مرتضی حائری یزدی، فرزند مؤسس حوزه علمیه قم، شاگرد و دوست صمیمی امام‌خمینی و استاد برجسته حوزه.
 | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | مرتضی حائری یزدی |
| زادروز | ۲۰ مهر ۱۲۹۵ش/ ۱۴ ذی‌الحجه ۱۳۳۴ق. |
| شهر تولد | روستای «سلطان‌آباد» از توابع شهر اراک |
| کشور تولد | ایران |
| تاریخ درگذشت | ۱۵ اسفند ۱۳۶۴ش. |
| شهر درگذشت | قم |
| کشور درگذشت | ایران |
| آرامگاه | حرم مطهر فاطمه معصومه(س) |
| خویشاوند سرشناس | عبدالکریم حائری یزدی (پدر و مؤسس حوزه علمیه قم) |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات سیاسی | |
| پست‌ها | عضو مجلس خبرگان قانون اساسی |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| اساتید | امام‌خمینی، میرزا‌محمدعلی ادیب تهرانی، سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، علی‌اصغر صالحی کرمانی، سیدمحمد محقق داماد، سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدمحمدتقی خوانساری، سیدمحمد حجت کوه‌کمری، سیداحمد خوانساری و سیدحسین بروجردی. |
| شاگردان | علی مشکینی، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، سیدمصطفی خمینی، سیدعباس خاتم یزدی، حسین شبزندهدار، محمدمهدی ربانی املشی، سیدعلی محقق داماد و محمد محمدی ری‌شهری. |
| تالیفات | ابتغاء الفضیلة فی شرح الوسیله... |
مرتضی حائری یزدی در سال ۱۲۹۵ش در اراک به دنیا آمد و از شش سالگی ساکن قم شد. او ادبیات و دروس مقدماتی را نزد ادیب تهرانی فراگرفت و در ادامه از دروس سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، علی‌اصغر صالحی کرمانی، سیدمحمد محقق داماد، سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدمحمدتقی خوانساری استفاده کرد و با درک محضر پدر، به مدت پانزده سال در درس سیدمحمدحجت کوه کمری، سیداحمد خوانساری و سیدحسین بروجردی حاضر شد و افزون بر مقام علمی ذوق شعری هم داشت. وی از شاگردان برجسته امام‌خمینی نیز بوده است.
حائری بیش از چهل سال در حوزه علمیه قم به تدریس سطح و خارج فقه و اصول اشتغال داشته است.
حائری که پدرزن پسر بزرگ امام‌خمینی؛ سیدمصطفی بود، روابط نزدیکی با امام‌خمینی داشته و در اداره حوزه و نیز در نهضت امام‌خمینی حمایت و همراهی زیادی داشته و جزو علمای مهاجر به تهران برای حمایت از امام‌خمینی بوده است. او در سال ۱۳۵۶ در برابر اهانت به امام‌خمینی در روزنامه اطلاعات سخنرانی انتقادی کرد که منشاء تظاهرات طلاب گردید. البته او بر این نظر بود که باید قدرت شاه را محدود کرد.
حائری پس از پیروزی انقلاب اسلامی به نمایندگی مردم استان مرکزی در مجلس خبرگان قانون اساسی انتخاب شد. او یکی از اوصیای امام‌خمینی در وصیتنامه سال ۱۳۵۶ش ایشان در بُعد مرجعیت و مصرف وجوهات شرعیه بوده است. حائری در سال ۱۳۶۴ بر اثر عارضه قلبی از دنیا رفت و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.
