، سیدعلی قاضی‌عسکر و سیدهاشم رسولی محلاتی به عنوان اعضای دبیرخانه مرکزی ائمه جمعه منصوب کرد[۲۹] و در ۳۱ مرداد ۱۳۶۳ وی را به همراه علی اکبر مشکینی، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، احمد جنتی، محمد فاضل، محمدعلی شرعی و محمدرضا توسلی اعضای هیئت مؤسس مکتب خواهران قم (جامعةالزهراء) قرار داد[۳۰] (ببینید: مکتب خواهران).
پس از صدور حکم امامخمینی در ۲۵ بهمن ۱۳۶۷ دربارهٔ اعدام سلمان رشدی که به اسلام، قرآن و پیغمبر اکرم(ص) اهانت کرده بود،[۳۱] حسن صانعی رئیس بنیاد پانزده خرداد در ۲۵ اسفند ۱۳۶۷ برای کسی که این حکم را اجرا کند و سلمان رشدی مرتد را به قتل برساند، جایزه تعیین کرد که بازتاب گسترده جهانی داشت.[۳۲] این جایزه که به گفته صانعی با نظر امامخمینی صورت گرفت،[۳۳] چند بار افزایش یافت و نهایتاً در شهریور ۱۳۹۱ به مبلغ سه میلیون و سیصد هزار دلار رسید[۳۴] (ببینید: سلمان رشدی).
صانعی علاقه ویژه‌ای به امامخمینی و آرمان‌های ایشان داشته و همواره ایشان را الگوی زندگی و مبارزات خود دانسته و معتقد است ایشان تمام وجودش خلاصه در عشق به خدا شده بود و همه چیز ایشان خدایی بود.[۳۵] ایشان بسیار دقیق و با آگاهی عمل می‌کرد و از آغاز تا پیروزی انقلاب همواره در فکر دفاع از حق و مبارزه با باطل بود[۳۶] و در روزهای جوانی مانند قله آتشفشانِ فعّالی بود که هیچ‌چیزش در وصف نمی‌گنجید.[۳۷] وی خاطرنشان ساخته که امامخمینی نبوغ و استعداد فوق‌العاده‌ای داشت و ازجمله بدون اینکه کتاب اسفار ملاصدرا را پیش کسی خوانده باشد، تدریس می‌کرد که امری بس دشوار است.[۳۸] به باور وی امامخمینی تواضع و اخلاص فوق‌العاده‌ای داشت و هرگز حاضر نمی‌شد خود را مطرح کند یا خود را در معرض و حتی جایی که گمان خودنمایی و در معرض‌بودن باشد قرار دهد[۳۹]؛ چنان‌که پس از درگذشت سیدحسین بروجردی، امامخمینی جز در مجلس ترحیم خود و مجلس فاتحه مسجد سلماسی، در هیچ مجلس فاتحه دیگری و حتی در تشییع جنازه حضور نیافت و حتی رساله عملیه امامخمینی را خلیل سروش محلاتی با هزینه خودش چاپ و منتشر کرد.[۴۰]
در نگاه امامخمینی
امامخمینی نیز بارها از خدمات و زحمات صانعی به نیکی یاد کرده‌است. ایشان در ۱۵/۹/۱۳۶۱ با نوشتن نامه‌ای در تأیید مراتب امانتداری و خدمات صانعی، آن را ادای حق برادری نسبت به وی دانست و او را برادر و فرزند خود خواند و از صمیمی‌ترین و با سابقه‌ترین دوستان وفادار خود در گذشته و حال شمرد و شهادت داد که از آغاز آشنایی و برعهده‌گرفتن مسئولیت امور مالی دفتر از سوی وی، چه پیش از پانزده خرداد و تبعید ایشان به خارج و چه پس از بازگشت به کشور و نیز چه اوقاتی که به‌تنهایی متصدی امور مالی بود و چه زمانی که با شرکت رسولی محلاتی و رحیمیان مسئولیت آن را بر عهده داشت، با کمال صداقت، صمیمیت و امانتداری بوده‌است.[۴۱] ایشان در این نامه تأکید کرده‌است صانعی امین، صالح و خدمتگزار اسلام است و با تمام همت، جدیت و حسن نیت، به ایشان کمک رسانده و بدون چشمداشت مادی وظایف خویش را انجام داده و دیناری به وجوه شرعی دست‌درازی نکرده‌است.[۴۲]
امامخمینی همچنین در تأکید بر ضرورت تسریع در احداث سد پانزده خرداد، با اشاره به اینکه صانعی همیشه مورد اعتماد و اطمینان ایشان بوده و در تمام زمینه‌های شرعی وکیل ایشان است، یادآور شده‌است وی تلاش می‌کند تا در جهت رفاه مردم محروم و مظلوم، یار و غمخوار آنان باشد.[۴۳] همچنین ایشان در نامه‌ای دیگر در دوم اسفند ۱۳۶۷ به صانعی، وی را با عبارات و صفاتی مانند زیرکی، دانایی، کم‌حرفی و محتاط‌بودن ستوده و اعلام کرده‌است که لطافت روح، استعداد، و صداقت وی را فراموش نمی‌کند و وی را سرباز گمنام انقلاب دانسته که از گذشته‌های دور خاطرات تلخ و شیرین مبارزات را با خود دارد و در گرداب مبارزات همیشه دلسوخته و در بحران‌ها و فشارها هیچ‌گاه به درستیِ راه و هدف خود تردید نکرده‌است.[۴۴]
صانعی که پس از درگذشت امامخمینی همچنان عهده‌دار مسئولیت بنیاد پانزده خرداد بود، در ۲۷/۱۲/۱۳۷۵ به حکم رهبر انقلاب به عضویت مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد.[۴۵] وی دارای دو فرزند پسر و دو دختر می‌باشد.
