قاضی‌سعید قمی، حکیم و عارف بزرگ شیعه دوره صفویه و مورد توجه امام‌خمینی.
| شناسنامه | |
|---|---|
| زادروز | دهم ذی‌القعده ۱۰۴۳ق |
| شهر تولد | قم |
| کشور تولد | ایران |
| تاریخ درگذشت | ۱۱۰۳ق |
| شهر درگذشت | قم |
| کشور درگذشت | ایران |
| آرامگاه | حرم ابن باویه |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| پیشه | قاضی |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| اساتید | میرزا مهدی آشتیانی • محمد رشتی |
| تالیفات | شرح توحید صدوق، شرح الاربعین، الاربعینیات لکشف انوار القدسیات، حاشیه بر اثولوجیا |
محمد سعید قمی معروف به قاضی‌سعید قمی، حکیم و عارف بزرگ شیعی در دوره صفویه است. وی از شاگردان رجبعلی تبریزی است که در شکل‌گیری شخصیت علمی و فکری قاضی‌سعید قمی دخالت عمدهای داشت.
قاضی‌سعید آثار ارزشمندی بر جای گذاشته است. بیشتر آثار وی شرح احادیث و به زبان عربی نگاشته شده است. در آثار وی مطلب یکنواخت و در یک سطح نوشته نشده و گاهی گرفتار سستی شده‌اند. و علت آن این است که وی از مشربهای مختلفی متأثر بوده است.
امام‌خمینی از او با کمال احترام و بزرگی یاد کرده و وی را با القابی چون شیخ العرفاء الکاملین و قدوة اصحاب القلوب و السالکین یاد کرده است. و از آنجا که امام خمینی کتاب الفوائد الرضویه قاضی‌سعید را در بردارنده اسراری میداند که نیاز به شرح و توضیح دارد، بر آن تعلیقه زده و اسرار آن را آشکار کرده است. امام خمینی نقدهای علمی بسیاری به قاضی‌سعید وارد کرده است از جمله آنها: نظریه اشتراک لفظی است.
به باور امام خمینی که قاضی‌سعید تا بدانجا پیش رفته که اسمای مشترک میان حق و خلق را مشترک لفظی میداند. همچنین قاضی‌سعید، قائل به الهیات سلبی است و صفات ثبوتی را از حق تعالی نفی و همه صفات را به معنای سلبی برگردانده است.
زندگی‌نامه
محمدسعید فرزند محمدبن‌مفید قمی معروف به قاضی‌سعید قمی در دهم ذی‌القعده ۱۰۴۳ق در قم متولد شد[۱] و بخش زیادی از زندگی خود را در این شهر گذراند. او از علمای عصر صفوی است که در جوانی بر فنون طب، حکمت و فقه دست یافت و مدتی طبیب رسمی دربار بود و در دوران مختلف، قاضی قم بود؛ از این‌رو «قاضی» لقب گرفت. او در فاصله دو دوره قضاوت، مدتی را نیز در حبس و تبعید گذراند.[۲] این عالم شیعی در برخی نوشته‌ها خود را محمد معروف به «سعید» معرفی کرده‌است[۳] و شرح‌حال‌نویسان از وی با عنوان «قاضی‌سعید قمی»، «میرزامحمدسعید»، «ملاسعید» و «حکیم کوچک» یاد کرده‌اند.[۴]
تحصیلات
قاضی‌سعید قمی پس از فراگیری علوم مقدماتی و طب نزد پدر و برادر بزرگش، به حکمت و عرفان روی آورد و به حوزه درسی ملامحسن فیض کاشانی وارد شد[۵] و از درس وی بهره‌مند گشت و نزد وی اندیشه‌های عرفانی خود را غنا بخشید، به گونه‌ای که شکوفایی او در قلمرو شعر و سروده‌های عرفانی حاصل پیوند وی با فیض کاشانی است.