زندگی‌نامه
مرتضی حائری یزدی، روز چهاردهم ذی‌الحجه سال ۱۳۳۴ق/ بیستم مهر ۱۲۹۵ در سلطان‌آباد (اراک) به دنیا آمد[۱] و در شش‌سالگی همراه پدرش عبدالکریم حائری یزدی در قم ساکن شد.[۲] حائری ادبیات و دروس مقدماتی حوزه را نزد میرزا‌محمدعلی ادیب تهرانی، ابوالقاسم نحوی و سیدحسین کوچه‌حرمی فرا گرفت[۳] و دروس سطح را در محضر سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، علی‌اصغر صالحی کرمانی، سیدمحمد محقق داماد، سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدمحمدتقی خوانساری آموخت.[۴] وی همراه درس‌آموزی از پدر خود، پانزده سال در درس خارج فقه و اصول سیدمحمد حجت کوه‌کمری، سیداحمد خوانساری و سیدحسین بروجردی حاضر شد و به درجه اجتهاد رسید؛[۵] و افزون بر مقام علمی، ذوق شعری نیز داشت.[۶] وی از شاگردان برجسته امام‌خمینی نیز بوده است[۷] و خود وی نیز امام‌خمینی را «استاد مکرم در علوم الهیه» خوانده است.[۸]
فعالیت‌های علمی
حائری بیش از چهل سال در حوزه علمیه قم به تدریس سطح و خارج فقه و اصول پرداخت.[۹] نخست در درس خصوصی وی، علی مشکینی و سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی شرکت می‌کردند.[۱۰] از دیگر شاگردان وی می‌توان سیدمصطفی خمینی[۱۱] سیدعباس خاتم یزدی، حسین شبزندهدار، محمدمهدی ربانی املشی، سیدعلی محقق داماد و محمد محمدی ری‌شهری را نام برد.[۱۲] وی همچنین برای عموم مردم در شب‌های جمعه و شنبه تفسیر قرآن می‌گفت، که بخشی از آن آیات اعتقادی بوده است.[۱۳] حائری یزدی تقوا، ساده‌زیستی، پرهیز از خلاف‌گویی و تملق را از پدر آموخته بود.[۱۴] او با وجود شایستگی مرجعیت، رساله عملیه منتشر نکرد و از سر تواضع، هنگام تدریس بر منبر نمینشست.[۱۵]
ارتباط با امام‌خمینی
رابطه مرتضی حائری با امام‌خمینی دیرینه و نزدیک بود. این دو هر روز در غروب آفتاب در مقبره شیخ‌فضل‌الله نوری در حرم فاطمه معصومه(س) با یگدیگر دیدار و گفتگو می‌کردند.[۱۶] وی در کنار امام‌خمینی، از مشاوران بروجردی بود.[۱۷] پس از ازدواج سیدمصطفی فرزند ارشد امام‌خمینی در سال ۱۳۳۵، با دختر حائری این صمیمیت بیشتر شد.[۱۸] همچنین حائری از تلاش امام‌خمینی برای حضور بروجردی در قم حمایت کرد.[۱۹] وی همراه برخی علما ازجمله امام‌خمینی در تاریخ ۳/۱/۱۳۲۸ طی نامه‌ای به بروجردی درباره شایعه موافقت وی با تشکیل مجلس مؤسسان در پانزده بهمن ۱۳۲۷ استفسار کرد که بروجردی در پاسخ اظهار داشت موافقتی با این امر نکرده است.[۲۰]
در ۷/۷/۱۳۲۸ جهت اصلاحات حوزه «هیئت مصلحین» به امر بروجردی تشکیل شد که حائری یزدی از اعضای مؤثر آن هیئت بود.[۲۱] و پس از وفات بروجردی در دهم فروردین ۱۳۴۰ خانه حائری محل تجمع بزرگان حوزه علمیه قم برای ساماندهی مسائل حوزه ازجمله مسئولیت شهریه طلاب بود.[۲۲]
فعالیت‌های سیاسی
