حضرت فاطمه معصومه(س)
فاطمه معصومه(س)، حضرت، بانوی والامقام اهل بیت(ع)، فرزند امام‌موسی‌بن‌جعفر(ع) و مدفون در قم.
زندگی‌نامه
فاطمه(س)، دختر موسی‌بن‌جعفر(ع) (ببینید: امام‌کاظم(ع)) ملقب به «معصومه» با برادر خود، امام هشتم، علی‌بن‌موسی(ع) از یک مادر بودند [۱]. مادر ایشان به نام نجمه [۲] یا تکتم که به «طاهره» تغییر نام یافت، بانویی بافضیلت، پرهیزگار و حق‌شناس [۳] و در دیانت، زیرکی و محاسن اخلاق ممتاز [۴] بود. تاریخ ولادت و وفات فاطمه معصومه(س) معلوم نیست و آنچه برخی در سال‌های اخیر به عنوان روز ولادت و وفات ایشان مطرح کرده‌اند، نادرست و در حقیقت تاریخی جعلی است [۵]. آنچه دراین‌باره و مستند به منابع موجود می‌توان گفت این است که حضرت با توجه به اینکه در سال 201ق از مدینه به قصد دیدار با برادر خود امام‌رضا(ع) در مرو حرکت کرده و در همین سفر درگذشته است، سال وفات ایشان همین سال یا به احتمال ضعیف سال بعد از آن و به هرحال پیش از شهادت امام‌رضا(ع) بوده است [۶] و از آنجاکه امام‌کاظم(ع) در سال 183 یا 186ق به شهادت رسیده است [۷]، طبعاً ولادت فاطمه معصومه(س) پیش از آن بوده است.
جایگاه و ویژگی‌ها
فاطمه معصومه(س) عالم و آگاه به مسائل اسلامی بود و از ایشان احادیثی نقل شده است. ایشان ازجمله در سلسله اسناد حدیث مشهور غدیر [۸] و روایت منزلت در مناقب امیرالمؤمنین علی(ع) [۹] و نیز در سند روایت «الا من مات علی حب آل‌محمد مات شهیدا» [۱۰] و نیز در سند روایت معراجیه در فضایل امیرالمؤمنین علی(ع) و شیعیان ایشان [۱۱] دیده می‌شود. امام‌رضا(ع) از خواهر خود با لقب معصومه(س) یاد کرده است [۱۲] و نیز در بندی از زیارتنامه غیر معروف فاطمه معصومه(س) پاک‌سرشت و پاک‌روش، ستوده، نیکوکار، فرزانه و پاک و پاکیزه و بانوی شایسته و پسندیده خوانده شده است [۱۳].
امام‌صادق(ع) یکی از هشت در بهشت را ویژه قم شمرده و از دفن‌شدن بانویی از فرزندانش به نام فاطمه در قم یاد کرده که به شفاعت او همه شیعیان وارد بهشت می‌شوند [۱۴]. برای فاطمه معصومه(س) زیارتنامه‌ای از امام‌رضا(ع) رسیده است که نشان می‌دهد ایشان دارای مقام شفاعت و در نزد خدا دارای جایگاه بلندی می‌باشد [۱۵]. در این زیارتنامه ایشان دختر، خواهر و عمه امام و ولیّ خدا خوانده شده است [۱۶].
امام‌خمینی در قصیده‌ای که با عنوان «مدیحه نورین نیّرین فاطمه زهرا و فاطمه معصومه سلام‌الله علیهما» سروده [۱۷]، فاطمه معصومه(س) را معجزه موسی‌بن‌جعفر(ع) و جلوه‌ای از نور پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و فاطمه زهرا(س) دانسته است؛ نوری که مایه آبروی ممکنات است. ایشان با ادبیات عرفانی خود اوصاف و کمالات فراوانی را در کنار فاطمه زهرا(س) برای فاطمه معصومه(س) نیز برشمرده که به خوبی گویای جایگاه والا و متمایز این بانوی جلیل‌القدر از خاندان پیامبر(ص) در منظومه معرفتی امام‌خمینی است؛ ازجمله اینکه: «لم یلد»م بسته لب وگرنه بگفتم / دخت خدایند این دو نور مطهر؛ چنان‌که حضرت را مایه نورانیت و شرافت سرزمین و خاک قم دانسته که قم با آن می‌تواند به عرش فخر فروشد.
هجرت به ایران
امام‌رضا(ع) در سال 200ق به دستور مأمون خلیفه عباسی از مدینه به خراسان (به مرکزیت مرو) برده شد. گروهی از بنی‌هاشم با هدف دیدار با حضرت در سال 201ق عازم خراسان شدند [۱۸]؛ ازجمله فاطمه معصومه(س) که در میانه راه در ساوه بیمار شد. حضرت از همراهان خود درباره فاصله ساوه تا قم پرسید که پاسخ داده شد ده فرسنگ راه است. حضرت از خادم خود خواست ایشان را به قم منتقل کند. مؤلف تاریخ قم بر آن است که خبر درست آن است که چون خبر آمدن کاروان به آل‌سعد اشعری رسید، یعنی گروهی از عرب‌های شیعه یمنی ساکن کوفه که در زمان سخت‌گیری حجاج‌بن‌یوسف ثقفی بر شیعیان به قم هجرت کردند، آنان همداستان شدند تا از حضرت دعوت کنند تا به قم آید و از میان آنان موسی‌بن‌خزرج اشعری شبانه به طرف کاروان به راه افتاد و زمام ناقه حضرت را گرفت و به خانه خود برد [۱۹].