[۶] بعدها قاضی‌سعید برای استفاده از اندیشه‌های عرفانی حکمای اصفهان، شهر قم را ترک کرد. در آن زمان رجبعلی تبریزی که حوزه درسی تشکیل داده و مشغول تربیت شاگردان بود،[۷] در شکل‌گیری شخصیت علمی و فکری قاضی‌سعید قمی دخالت عمدهای داشت و پس از درگذشت او، قاضی‌سعید اندیشه‌های وی را دنبال کرد.[۸] تبریزی متخلص به «واحد»، از شاگردان حکیم میرابوالقاسم فندرسکی استرآبادی بود. وی از حکمای مشاء به حساب می‌آمد. از او رساله‌ای در اثبات واجب‌تعالی و رساله فارسی با عنوان اشتراک لفظی وجود میان ذات و صفت باری، بر جای مانده‌است.[۹] از این‌رو قاضی‌سعید چنان‌که امام‌خمینی نیز اشاره کرده‌است[۱۰] از شاگردان فیض کاشانی و ملارجبعلی تبریزی اصفهانی است، اما دربارهٔ اینکه وی نزد ملاعبدالرزاق لاهیجی حکمت اشراق خوانده باشد، اختلاف است؛ برخی وی را از شاگردان لاهیجی به حساب آورده‌اند.[۱۱]
وفات
قاضی‌سعید در سال ۱۱۰۳ق در شهر قم درگذشت[۱۲] و پیکرش در شهر قم نزدیک مقبره علی‌بن‌بابویه در اطراف حرم فاطمه معصومه(س) دفن شد.[۱۳]
آثار قاضی‌سعید
قاضی‌سعید آثار ارزشمندی بر جای گذاشته‌است. بیشتر آثار وی در شرح احادیث و به زبان عربی نگاشته شده‌است. روح حاکم بر آثار او عرفانی است؛ هرچند قالبی که برای تألیف انتخاب کرده، فلسفی است.[۱۴] ازجمله کتاب‌های وی اینهاست:
- شرح توحید صدوق: این کتاب مفصل‌ترین نوشته قاضی‌سعید است؛[۱۵]
- شرح الاربعین: قاضی‌سعید در این اثر برخی احادیث مشکل را مطرح کرده و به شرح آنها پرداخته‌است؛[۱۶]
- الاربعینیات لکشف انوار القدسیات: مجموعه‌ای از چند رساله است که قاضی‌سعید پیش‌تر آنها را به صورت مستقل نوشته بود و سپس تصمیم به ملحق‌کردن آنها در مجموعه اربعینیات گرفت. این مجموعه آخرین اثر قاضی‌سعید است. ازجمله رساله‌های این مجموعه «الفوائد الرضویه»، «مرقاة الاسرار»، «النفحات الالهیة و الخواطر الالهامیه»، «المقصد الاسنی»، «البرهان القاطع»،» الطلایع و البوارق» و «الکشف عن القرآن السبع» است؛
- حاشیه بر اثولوجیا: این تعلیقات بر چند «میمر» زده شده‌است و ناظر به تعلیقات ابن‌سینا و متأثر از حکمت متعالیه است؛[۱۷]
شرح حدیث البساط
این کتاب شرح حدیثی است که قاضی‌سعید در سال ۱۰۹۹ در اصفهان از نوشتن آن فارغ شد.[۱۸] کتاب کلید بهشت نیز به وی نسبت داده شده‌است، اما به دلیل مشابهت در نام، چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده، به‌اشتباه به قاضی‌سعید نسبت داده شده‌است و هر کس با ذوق عرفانی قاضی‌سعید آشنا باشد، در می‌یابد که این کتاب متعلق به او نیست.[۱۹]
ستایش امام‌خمینی
امام‌خمینی با وجود نقدهای علمی که به قاضی‌سعید وارد کرده، از او با کمال احترام و بزرگی یاد کرده و وی را با القابی چون شیخ‌العرفاء الکاملین، قدوة اصحاب القلوب و السالکین، کاشف إشارات الاخبار و رموزها، مخرج لباب الآثار و کنوزها، فخر الطائفة و عینها، ذخیرة اهل المعرفة و زینها، قاضی شریف،[۲۰] عارف جلیل ایمانی،[۲۱] اعظم عرفاء الشیعه و اکرم أمناء الشریعة و سالک طریق صراط مستقیم[۲۲] ستوده‌است. ایشان برخی شرح‌ها و تفسیرهای عرفانی را که قاضی‌سعید در شرح روایت رأس جالوت بیان می‌کند، تحقیقی تام و کامل می‌شمارد[۲۳] و در مواضعی نیز او را عارفی بی‌بدیل میداند[۲۴] که به بعضی از اسرار غریبه روایات دست یافته‌است.[۲۵] به باور ایشان قاضی‌سعید با توجه به خصوصیتی که در عرفان داشته، با وجود متانت و درستی نظر عرفانی، توانست خود را در قم حفظ کند و با افراد مقدس قم سازش کند و تکفیر نشود و قضاوت قم را نیز بر عهده بگیرد.[۲۶]
