نماز جماعت

نماز جماعت، جایگاه، اهمیت و کارکردهای سیاسی و اجتماعی.

معنای لغوی و اصطلاحی

نماز مترادف واژه صلاة در عربی است که از ریشه «صلو» به معنای دعا، نرمش، تعظیم، کرنش و رحمت است. نماز جماعت در اصطلاح شرع و فقها به نوع ویژه یا به نوعی از انواع نماز گفته می‌شود که به صورت گروهی، دو نفر یا بیشتر با اقتدا به پیشنماز خوانده می‌شود.

پیشینه

نماز عبادتی است که در ادیان آسمانی سابقه داشته است. ابراهیم(ع) و موسی(ع) به نماز می‌ایستادند. در آیین زرتشت نماز با تشریفات خاص انجام می‌شد. در قرآن کریم نیز لقمان(ع) و عیسی(ع) به نماز سفارش شده‌اند؛ چنان‌که اسماعیل(ع) اهل خود را به آن سفارش می‌کرد. در آیین یهود نوعی نماز جماعت وجود دارد و از شرایط آن حضور ده مرد یهودی است. در روایات از نماز مسیحیان در کلیسا یادشده است (ببینید: نماز) برخی از مفسران از دستور خداوند به حضرت مریم(س) در آیه «وَ ارْکعی مَعَ الرَّاکعینَ» چنین برداشت کرده‌اند که نماز جماعت و عبادتِ جمعی، پیش از اسلام نیز وجود داشته است.

در اسلام تشریع نماز در مکه و با جماعت همراه بوده و پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین علی(ع) نماز را به جماعت برپا کرده‌اند و آیه ۴۳ بقره نیز در‌این‌باره نازل شده است. پس از آن افزون بر ‌علی(ع)، خدیجه و زیدبن‌حارثه و جعفربن‌ابی‌طالب نیز همراه پیامبر اکرم(ص) نماز را به جماعت به‌جای می‌آوردند. پیامبر(ص) پس از هجرت به مدینه نماز را با جمع مسلمانان و به جماعت برپا می‌کرد و کسانی را که در نماز جماعت شرکت نمی‌کردند سرزنش و به کیفری شدید تهدید می‌کرد. روایات بسیاری از پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) درباره اهمیت نماز جماعت و ثواب و فضیلت آن آمده است. فقیهان شیعه ازجمله امام‌خمینی در کتاب‌های فقهی خود بخشی از «کتاب الصلاة» را به نماز جماعت و احکام مرتبط با آن از قبیل اهمیت، شرایط امام جماعت و برخی از مسائل دیگر اختصاص داده‌اند.

فلسفه تشریع

اسلام اساس آیین خود را بر پایه اجتماع قرار داده و در هیچ‌یک از شئون خود، به اجتماع بی‌اعتنا نبوده است. حکمت تشریعِ برخی از عبادت‌های گروهی مانند نماز عید فطر و عید قربان در روایات، اجتماع مسلمانان شمرده شده است. امام‌رضا(ع) نماز جماعت را موجب آشکارشدن نشانه‌ها و شعائر اسلامی همانند اخلاص، توحید، ارزش‌های اسلامی و عبادت و نیایش دانسته و افزوده است اظهار این شعائر حجتی است از خداوند بر اهل شرق و غرب. همچنین با نماز جماعت، منافقان و مسلمانانی که نماز را سبک می‌شمارند، از غیر آنان شناخته می‌شوند و زمینه‌ای پدید می‌آید که افراد بتوانند به صلاح و عدالت یکدیگر گواهی دهند. افزون بر همه اینها نماز جماعت نیکوکاری و ترویج فضیلت‌ها را به همراه دارد و بسیاری از افراد را از گناه و فساد باز می‌دارد

امام‌خمینی معتقد است بسیاری از احکام عبادی اسلام به نوعی همراه با سیاست و تدبیر جامعه و موجب خدمات اجتماعی و سیاسی است. نماز جماعت مثال آشکاری از این عبادت‌هاست که در عین معنویت و آثار اخلاقی و اعتقادی، دربردارنده آثار سیاسی است. از نگاه ایشان توجه به بعد اجتماعی نماز در همه ارکان و اذکار نماز از رکوع و قرائت و ذکرهای آن مانند «اهْدِنَا» و «إِیاک نَعْبُدُ» دیده می‌شود.