حائری که در شمار مخالفان برخی قوانین غیر اسلامی رژیم پهلوی مخالف بود.[۲۳]، ازجمله در مهر ۱۳۴۱ در اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، جلسه‌ای در خانه او تشکیل شد[۲۴] و سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) از جلسه علما، ازجمله امام‌خمینی و حائری و امضای آن دو در اعلامیه علیه لایحه یادشده، خبر داده است.[۲۵] وی همچنین طی تلگرامی جداگانه به محمدرضا پهلوی، از آن لایحه انتقاد کرد؛[۲۶] نیز در اسفند ۱۳۴۱ از امضاکنندگان اعلامیة نُه‌نفره مراجع تقلید و علما، در نقد دخالت زنان در انتخابات بود.[۲۷]
پیش از سخنرانی تاریخی امام‌خمینی در مقابله با موضوع کاپیتولاسیون،[۲۸] جلسه‌ای در خانه سیدمحمدحسین طباطبایی تشکیل شد که حائری همراه امام‌خمینی حضور داشت.[۲۹] وی در اعتراض به دستگیری امام‌خمینی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ همراه جمع دیگری از علما و مراجع به تهران مهاجرت کرد.[۳۰] و از کسانی بود که در دفاع از آزادی ایشان، استناد به مصونیت مراجع در قانون اساسی مشروطه را به علما پیشنهاد کرد[۳۱] و دراین‌باره اعلامیه داد؛[۳۲] چنان‌که وی و دیگر علما تلگرام مشترکی خطاب به امام‌خمینی صادر کردند و ضمن ابراز همدردی و تأثر از پیش‌آمدهای ناگوار و اهانت به مقام شامخ روحانیت و مرجعیت، اعلام کردند که برای پشتیبانی از هدف مقدس روحانیت به همراه دیگر علما از شهرستان‌ها به تهران حرکت کرده‌اند.[۳۳]
پس از تبعید امام‌خمینی به ترکیه در ۱۳ آبان ۱۳۴۳، جلسه‌ای در اعتراض به آن در خانه حائری تشکیل شد.[۳۴] و دانشجویان ایرانی در امریکا و کانادا نیز از وی درخواست اقدام جدی‌کردند[۳۵] وی در راستای دفاع از عالمان مبارز در نامه‌ای به سیدمحمود طالقانی از طولانی‌شدنِ زندان طالقانی ابراز تأسف و با ایشان اعلام همدردی کرد[۳۶] رژیم پهلوی جهت تعدیل موضع امام‌خمینی، پیشنهاد مذاکره از طریق علما ازجمله حائری را با ایشان مطرح کرد.[۳۷] در همین‌حال حائری از بسته‌شدن بیت امام‌خمینی و جلوگیری از رفت و آمد مراجعان، به رژیم پهلوی اعتراض کرد و از ساواک خواست درِ خانه امام‌خمینی باز شود و کتاب‌های خطی‌ای که از خانه و کتابخانه ایشان ضبط شده به ایشان برگردد.[۳۸] مواردی که یاد شده است نشانه‌هایی بارز از ارتباط صمیمانه حائری با امام‌خمینی بود و حتی موجب این شایعه شد که حائری مسئول پرداخت شهریه امام‌خمینی است.[۳۹]
در سال ۱۳۵۴ در سالگرد قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲ و دستگیری گروهی از طلاب و اشغال مدرسه فیضیه به دست نظامیان رژیم پهلوی، در اعتراض به آن خانه حائری، محل اجتماع فقها و مدرسان حوزه علمیه شد.[۴۰] حائری همراه علی مشکینی و حسین نوری همدانی به دستور سیدمرتضی پسندیده پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی در برگزارکردن مراسم یادبود وی در مسجد ارگ تهران نقش مؤثری ایفا کرد.[۴۱]