از آنجاکه قاضی‌سعید ذوق سرشار عرفانی و توجه خاص به آثار و آرای عرفا داشته، امام‌خمینی به آثار این عارف حکیم توجه ویژه‌ای کرده و از آنجاکه ایشان کتاب الفوائد الرضویه قاضی‌سعید را دربردارنده اسراری میداند که نیاز به شرح و توضیح دارد، بر آن تعلیقه زده و اسرار آن را آشکار کرده‌است.[۲۷] افزون بر این ایشان خواسته‌است از مبانی حکمت متعالیه ملاصدرا دفاع کند[۲۸] و نیز برخی مبانی عرفانی را که قاضی‌سعید از دریافت و تبیین آنها ناتوانی نشان داده‌است، بیان کند و به شرح برخی احادیث که وی نتوانسته میان آنها را جمع کند، بپردازد.[۲۹]
- (ببینید: التعلیقة علی الفوائد الرضویه)
نقد مبانی
قاضی‌سعید در مسائل فلسفی آرای خاصی دارد، ازجمله
- اصالت ماهیت و فرعیت وجود
- نفی وجود ذهنی و علم حصولی نفس
- تجرد نفوس نباتی، حیوانی و انسانی[۳۰]
- باطل‌بودن تسلسل، بدون شروط اجتماع در وجود و ترتب
- نفی تجرد قوه خیال
- اعتقاد به اشتراک معنوی وجود میان ممکنات و اشتراک لفظی وجود میان واجب و ممکنات
- نفی اعتقاد به زایدبودن صفات در ذات واجب و نفی اعتقاد به عینیت صفات و ذات واجب
- نفی علم حضوری و حصولی حق‌تعالی و نفی علم در مرتبه ذات
- اعتقاد به خلق تمام اشیا از عدم[۳۱]
- جواز کاربرد واجب‌الوجود بر خداوند.[۳۲]
تأمل در آرای فلسفی قاضی‌سعید نشان می‌دهد که او در بسیاری از مبانی متأثر از تبریزی بوده و از او پیروی کرده‌است.[۳۳] در آثار وی مطالب یکنواخت و در یک سطح نوشته نشده و گاه گرفتار سستی شده‌اند و علت آن، این است که وی از مشربهای مختلفی متأثر بوده‌است؛ هرچند وی در مباحث عرفانی و ذوقی صاحب دقت و قدرت است. امام‌خمینی علت آرای خاص قاضی‌سعید در برخی مسائل فلسفی و عرفانی را توجه به جمع میان اخبار و احادیث مختلف و هماهنگ‌کردن آنها با یکدیگر میداند و با وجود این، موفق‌نبودن وی در این کوشش را سبب موضع‌گیری‌های خاص او در برخی از مسائل فلسفی و عرفانی می‌شمارد.[۳۴]
ازجمله مبانیِ قاضی‌سعید که امام‌خمینی به آنها نقد وارد کرده، اینهاست:
۱. قاضی‌سعید به پیروی از استاد خود تبریزی معتقد است اگر وجود مشترک معنوی باشد، لازمه‌اش برقراری سنخیت میان خالق و مخلوق و مشابهت است؛ اما بر اساس اعتقاد به اشتراک لفظی هر گونه مشابهت از میان می‌رود.[۳۵] یکی از پیامدهای نظریه تباین میان خالق و مخلوق آن است که هر گونه تشبیه و تمثیلی از خداوند نفی می‌شود؛[۳۶] زیرا شرکت و تشبیه مستلزم کثرت در حقیقت و صفات حق‌تعالی است.[۳۷] وی با قرائت خاصی از برخی احادیث[۳۸] فهم خاصی را مبنا قرار می‌دهد و اشتراک لفظ و اسم را نتیجه می‌گیرد؛[۳۹] اما حکمایی مانند ملاصدرا قرائت دیگری از حدیث ارائه می‌کنند که با اعتقاد به اشتراک معنوی سازگار است.[۴۰]