در نگاه فقها نماز جماعت شعار اسلام و موجب عظمت آن و در نظر امام‌خمینی از اجتماعات سیاسی مسلمانان است که در صورت اهتمام به آن، موجب حل مشکلات آنان می‌شود و هر وقت گرفتارى‌ای برای مسلمانان پدید می‌آمد، با اعلام نماز جماعت، گرد هم می‌آمدند و گرفتاری را برطرف می‌کردند. اجتماعات مسلمانان اعم از جمعه و جماعت در ایجاد وحدت میان امت اسلامی بسیار مؤثر است. نیز نماز جمعه و جماعت و مراسم حج، افزون بر آثار اعتقادی و اخلاقی از مهم‌ترین پایگاه‌های تبلیغی است و این کانون‌ها و مراکز برای آن تأسیس شده‌اند تا عواطف برادری و همکاری افراد تقویت شود و افراد در سایه آن رشد فکری پیدا کند و برای مشکلات سیاسی و اجتماعی راه حل بیابند و در سایه آن به جهاد و کوشش دسته‌جمعی بپردازند.

نماز جمعه و جماعت موجب آرامش مردم و نیز مرکز آگاهی و اطلاع از اخبار و رویدادها و مبارزه با شایعه‌های دشمن نیز است. با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در سال ۱۳۵۹ و هجوم تبلیغاتی و نظامی دشمن علیه ایران و پخش انواع شایعه‌ها با هدف تضعیف روحیه مردم و رزمندگان، امام‌خمینی به ائمه جمعه و جماعت سفارش کرد که در اجتماعات خود به روشنگری بپردازند و مردم را به پیروزی بر دشمن امیدوار سازند. ایشان در پیام برائت از مشرکین در حج سال ۱۳۶۶، مسجدها را بهترین کانون برای برپایی نماز جمعه و جماعت و مناسب‌ترین میدان تشکل و بیان مصالح مسلمانان شمرد که دولت‌های ستمگر جرئت ندارند آن را برای همیشه تعطیل کنند؛ زیرا تعطیلی آن نیز دلیلی بر مظلومیت مسلمانان و راهی برای مبارزه با ستم خواهد بود؛ از این‌رو علمای دین باید از این فرصت استفاده کنند و اسلام را از غربتی که دامنگیرش شده نجات دهند و چهره واقعی جهان‌خواران را برای مردم روشن سازند.

اهمیت و جایگاه

نماز جماعت در اسلام از مهم‌ترین مستحبات و از شعائر اسلامی و نشانه‌های اسلام است. در آیات؛ و روایات بسیار از مسلمانان خواسته شده که نماز را با جماعت بخوانند. مفسران از تعبیر «وَ ارْکعوا مَعَ الرَّاکعینَ: با رکوع‌کنندگان رکوع کنید» برداشت کرده‌اند که سزاوار است نماز به جماعت برپایی شود. دستور به سرعت‌گرفتن در رسیدن به موجباتِ مغفرت خداوند، به سرعت‌گرفتن در رسیدن به تکبیر اول نماز جماعت نیز تفسیر شده است. قرآن به صف‌های نمازگزاران سوگند یاد کرده و به مجاهدان سفارش کرده است در هنگام نبرد نیز نماز را به جماعت به جای آورند.

پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) همواره بر انجام نماز جماعت سفارش می‌کردند. پیامبر(ص) مسلمانان را به شرکت در نماز جماعت هرچند در شرایط بسیار سخت سفارش کرده است. امام‌حسین(ع) نیز در روز عاشورا با وجود حمله دشمن، نماز ظهر و عصر را به جماعت برگزار کرد. امام‌خمینی با اشاره به سیره پیامبر اکرم(ص) یادآور شده اصل تشریع نمازهای شبانه‌روز به جماعت بوده است؛ برخی دیگر نیز به این مطلب اشاره کرده‌اند. امام‌خمینی که نماز جمعه و جماعت را مناسب‌ترین میدان تشکل و بیان مصالح مسلمین مى‏دانست، در وصیت‌نامه ‌الهی‌سیاسی خود، نماز جمعه را از بزرگ‌ترین عنایات حق‌تعالی بر جمهوری اسلامی ایران شمرده و از ائمه جمعه و جماعت خواسته از آنها غفلت نکنند و از ظرفیت‌های آن بهره‌برداری کنند.