پس از اهانت روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی در ۱۷/۱۰/۱۳۵۶، حائری از رژیم پهلوی انتقاد کرد.[۴۲] سخنرانی ایشان در ۱۸/۱۰/۱۳۵۶ در مسجد اعظم قم در اعتراض به اهانت یادشده، موجب راهپیمایی عده‌ای از طلاب گردید.[۴۳] وی در سال ۱۳۵۷ تبعید جمعی از مدرسان و علمای مبارز را محکوم کرد.[۴۴] همچنین در ۱/۱۱/۱۳۵۷ ادعای شاپور بختیار نخست‌وزیر رژیم، مبنی بر پشتیبانی اکثر علما از رژیم پهلوی را نادرست خواند و اعلام دولت موقت از سوی امام‌خمینی را امری شرعی و قانونی و نیازی فوری خواند.[۴۵] با این حال، باید خاطرنشان کرد که حائری ضمن حمایت از مبارزات امام‌خمینی[۴۶]
در شکل مبارزه با رژیم پهلوی دیدگاه‌های خاص خود را نیز داشت؛ مانند ضرورت محدودکردن محمدرضا پهلوی از طریق انتخابات با هدف پرهیز از خونریزی[۴۷] و پیشنهاد واسطه‌شدن میان امام‌خمینی و محمدرضا پهلوی.[۴۸]
مناصب
حائری یزدی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به نمایندگی مردم قم در مجلس خبرگان قانون اساسی، انتخاب شد.[۴۹] وی که تنها مدتی در جلسات این مجلس حاضر شد، درباره پیش‌نویس قانون اساسی دیدگاه‌هایی داشت؛ ازجمله اینکه پیشنهاد کرد تعبیر نظام توحیدی در پیش‌نویس به نظام الهی تبدیل شود؛ چون با شعار کمونیستی نظام بی‌طبقه توحیدی همخوانی دارد.[۵۰] وی همچنین پیشنهاد کرد «آزادی انسان در سرنوشت خویش» مقیّد به «طبق حدود مذهبی» شود؛ چون به نظر وی عقیده به کفر هم مربوط به سرنوشت انسان است و هر کسی می‌تواند ادعا کند بر اساس مواد قانون اساسی آزاد مطلق است.[۵۱] نیز پیشنهاد کرد جمله «اجتهاد انقلابی و پویا» به «اجتهاد و فهم صحیح از کتاب و سنت و سایر ادله شرعیه بر مبنای تخصص» اصلاح شود وگرنه باعث برداشت نادرست می‌شود و هر کسی ادعا می‌کند انقلابی فکر می‌کند.[۵۲] وی درباره دین و مذهب رسمی کشور نیز تأکید زیادی بر تصریح به مذهب حقه جعفری اثناعشری در قانون اساسی داشت.[۵۳]
امام‌خمینی آغاز آشنایی خود با مرتضی حائری را از اوایل تأسیس حوزه علمیه قم می‌دانست که به‌سرعت به دوستی صمیمانه تبدیل شد[۵۴] و همواره برای وی احترام قائل بود[۵۵] ازجمله طی نامه‌ای از نجف اشرف به سیداحمد خمینی، از برادر خود سیدمرتضی پسندیده خواست خانه‌هایی را در قم برای طلاب آماده کند و توصیه کرد بهتر است این کار با همکاری برخی افراد ازجمله با دخالت مستقیم مرتضی حائری انجام شود؛[۵۶] چنان‌که گاهی اماناتی را برای نگهداری پیش وی می‌فرستاده[۵۷] و نیز در وصیتنامه سال ۱۳۵۶ وی را همراه برادر خود سیدمرتضی پسندیده، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی، حسینعلی منتظری و برخی دیگر از علما در مصرف اموال شرعی مربوط به ایشان وصیّ خود قرار داد.[۵۸]
وفات
مرتضی حائری بر اثر عارضه قلبی در پانزدهم اسفند ۱۳۶۴ در سن ۶۹سالگی وفات یافت و در مسجد بالاسر حرم فاطمه معصومه(س) در کنار قبر پدرش به خاک سپرده شد.[۵۹] امام‌خمینی طی پیام تسلیتی، حائری را در علم و عمل، جانشین پدر دانست و تأکید کرد وی علاوه بر مقام فقاهت و عدالت، از صفای باطن به شکل شایسته برخوردار و از اشخاص پیشقدم در نهضت بوده است و از وی در طول حیاتش جز خیر و تلاش علمی و دینی ندیده است.[۶۰]