یکی دیگر از پیامدهای این نظریه، نفی هر گونه مثل از خداوند است. در نظر قاضی‌سعید منظور از «مثل» مشارکت در نوع است[۴۱] و موضعی که وی در این مسئله در پیش می‌گیرد، در نهایت به تنزیه محض حق‌تعالی منجر می‌شود؛ اما در مواردی از آثار او دیده می‌شود که به‌شدت قائلان به تنزیه محض را نکوهش[۴۲] و جمع میان تشبیه و تنزیه را نظریه مختار خود معرفی می‌کند؛[۴۳] چنان‌که ذیل آیه «لَیسَ کَمِثْلِهِ شَیءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ»[۴۴] بر تشبیه و تنزیه تأکید می‌کند[۴۵] و بر این باور است که جمله اول آیه به تنزیه خداوند و قسمت دوم آن بر تشبیه دلالت دارد؛ زیرا که دو صفت سمیع و بصیر بر غیر او نیز گفته می‌شود.[۴۶] این مطلب نه تنها نظریه قاضی‌سعید را در باب تباین تام، نقض می‌کند، بلکه این سخنان وی با مبانی و اصول او در تناقض است و او ناخواسته دچار نوعی پراکندگی در آرا و ناهماهنگی در عقاید شده‌است.[۴۷]
امام‌خمینی نظریه اشتراک لفظی قاضی‌سعید را نقد می‌کند[۴۸] و بر این باور است که وی تا بدانجا پیش رفته که اسمای مشترک میان حق و خلق همچون حی، قادر، مرید و علم و نیز صفات مشترک میان حق و خلق، مانند حیات، قدرت و علم را مشترک لفظی میداند که در معنا گوناگون‌اند و در کتاب البوارق الملکوتیه معتقد است هر امری که به وصفی متصف می‌شود، باید دارای صورت و تعینی باشد؛ زیرا هر وصفی از تعین و حدود خبر می‌دهد؛ از این‌رو در میان مفاهیم، اوصاف بزرگ‌ترین قیود و حدود به‌شمار می‌آیند. هر وصفی نشانه یک نوع احاطه بر موصوف است که او را دربر می‌گیرد؛ زیرا هر وصف محدوده موصوف را مشخص و ممتاز می‌کند، پس احاطه وصف بر موصوف، از همه اقسام احاطه روشن‌تر است؛ بنابراین اگر خداوند که بی‌نهایت است، متصف به وصفی گردد، در حقیقت باید متعین به وصف و محدود و متناهی به آن وصف شود؛ از این‌رو قاضی‌سعید روایات نقل‌شده دربارهٔ نفی صفات از خداوند را بر این معنا حمل می‌کند و دلیل آن را در ویژگی تعین‌بخشی وصف برای موصوف میداند.[۴۹]
امام‌خمینی استدلال یادشده را نقد می‌کند و بر این باور است که این سخن در باب صفات متعین و محدود جاری است؛ ولی صفات اطلاقی از این قاعده استثنا هستند.[۵۰] ایشان چنین تعریفی برای مطلق صفت را نمی‌پذیرد و آن را صرفاً تعریفی قابل صدق بر مخلوقات، آن هم نه تمام مخلوقات بلکه مخلوقات عالم ماده و هیولا میداند و بر این عقیده است که صفات باری‌تعالی از قبیل حالات و عوارض زائد بر ذات نیستند، بلکه تجلی ذات مبدأ اول به فیض اقدس در حضرت واحدیت و ظهور آن در کسوت اسما و صفات است و حقیقت اسما و باطن آنها همان حقیقت مطلقه غیبی است و تحلیل قاضی‌سعید از صفت، امری لغوی و لفظی است.[۵۱] ایشان بر این باور است تعریف خاص قاضی‌سعید از صفت سبب شده که حمل صفت به معنای ثبوتی، ناممکن باشد و بر همین اساس حمل صفات واحد را بر واجب و ممکن، مشترک لفظی بداند؛ از این‌رو ریشه این رأی، تعریف خاص او از صفت است و لازمه چنین مبنایی خالی‌بودن ذات از کمالات است.[۵۲]