بر اساس روایات متعدد از شیعه و اهل سنت، فضیلت نماز جماعت، چندین برابرِ نماز فرادا است. در روایتی ثواب یک رکعت نماز جماعت برابر با چهل سال نماز فرادا و شرکت یک نفر در نماز جماعت، برابر با ۱۵۰ نماز، دو نفر ششصد نماز معرفی شده و اگر به ده نفر برسند، ثوابش را جز خداوند نمی‌تواند شماره کند. پیامبر(ص) حتی به نابینا اجازه ترک نماز جماعت را نداد و به او سفارش کرد به ‌گونه‌ای می‌تواند در نماز جماعت حاضر شود؛ چنان‌که تأکید شده است نماز جماعت سنت پیامبر(ص) است و اگر کسی بدون عذر آن را ترک کند، به نماز کامل دست نمی‌یابد. در روایتی دیگر‌ آمده است نماز کسی ‌که ‌نماز جماعت‌ را برای رویگردانی ‌از جماعت ‌مؤمنان ترک می‌کند، قبول نیست و از نگاه روایات چنین‌ کسی ‌عادل ‌نیست و غیبت او‌ جایز است؛ مردم باید از او دوری کنند و امام‌ مسلمانان ‌باید به‌ وی اعلام کند که‌ در صورت پیوستن به‌ جماعت‌ مسلمانان در امان ‌است. در زمان پیامبر(ص) زنان نیز در جماعت پیامبر(ص) حاضر می‌شدند.

از نگاه امام‌خمینی نماز بالاترین فریضه‌ و ذکر خداست که مردم باید آن را در مسجد و به جماعت به جای آورند و از فُراداخواندن آن خودداری کنند. ایشان با اشاره به کسانی که مردم را به فُراداخواندن نماز در خانه دعوت می‌کنند، هشدار داد این افراد در صدد شکستن اصل نمازند تا پس از در هم شکستن این سنگر و دژ استوار به مسلمانان هجوم آورند. ایشان حاضرنشدن در نماز جماعت از روی بی‌اعتنایی را جایز نمی‌داند و به‌جای‌آوردن نماز جماعتِ بدون توجه را بر نماز فرادای باتوجه ترجیح می‌دهد؛ همچنین نماز جماعت شکسته اول وقت را با جماعت از نماز کامل بدون جماعت بهتر می‌داند. ایشان پس از انقلاب اسلامی در عین تشویق کارمندان اداره‌ها به اقامه نماز جماعت در اول وقت، در پاسخ به میرحسین موسوی، نخست‌وزیر که برگزاری نماز در اول وقت یا به جماعت را در برخی ادارات و شعبه‌های بانک‌ها را موجب سوء استفاده یا زیان به بیت‌المال شمرده بود، یادآور شد باید نماز را پس از پایان کار بخوانند و اگر کارخانه دولتی است، مسئول آن نیز نمی‌تواند اجازه برگزاری چنین نمازی را بدهد و دولت می‌تواند و در صورت سوء استفاده یا زیان باید جلو برگزاری آن را بگیرد. به فتوای ایشان شرکت زنان در نماز جمعه و جماعت نیز جایز است.

احکام نماز جماعت

در وجوب و استحباب نماز جماعت میان مذاهب اسلامی اختلاف است. فقهای امامیه نماز جماعت خصوصاً در نمازهای روزانه را مستحب مؤکد می‌دانند. امام‌خمینی نیز نماز جماعت به‌ویژه در نمازهای واجب پنجگانه به‌ویژه نماز صبح و عشا را مستحب مؤکد می‌داند. در میان اهل سنت، بیشتر حنفیان و مالکیان و برخی از شافعیان نیز آن را مستحب مؤکد می‌دانند؛ ولی حنبلیان و برخی از حنفیان جماعت را در نماز‌های یومیه واجب عینی دانسته‌اند.

از سوی دیگر، به نظر مشهور فقهای امامی، نماز عید فطر و قربان، در صورت وجود همه شرایط ازجمله حضور امام معصوم(ع)، باید به جماعت خوانده شود و در عصر غیبت ادای آن به جماعت مستحب است. امام‌خمینی پس از فتوا به استحباب نماز عید فطر و قربان در زمان غیبت، احتیاط را در انجام فرادای آن دانسته و انجام آن را با جماعت با قصد رجا جایز دانسته است. ایشان مستحب می‌داند که نماز میت نیز به جماعت اقامه شود. به اتفاق علمای شیعه نماز جمعه واجب است که به جماعت خوانده شود (ببینید: نماز جمعه) مالکیان و شافعیان نیز به‌جماعت‌خواندن نماز‌های عید را مستحب دانسته‌اند. بیشتر فقهای اهل سنت برگزاری همه نمازهای مستحبی ازجمله نماز تراویح را به جماعت مجاز می‌دانند؛ اما فقهای شیعه به استناد روایات، به ‌جماعت‌خواندن نمازهای مستحبی، جز نماز باران را مشروع ندانسته‌اند و آن را بدعت شمرده‌اند. امام‌خمینی در مشروعیت خواندن نماز طواف و نماز احتیاط به جماعت تردید کرده است.