در بزرگداشت وی از سوی امام‌خمینی مجلس ختم در قم و در مسجد امام‌حسن عسکری(ع) برگزار شد؛[۶۱] چنان‌که وقتی به امام‌خمینی اطلاع داده شد که برادر ایشان سیدمرتضی پسندیده نیز در صدد برگزاری مجلس ختم است و این امر پس از برگزاری مجلس ختم ایشان شاید مصلحت نباشد، ایشان در پاسخ نوشت: «ما در هر امری نباید دخالت کنیم. فاتحه مانع ندارد».[۶۲]
آثار علمی
از حائری آثار علمی چندی در قالب کتاب و رساله علمی بر جای مانده است، ازجمله ابتغاء الفضیلة فی شرح الوسیله، کتاب الخمس، دوره کامل اصول به نام مبانی الاحکام فی اصول شرایع الاسلام، پرتوی از انوار آسمانی، علوم قرآن[۶۳] و رساله‌ای در خلل نماز، رساله‌ای در طهارت و رساله‌ای در حدیث رفع[۶۴] وی با همکاری بازاریان و تاجران خیّر به وضع بسیاری از یتیمان و خانواده‌های بی‌سرپرست نیز رسیدگی می‌کرد.[۶۵]
پانویس
- ↑ شریف رازی، آثارالحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۲/۷۵.
- ↑ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۳۰۱.
- ↑ شریف رازی، آثارالحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۲/۷۵؛ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۳۰۲.
- ↑ محیطی، شیدای عترت، ۲/۱۹۸ـ۱۹۹؛ آفاق نور، مجله، ۱۷.
- ↑ شریف رازی، آثارالحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۷۲ و ۲/۷۵.
- ↑ محیطی، شیدای عترت، ۲/۲۰۶ـ۲۰۷.
- ↑ روحانی، خاطرات، ۱/۶۳.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۶۲۰.
- ↑ محیطی، شیدای عترت، ۲/۱۹۹.
- ↑ آفاق نور، مجله، ۱۷ـ۱۸.
- ↑ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۶ـ۵/۵۱۶.
- ↑ محیطی، شیدای عترت، ۲/۱۹۹.
- ↑ آفاق نور، مجله، ۱۸.
- ↑ شریف رازی، آثارالحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۷۱؛ محیطی، شیدای عترت، ۲/۲۰۰.
- ↑ محیطی، شیدای عترت، ۲/۲۰۰.
- ↑ مختاری، چاپ‌شده در فرهنگنامه، ۱/۱۱۳؛ محقق داماد، ۷.
- ↑ استادی، خاطرات، ۱۳۳.
- ↑ مختاری، چاپ‌شده در فرهنگنامه، ۱/۱۱۳.
- ↑ حائری، خاطرات، ۶۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷ـ۲۸؛ سلطانی طباطبایی، مصاحبه، ۵۰.
- ↑ روحانی، خاطرات، ۱/۱۵۸؛ علم‌الهدی، مصاحبه، ۲/۲۸.
- ↑ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۳۸۰؛ محیطی، شیدای عترت، ۲/۲۰۸.
- ↑ آل طه، مصاحبه، ۱/۲۲.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد، ۱/۸۹ و ۱۶۷؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴ـ۳/۴۴.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۱۸ـ۱۹؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴ـ۳/۵۰.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۶۳ـ۶۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۱۵.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد، ۳/۴۳۸، ۴/۱۰، ۱۷ و ۴۷.
- ↑ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴ـ۳/۴۲۳ و ۴۹۹ـ۵۰۰.
- ↑ طاهری،مصاحبه، ۱/۶۰۰.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۸۶ـ۸۷.