امام‌خمینی با تکیه بر مسئله وحدت وجود و با پیروی از حکمت متعالیه بر اشتراک معنویِ وجود تأکید می‌کند.[۵۳] همچنین ایشان در مسئله نفی تشبیه و تنزیه نظر غالب حکمای مسلمان را تأیید می‌کند و راه صحیح را که موافق آیات و روایات صحیح است، می‌پذیرد[۵۴] و با استناد به برخی آیات[۵۵] بر جمع میان تشبیه و تنزیه تأکید می‌کند.[۵۶]
۲. امام‌خمینی در باب الهیات سلبی، کلامی از قاضی‌سعید نقل و نقد می‌کند و می‌نویسد این عارف بزرگ چگونه از آنچه عارفان الهی به آن توجه داشته‌اند، غفلت کرده و صفات ثبوتی را از حق‌تعالی نفی و همه صفات را به معنای سلبی برگردانده است و از عینیت صفات با ذات پرهیز دارد.[۵۷] بنابر نظر ایشان مواضع قاضی‌سعید دراین‌باره به سبب نداشتن توانایی در جمع میان روایات است. او اخبار نافی صفات حق را به گونه‌ای معنا کرده که راه را بر اتصاف حق به صفات به نحو حقیقی و واقعی می‌بندد.[۵۸]
امام‌خمینی اشاره می‌کند قاضی‌سعید در کتاب البوارق الملکوتیه و شرح توحید صدوق بر آن است که حق‌تعالی متصف به هیچ صفت ثبوتی نیست، بلکه اگر چنین صفات ثبوتی دربارهٔ حق‌تعالی به کار رود، محتوای آن سلبی و به معنای سلب نقص‌ها خواهد بود؛[۵۹] مثلاً اگر گفته شود حق‌تعالی حی و زنده است، به این معناست که مرده نیست و اگر حق‌تعالی متصف به صفت علم می‌شود و به او عالم گفته می‌شود، به این معناست که جاهل نیست؛[۶۰] از این‌رو قاضی‌سعید از عینیت صفات ثبوتی به حسب مفاد ثبوتی‌شان با ذات، به‌شدت پرهیز می‌کند.[۶۱] بنابر نظر امام‌خمینی وی با چنین نظری، از مقام واحدیت که محل توجه عرفای بزرگ است، غفلت ورزیده‌است؛ زیرا به باور عارفان مقام واحدیت مقام جمع اسمای الهی است و خداوند در این مقام به اسما متصف است و به حسب این اسما در عالم و تعینات خلقی اثر می‌گذارد.[۶۲] بنابر نظر امام‌خمینی آنچه موجب ارتباط خلق با حق می‌شود، جهت تأثیری خالق در خلق است و چنین جهتی سنخیت خلق با خالق و اشتراک این دو را فراهم می‌کند؛ زیرا مخلوقات مظاهر حق‌اند و خالق در همه مخلوقات، ظاهر است. در نگاه اهل معرفت، ذات به لحاظ مرتبه واحدیت و الوهیت، با ماسوا و تعینات خلقی مرتبط است و با آنها سنخیت و اشتراک معنوی دارد؛ اما در مقام غیب‌الغیوبی که از هر تعین مبراست، با خلق مرتبط نیست و هرگز با مخلوقات سنخیت نخواهد داشت؛[۶۳] همچنین نه تنها مقام ذات، بلکه مقام احدیت نیز که بالاتر از مقام واحدیت می‌باشد با مخلوقات ارتباطی ندارد.[۶۴]
امام‌خمینی دربارهٔ بازگشت صفات ذات به سلب نقص‌ها، سه ایراد به قاضی‌سعید می‌گیرد:
الف) قاضی‌سعید صفت را به‌طور مطلق به حالات و عوارض زاید بر ذات تفسیر می‌کند؛ در حالی‌که صفات و اسمای الهی در مقام واحدیت از قبیل حالات و عوارض زاید بر ذات نیستند، بلکه ذات حق با تجلی به فیض اقدس در مقام واحدیت، به صور اسما و صفات ظاهر می‌شود؛[۶۵]