جایگاه و شرایط امام جماعت

در بعضی روایات اسلامی امامت جماعت، دارای قدر و ارزش بسیار است. امامت جماعت سفارت الهی و منصب پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و اهل معرفت است. امام‌خمینی پس از آنکه به اهمیت و جایگاه نماز جماعت اشاره می‌کند، یادآور می‌شود امامت جماعت از فضل و مرتبه زیادتری برخوردار است؛ از این‌روی شیطان در صدد رخنه در این عبادت به‌ویژه امام جماعت آن است.

از نظر فقهای شیعه امام جماعت افزون بر شرایط عامه بلوغ و عقل و عدالت باید حلال‌زاده و شیعه دوازده‌امامی باشد؛ همچنین آیات و اذکار را صحیح بخواند و اگر مأمومان مَردند، امام جماعت هم باید مرد باشد. از نگاه امام‌خمینی عدالتی که برای امام جماعت شرط شده، این است که در ظاهر خلافی انجام ندهد. در امامت زن دو نظر وجود دارد:

مشهور فقهای شیعه معتقدند که امامت زن برای زنان جایز است. امام‌خمینی نیز امامت جماعت زنان را برای زنان جایز، ولی احتیاط را در ترک آن می‌داند. در برابر این دیدگاه برخی از فقها امامت زن را مطلقا جایز نمی‌دانند. امام‌خمینی امامت غیر بالغ را برای افراد غیر بالغ جایز می‌داند. مشهور فقها شیعه‌بودن را از شرایط امام جماعت می‌دانند. علامه حلی ایمان به معنای دوری از اهل بدعت و دوری از مخالفان حق را شرط امامت شمرده است و به استناد بعضی روایات تأکید کرده است نباید پشت سر فاسق و کسانی که به ائمه اثناعشر باور ندارند، نماز گزارد. امام‌خمینی نماز جماعت با اهل سنت و اقتدای به آنان را برای حفظ وحدت اسلامی جایز می‌داند و نمازخواندن با آنان را صحیح و کافی بر می‌شمرد. فُراداخواندن نماز در جایی که جماعت برقرار است، اگر موجب فاسق شمرده‌شدن عملی امام جماعت شود، حرام است و کسی که می‌خواهد نماز فُرادا بخواند، باید پیش یا پس از نماز جماعت بخواند. فقهای شیعه ازجمله امام‌خمینی با استناد به بعضی روایات جماعت با امامت عالم را بهتر از غیر عالم و نماز جماعت با هاشمی را برتر از نماز جماعت با دیگران شمرده‌اند. از نگاه امام‌خمینی هرچند به حکم اولیه اسلام، هر فردی که شرایط یادشده را داشته باشد، خواه روحانی باشد یا غیر روحانی، می‌تواند امام جماعت باشد و اقتدا به او جایز است؛ اما با توجه به فتنه‌انگیزی‌های مخالفان برای القای اسلام بدون روحانیت، با وجود روحانی، غیر روحانی نمی‌تواند امام جماعت شود. به اعتقاد ایشان، امام جماعت علاوه بر شرایط یادشده، از نگاه اخلاقی باید متدین و عامل به گفتار خود باشد تا پند و موعظه او در مردم اثر کند و اگر امام جماعت منحرف باشد، می‌تواند جمعی بزرگ یا طایفه‌ای را منحرف کند؛ همچنین امام جماعت باید مورد اعتماد مردم و به دور از عُجب و ریا و باید وارسته باشد. او باید توجه خود را به دنیا کم کند و به خدا توجه کند. در این صورت است که مردم از او پیروی می‌کنند.