- ↑ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴ـ۳/۴۴۰ـ۴۴۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد، ۴/۱۸۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد، ۱۱/۵۶۲.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۱۱۷.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد، ۶/۵۹۰ـ۵۹۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد، ۹/۴۰۹.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد، ۹/۶۴، ۲۲۷ و ۲۳۳.
- ↑ فلسفی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۵۷۷ـ۵۷۸.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد، ۶/۱۲ـ۱۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد، ۶/۱۶۰، ۱۶۹ و ۲۰۶؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۲۲۶.
- ↑ دفتر ادبیات، روزشمار انقلاب اسلامی، ۲/۴۳۷.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۲۴۹.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۶۱۹ـ۶۲۰.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۸۶ـ۸۷، ۲۲۶ و ۲۴۹.
- ↑ احمد میانجی، خاطرات، ۲۷۴ و ۲۷۸.
- ↑ موسوی خوئینی، مصاحبه، ۲/۳۱۷.
- ↑ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۵۴۱.
- ↑ اداره کل، صورت مشروح مذاکرات مجلس، ۲۱۴.
- ↑ اداره کل، صورت مشروح مذاکرات مجلس، ۲۱۴ـ۲۱۵.
- ↑ اداره کل، صورت مشروح مذاکرات مجلس، ۲۱۴ـ۲۱۷.
- ↑ اداره کل، صورت مشروح مذاکرات مجلس، ۲۶۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۴؛ ۳/۵۱، ۵۴ـ۵۵، ۱۸۰ و ۱۸۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۴؛ پسندیده، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۷۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۶۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۹۵.
- ↑ محیطی، شیدای عترت، ۲/۲۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۰.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۲.
- ↑ محیطی، شیدای عترت، ۲/۲۱۰.
- ↑ شریف رازی، آثارالحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۲/۷۵.
- ↑ محیطی، شیدای عترت، ۲/۲۰۳.
منابع
- آفاق نور، مجله، پیش‌درآمد پژوهش، شماره ۱، ۱۳۸۱ش.
- آل طه، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در خاطرات ۱۵ خرداد، قم، به کوشش علی باقری، تهران، سوره مهر، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- احمدی میانجی، علی، خاطرات حضرت آیت‌الله احمدی میانجی، به کوشش عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- استادی، رضا، خاطرات حاج‌شیخ‌رضا استادی، به کوشش عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- پسندیده، سیدمرتضی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، آیت‌الله مرتضی پسندیده، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۱۲/۱۳۶۴ش.
- حائری یزدی، مهدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، روزشمار انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- روحانی، حسن، خاطرات حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، خاطرات، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- ریحان یزدی، علیرضا، آینه دانشوران، مقدمه، تعلیقات و اضافات ناصر باقری بیدهندی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- سلطانی طباطبایی، سیدمحمدباقر، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ مرجعیت، به کوشش م‍ج‍ت‍بی احمدی و دیگ‍ران، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- شریف رازی، محمد، آثارالحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۳۲ش.
- طاهری شیرازی، سیدنورالدین، مصاحبه، چاپ‌شده در خاطرات ۱۵ خرداد، قم، به کوشش علی باقری، سوره مهر، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، قم، نوید اسلام، چاپ سوم، ۱۳۷۶ش.
- علم‌الهدی، سیدجواد، مصاحبه، چاپ‌شده در خاطرات ۱۵ خرداد، به کوشش علی باقری، قم، سوره مهر، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- فلسفی، مرتضی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی فلسفی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- محیطی اردکانی، احمد، حائری یزدی، مرتضی (آیت‌الله)، شیدای عترت، چاپ‌شده در ستارگان حرم، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- مختاری اصفهانی، رضا، حائری یزدی، مرتضی (آیت‌الله)، چاپ‌شده در فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- موسوی خوئینی، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ‌شده در خاطرات ۱۵ خرداد، قم، به کوشش علی باقری، تهران، سوره مهر، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
پیوند به بیرون
- حسین صالحی، «عبدالکریم حائری یزدی»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۴، ص۲۴۸ـ۲۵۲.