ب) قاضی‌سعید برای گریز از تشبیه و پناه‌بردن به تنزیه، در واقع به تشبیه دچار شده‌است. او برای فرار از اشتراک معنوی حق و خلق، به تفسیر صفات پرداخته و اشتراک معنوی را نفی می‌کند و در تفسیر صفات دچار تشبیه می‌شود و صفات حق را با صفات خلق، بلکه صفات مادی و عالم ماده یکی میداند و پس از آن حکم می‌کند که خداوند از صفات مبراست؛[۶۶]
ج) الفاظ برای معانی عام وضع شده‌اند؛ از این‌رو مثلاً صفت علم در حق و خلق، مشترک معنوی است؛ اگرچه علم در هر موطن به حسب آن موطن، احکامی پیدا می‌کند، نه آنکه علم به لحاظ موطن‌های گوناگون تنها در لفظ مشترک باشد.[۶۷]
۳. امام‌خمینی تفسیر قاضی‌سعید از سخن عرفا دربارهٔ تبدل و تجدد امثال را نمی‌پذیرد و برای آن وجه صحیح موافق مشرب عرفانی و مبنای تحقیقی ایمانی قائل است و بر این باور است آن که قیوم بالذات و ثابت در تمام جهات است، ذات احدیت است و موجودات امکانی نیز از جهت انتسابی که به او دارند، ثابت‌اند؛ ولی از جهت ذاتشان دارای هویت متغیر و متبدل‌اند، بلکه همه سلسله وجودات از عالی تا دانی در تبدل دایم و تغییر پیوسته و وجودیافتن و معدوم‌شدن هستند و این به حسب اسمای الهی است که آنها را از هستی به نیستی و از نیستی به هستی می‌آورد.[۶۸] تعبیر دیگری که امام‌خمینی برای تبدل امثال می‌آورد بسط و قبض است؛ یعنی مراتب وجود از غیب تا شهود به بسط رحمت رحمانی که تحت حکومت اسم الرحمن الرحیم است، گسترده شده‌است و با جمع این رحمت و تصرف اسم واحد قهار، قبضی واقع می‌شود و تمامی این تبدلات، اختصاص به ممکنات دارد، بدون اینکه مبدأ و مبدع آنها را شامل شود.[۶۹]
پانویس
- ↑ کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۴۸۸.
- ↑ کدیور، منزلت فلسفی قاضی‌سعید، ۲۱.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱/۱۱۹.
- ↑ تفضلی و فضائلی، فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، ۵۱۱.
- ↑ مشکوة، مقدمه کلید بهشت، ۸–۹.
- ↑ مشکوة، مقدمه کلید بهشت، ۹–۱۱.
- ↑ کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۴۸۷؛ کدیور، منزلت فلسفی قاضی‌سعید، ۲۶–۲۷.
- ↑ کدیور، منزلت فلسفی قاضی‌سعید، ۲۷.
- ↑ افندی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ۲/۲۸۳–۲۸۴؛ آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی، ۱/۲۴۴–۲۷۱ و ۲/۲۲۰–۲۴۲.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۳۳؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۰۴.
- ↑ ← افندی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ۲/۲۸۴؛ کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۴۸۸؛ خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ۴/۱۰؛ کدیور، منزلت فلسفی قاضی‌سعید، ۲۲.
- ↑ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۶/۱۲.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱/۱۱۹.
- ↑ کدیور، منزلت فلسفی قاضی‌سعید، ۲۳.
- ↑ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱۳/۱۵۳–۱۵۴.