نقش نماز جماعت در پیشبرد انقلاب اسلامی

امام‌خمینی نماز جماعت را در پیشبرد انقلاب اسلامی بسیار مؤثر می‌دانست؛ از این‌رو از آغاز انقلاب اسلامی به مردم سفارش می‌کرد افزون بر مسجدسازی و تبلیغات مذهبی نمازها را به جماعت و آشکارا برپا کنند و وحدت مذهبی خود را حفظ کنند. توصیه ایشان در تقویت معنوی و همبستگی مردم و هراس دشمن بسیار مؤثر بود. سازماندهی مردم بر عهده نهادهای مذهبی بود و مسجدها نخستین خاستگاه و پایگاه انقلابیان به حساب می‌آمدند. مسجدها حلقه‌های ارتباط میان رهبری انقلاب و مردم بودند و توانستند با بسیج گسترده مردم در مخالفت با رژیم نقش‌آفرین باشند. روحانیان و ائمه جماعات از جلوداران انقلاب بودند. آنان با گردآوردن مردم در مسجدها، ورزشگاه‌ها و دیگر مکان‌های عمومی همراه با نماز جماعت آنان را با احکام شرعی آشنا ساخته و مسائل انقلاب را برای آنان بیان می‌کردند. رژیم پهلوی در برابر این جریان اعتقادی ـ سیاسی حساسیت به خرج می‌داد و با این‌گونه اجتماعات مخالفت می‌کرد. یکی از توطئه‌های آن رژیم، برای مقابله با انقلاب اسلامی کم‌رنگ‌کردن و ایجاد دودستگی و تفرقه در نماز‌های جماعت‌ بود. سازمان اطلاعات و امنیت کشور رژیم(ساواک) با مراقبت و ایجاد ترس در میان مردم و روحانیت، بر آن بود که مسجدها از روحانیان خالی شوند و نماز جماعت برگزار نشود یا نماز جماعتی برگزار شود که دو عنصر مهم اجتماع و سیاست را همراه نداشته باشد و ائمه جمعه و جماعت‌هایی میدان‌دار شوند که به کلی وارد امور سیاسی کشور نشوند (ببینید: روحانیت) با وجود مقابله رژیم پهلوی با نماز جماعت، برپایی این نماز از ابزارهای مهم اعتراض و مخالفت ائمه جماعت، روحانیان و مردم در برابر حکومت بود.

از سوی دیگر، تعطیلی نماز جماعت نیز از شیوه‌های مهم مبارزه منفی علیه رژیم پهلوی بود. این روش را برای نخستین ‌بار امام‌خمینی در سال ۱۳۴۱ در اعتراض به جریان انقلاب سفید به‌کار گرفت. در این شیوه مبارزه، مسجدها به صورت همگانی به تعطیلی و سکوت دعوت شدند و خاموشی مسجدها و بازداشت علما احساسات مذهبی مردم را برانگیخت و کم‌کم زمینه انقلابی فراگیر را فراهم ساخت. روحانیان قم، تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، کاشان و بسیاری از شهرهای دیگر به منظور ابراز همدردی و پشتیبانی از حوزه علمیه قم دست به اعتصاب زدند و اقامه نماز جماعت تعطیل شد (ببینید: انقلاب سفید) در جریان تبعید امام‌خمینی در آبان ۱۳۴۳ نیز نماز جماعت در شهرهای کشور به نشانه اعتراض به این عمل، تعطیل شد. این اعتصاب دو هفته به طول انجامید و تلاش رژیم پهلوی برای شکستن این اعتصاب پیش از موعد مقرر ناکام ماند. در آبادان، اصفهان، اهواز، جهرم، تهران، دزفول، شیراز، قم، کاشان، لار، مشهد، نجف‌آباد و تبریز اعتصاب همگانی شد و درِ مسجدها بسته شد و مؤذنان نیز از گفتن اذان خودداری کردند (ببینید: تبعید امام‌خمینی) با اوج‌گیری انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ و محاصره بیت امام‌خمینی به ‌دست دولت عراق در نجف، ایشان در اعتراض به این رفتار، از رفتن به درس و مسجد برای ادای نماز جماعت و تشرف به حرم امیرالمؤمنین علی(ع) خودداری کرد. بازتاب این اقدامِ امام‌خمینی، در ایران و جهان بسیار گسترده بود. رژیم عراق مجبور شد با عذرخواهی از امام‌خمینی، به محاصره پایان دهد.