پانویس
- ↑ ← مشکینی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۸۳.
- ↑ پیام انقلاب، مجله، شماره ۵۸، ۱۳۶۰ش، ۳۰–۳۸.
- ↑ ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۷۶.
- ↑ قاسم‌پور، صانعی، حسن، ۱/۲۲۳–۲۲۴.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۶۳.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۷/۲۰۰ و ۱۸/۶۵.
- ↑ قاسم‌پور، صانعی، حسن، ۱/۲۲۴.
- ↑ ← ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۷۲.
- ↑ ← ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۳۶۰–۳۶۱.
- ↑ ← ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۷۲.
- ↑ ذاکری، طلوع خورشید، ۳۴۰.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، پاورقی، ۲/۱۹۱–۱۹۲.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امامخمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۹/۴۰.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۲۱/۲۷۱.
- ↑ ← ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۷۷.
- ↑ ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۳۶۱.
- ↑ قاسم‌پور، صانعی، حسن، ۱/۲۲۴.
- ↑ ← ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۳۶۱ و ۳۸۲–۳۸۳؛ طالبی دارابی، ۱۳۸–۱۴۰.
- ↑ ← ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۳۸۲–۳۸۳.
- ↑ رفیق‌دوست، خاطرات، ۱۵۷ و ۱۵۹.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ← ۱۷/۲۰۰ و ۱۸/۶۵.
- ↑ جوانان، مجله، شماره ۸۰۸، ۲۵/۳/۱۳۶۱ش، ۶.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۸/۱.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۸/۶۵.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۹/۲۹۹–۳۰۰.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۹/۲۹۹–۳۰۰.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۲۰/۱۴۰–۱۴۲.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۲۱/۱۳۹–۱۴۰.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۹/۱۶.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۹/۱۷.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۲۱/۲۶۳.
- ↑ کیهان، روزنامه، ۳/۱۲/۱۳۷۲ش، ۳؛ معاونت فرهنگی، دسیسه آیات شیطانی، ۴۸.
- ↑ ستاد برگزاری سمینار، ابعاد توطئه و تبیین حکم، ۱۰؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۷/۱۳۷۷، ۴.
- ↑ اعتماد، روزنامه، ۲۶/۶/۱۳۹۱ش، ۷؛ نامه جامعه، مجله، شماره ۱۰۰، ۱۳۹۱ش، ۶۸.
- ↑ اعتماد ملی، روزنامه، ۲۷/۱۱/۱۳۸۶ش.
- ↑ ایرنا، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲۸/۱۰/۱۳۹۵ش.
- ↑ جماران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۲/۹/۱۳۹۶ش.
- ↑ جماران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۲/۹/۱۳۹۶ش.
- ↑ جماران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۲/۹/۱۳۹۶ش.
- ↑ جماران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۲/۹/۱۳۹۶ش.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۷/۱۳۱.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۷/۱۳۱–۱۳۲.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۲۱/۱۳۹–۱۴۰.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۲۱/۲۷۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۸/۱۲/۱۳۷۵، ۳.
منابع
- اعتماد ملی، روزنامه، ۲۷/۱۱/۱۳۸۶ش.
- اعتماد، روزنامه، ۲۶/۶/۱۳۹۱ش.
- امامخمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- ایرنا، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲۸/۱۰/۱۳۹۵ش.
- پیام انقلاب، مجله، شماره ۵۸، ۱۳۶۰ش.
- جماران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۲/۹/۱۳۹۶ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۸/۱۲/۱۳۷۵ و ۲۰/۷/۱۳۷۷ش.
- جوانان، مجله، شماره ۸۰۸، ۲۵/۳/۱۳۶۱ش.
- ذاکری، علی‌اکبر، طلوع خورشید، سال‌شمار زندگانی امامخمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
- ربانی شیرازی، شیخ‌عبدالرحیم، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- ربانی املشی، محمدمهدی، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله حاج‌شیخ مهدی ربانی املشی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- رسولی محلاتی، سیدهاشم، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، به کوشش احمد رشیدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- رفیق‌دوست، محسن، خاطرات محسن رفیق‌دوست، تدوین داود قاسم‌پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- ستاد برگزاری سمینار تبیین حکم امامخمینی، ابعاد توطئه و تبیین حکم، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
- طالبی دارابی، ابراهیم، جایگاه ۱۹ دی ۱۳۵۶در انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- قاسم‌پور، داوود، صانعی، حسن، چاپ‌شده در فرهنگنامه رجال روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- کیهان، روزنامه، ۳/۱۲/۱۳۷۲ش.
- مشکینی، علی، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله علی مشکینی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- معاونت فرهنگی بنیاد پانزده خرداد، دسیسه آیات شیطانی، فتوای امامخمینی و عکس العمل‌های جهانی، قم، ۱۳۶۹ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، سیر مبارزات امامخمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- نامه جامعه، مجله، شماره ۱۰۰، ۱۳۹۱ش.
پیوند به بیرون
- زینب ابراهیمی، حسن صانعی، دانشنامه امامخمینی، ج۶، ص۶۰۲–۶۰۷.