- ↑ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱/۴۱۷.
- ↑ کدیور، منزلت فلسفی قاضی‌سعید، ۲۳.
- ↑ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۲/۵۱.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۳۳–۱۳۴.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۳۷.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۰۴.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۹۸–۹۹.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۵۱.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۸۷–۸۸.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۱۰۵.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۳۲.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۳۷.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۱۰۸، ۱۳۷ و ۱۳۹–۱۴۰.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۳ و ۳۵؛ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۱۹؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۷۰.
- ↑ کدیور، منزلت فلسفی قاضی‌سعید، ۲۴.
- ↑ کدیور، منزلت فلسفی قاضی‌سعید، ۲۴–۲۵.
- ↑ قاضی‌سعید، شرح توحید الصدوق، ۱/۱۱۵–۱۱۷، ۲۰۲ و ۳۸۲؛ قاضی‌سعید، تعلیقات بر اثولوجیا، ۱۵۸.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۳۴؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۱۰.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۳–۲۵.
- ↑ ← قاضی‌سعید قمی، شرح توحید الصدوق، ۱/۲۴۷، ۲۹۲ و ۳۲۵.
- ↑ قاضی‌سعید قمی، شرح توحید الصدوق، ۱/۲۷۶.
- ↑ قاضی‌سعید قمی، شرح توحید الصدوق، ۱/۱۱۵ و ۲/۱۲۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱/۱۱۹.
- ↑ قاضی‌سعید قمی، شرح توحید الصدوق، ۱/۳۲۶.
- ↑ ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۳/۲۸۱–۲۸۲.
- ↑ قاضی‌سعید قمی، شرح توحید الصدوق، ۱/۶۸، ۸۱ و ۲۰۶.
- ↑ قاضی‌سعید قمی، شرح الاربعین، ۱۷۰.
- ↑ قاضی‌سعید قمی، شرح توحید الصدوق، ۳/۲۷۴–۲۷۵.
- ↑ شوری، ۱۱.
- ↑ قاضی‌سعید قمی، شرح الاربعین، ۱۷۰.
- ↑ قاضی‌سعید قمی، شرح الاربعین، ۱۷۰.
- ↑ آشتیانی، مقدمه اثولوجیا، ۱۰.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۳–۲۴.
- ↑ ← امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۵.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۷۲؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۷۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵۵.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۳۲–۳۳۳؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۰۵ و ۱۱۰؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۴۲.
- ↑ شوری، ۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۹۴–۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۳۲–۱۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۲–۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۸۲.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۵.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۵.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۳۴–۱۳۵.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۱۳۸.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۱۳۸.
منابع
- قرآن کریم.
- آشتیانی، سیدجلال‌الدین، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- آشتیانی، سیدجلال‌الدین، مقدمه کتاب تعلیقات بر اثولوجیا، تألیف قاضی‌سعید قمی، ترجمه ابن‌ناعمه حمصی، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن فلسفه ایران، ۱۳۹۸ق.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- افندی، عبدالله‌بن‌عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق سیداحمد حسینی اشکوری، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۳۱ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.
- تفضلی، آذر و مهین فضائلی، فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۹۰ق.
- شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تصحیح سیدهدایت‌الله مسترحمی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- قاضی‌سعید قمی، محمدبن‌محمد، تعلیقات بر اثولوجیا، تألیف افلوطین، ترجمه ابن‌ناعمه حمصی، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن فلسفه ایران، ۱۳۹۸ق.
- قاضی‌سعید قمی، محمدبن‌محمد، شرح الاربعین، تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- قاضی‌سعید قمی، محمدبن‌محمد، شرح توحید الصدوق، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- کدیور، محسن، منزلت فلسفی قاضی‌سعید، مجله آینه پژوهش، شماره ۳۲، ۱۳۷۴ش.
- کربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی، تهران، انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مشکوة، سیدمحمد، مقدمه کلید بهشت، تهران، نشر الزهرا (س)، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، شرح اصول الکافی، تحقیق محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
پیوند به بیرون
- باقر صاحبی، قاضی‌سعید قمی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۸، ص۲۴۷-۲۵۲.