همچنین مسجدها و نماز جماعت‌ها نیز در ایران نقش مؤثر خود را کامل‌تر نشان دادند. مسجد ارگ تهران با سخنرانی‌های عباسعلی اسلامی و مسجد جلیلی تهران با مدیریت محمدرضا مهدوی‌ کنی، و محمدجواد باهنر و مسجد هدایت با مدیریت سیدمحمود طالقانی، درخور توجه بود. نماز جماعت عید فطر ۱۳۵۷ در قیطریه تهران با سازماندهی مسجد قبا و امامت محمد مفتح، مهم‌ترین نماز جماعتی بود که در پیشبرد و پیروزی انقلاب اسلامی نقش اساسی داشت (ببینید: عید فطر) مردم دیگر شهرها نیز از نماز جماعت در پیروزی انقلاب بهره گرفتند. اقامه نماز جماعتِ باشکوه مردم اصفهان و نجف‌آباد در ۲۹/۱۰/۱۳۵۷، قشم، یزد و دیگر شهرهای ایران در روز اربعین، به پیروزی انقلاب کمک کرد.

سیره امام‌خمینی

امام‌خمینی به انجام نماز جماعت بسیار مقید بود و همواره به صورت مأموم یا امام در نماز جماعت شرکت می‌کرد. ایشان پیش از انقلاب اسلامی، در مدرسه فیضیه نمازهای مغرب و عشا را به امامت سیدمحمدتقی خوانساری و ظهرها گاه به امامت سیداحمد زنجانی در مدرسه فیضیه و گاه سیدمحمدتقی خوانساری در گذر جدّا به جماعت می‌خواند و در نبود آنان، امامت جماعت را بر عهده داشت. ایشان در نماز صبح میرزاجواد ملکی تبریزی در مسجد بالاسر حرم فاطمه معصومه(س) نیز شرکت می‌کرد؛ چنان‌که در سفر به تهران در نماز جماعت استادش سیدابوالحسن رفیعی قزوینی شرکت می‌کرد و گاه به جای ایشان امامت نماز را بر عهده می‌گرفت. ایشان خود نیز گاه در خانه نماز جماعت برپا می‌کرد.

امام‌خمینی در نجف نماز مغرب و عشا را در مدرسه آیت‌الله بروجردی و نماز ظهر و عصر را در مسجد شیخ انصاری برپا می‌کرد. ایشان حتی در روز وفات فرزندش، سیدمصطفی، در اول وقت در نماز جماعت حضور پیدا کرد؛ ولی برای اعتراض به حکم اعدام ناجوانمردانه عده‌ای از فضلای حوزه نجف در سال ۱۳۹۴ق ازجمله سیدعزالدین قبانچی و عارف بصراوی به دست حزب بعث عراق، نماز جماعت را تعطیل و دراین‌باره با فرماندار نجف و دیگر مقامات عراق سخن گفت. ایشان در وقت ترک عراق در سال ۱۳۵۷ در مرز عراق و کویت نیز نماز را به جماعت به جای آورد. ایشان در نوفل لوشاتو فرانسه نیز نماز جماعت برپا می‌کرد و پس از نماز برای مردم سخن می‌گفت؛ در سفر از پاریس به تهران در هواپیما نیز نماز صبح را به جماعت برپا کرد. پس از بازگشت به ایران در جماران نیز گاه نماز جماعت به امامت ایشان برگزار می‌شد و در یک مورد نیز در میان جلسه مهم شورای عالی دفاع، نماز جماعت برپا کرد.

از سوی دیگر، امام‌خمینی در نمازهایی که خود امام جماعت بود، حال مأمومان را رعایت می‌کرد و شاهد آن نمونه‌ای از نماز جماعت ایشان است که از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران بارها پخش شده است. سیره عملی ایشان بیانگر این است که ایشان افزون بر عدالت و تقوا به انقلابی‌بودن امام جماعت اهمیت می‌داد و یکی از دلایل شرکت مرتب ایشان در نماز سیدمحمدتقی خوانساری نمونه‌بودن وی در علم و عمل و سابقه مبارزاتی او به‌ویژه شرکت وی در جنگ استقلال عراق علیه اشغالگران انگلیسی بود؛ هرچند آن را جزو شرایط نمی‌دانست و گاهی در نماز جماعت برخی از ائمه جماعت قم که با ایشان در مشی سیاسی و فلسفی همراه نبودند، شرکت می‌کرد و اختلاف سلیقه سبب ترک نماز جماعت نمی‌شد (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی)

پیوند به بیرون

زینب علیزاده لوشابی ـ مهدی طاهایی، نماز جماعت دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱۰، ص۱۰۰-۱۱۰.