ایشان پس از ورود به قم و هفده روز سکونت در خانه موسی‌بن‌خزرج از دنیا رفت و پیکر ایشان پس از تشییع در باغ بابلان ـ که متعلق به موسی‌بن‌خزرج بود و اینک حرم شریف ایشان است ـ دفن شد [۲۰]. درباره ازدواج فاطمه معصومه(س) اطلاعی در دست نیست [۲۱] و مشهور آن است که ایشان ازدواج نکرده است و دلایلی هم برای ازدواج‌نکردن ایشان ذکر شده که نبود همتا یا شرایط نامساعد سیاسی از آن جمله است [۲۲].
پس از این واقعه بسیاری از علویان از دیگر نقاط به قم هجرت کردند [۲۳]؛ ازجمله آنان موسی مبرقع و فرزندانش از فرزندان امام‌جواد(ع) بودند [۲۴]؛ چنان‌که دختران امام‌جواد(ع) نیز به قم رفتند و در کنار فاطمه معصومه(س) به خاک سپرده شده‌اند، قبر بریهه دختر موسی مبرقع، فرزند امام‌محمدتقی(ع) (م296ق) در کنار آنان قرار دارد [۲۵]. (ببینید: قم)
زیارت فاطمه معصومه(س)
در روایات به زیارت قبر فاطمه معصومه(س) توصیه شده است. بنابر نقل، امام‌صادق(ع)، امام‌رضا(ع) و امام‌جواد(ع) پاداش زیارت یا زیارتِ با معرفت قبر فاطمه معصومه(س) را بهشت شمرده‌اند [۲۶]. برخی فقها نیز برابر روایات ازجمله روایت معتبر یادشده به مردم توصیه کرده‌اند فاطمه معصومه(س) در قم را زیارت کنند [۲۷] مجلسی زیارت مشاهد مشرفه را مستحب و دارای پاداش بزرگ و بزرگداشت مشاهد مشرفه را بزرگداشت ائمه(ع) دانسته است و فاطمه معصومه(س) را ازجمله امامزادگان صاحب جلالت و جایگاه خوانده است [۲۸].
شیخ‌عباس قمی نیز زیارت حضرت معصومه(س) را دارای ثواب فراوان دانسته است [۲۹]. علمای برجسته از گذشته به زیارت قبر این بانو توجه داشته‌اند و حضرت را واسطه میان خود و خدا قرار می‌داده‌اند. ملاصدرا از حکمای بزرگ به زیارت ایشان می‌رفت و مشکلات علمی خود را با توسل به ایشان حل می‌کرد [۳۰]. برخی از اهل سنت نیز از گذشته به زیارت فاطمه معصومه(س) توجه داشته‌اند و پادشاهان و بزرگان شافعی و حنفی به زیارت ایشان می‌رفته‌اند [۳۱].
امام‌خمینی که تأکید کرده است مردم حضرت معصومه(س) را دختر امام خودشان می‌دانند و آستانه آن را می‌بوسند [۳۲]، همانند دیگر علما و بزرگان زیارت فاطمه معصومه(س) را عبادت می‌دانست [۳۳] و به زیارت ایشان توجه ویژه نشان می‌داد و به ایشان توسل می‌جست و ضریح را می‌بوسید [۳۴]. ایشان در آغاز تدریس در جوانی در یکی از حجره‌های صحن بزرگ فاطمه معصومه(س) درس می‌داد [۳۵]. در این دوره ایشان پس از درس، به حرم مطهر مشرف می‌شد [۳۶]. به گزارشی (پس از انتقال محل تدریس ایشان از حرم) روز‌های چهارشنبه پس از درس به حرم مطهر مشرف می‌شد و پس از زیارت و نماز از پایین پا به احترام عقب عقب بر می‌گشت [۳۷]. برخی گفته‌اند تا وقتی ایشان در قم بود هر روز پس از درس صبح و گاهی نیز پس از درس عصر به حرم مطهر فاطمه معصومه(س) مشرف می‌شد [۳۸] (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی).
حرم و آستانه مقدسه
پس از به خاک‌سپردن حضرت فاطمه معصومه(س)، مردم بر قبر ایشان سایه‌بانی از بوریا برافراشتند تا آنکه زینب دختر امام‌محمدتقی(ع) قبه‌ای بر تربت ایشان بنا کرد [۳۹]. در کوی و میدان میر قم، مسجد و مدرسه‌ای است که آن را ستّیّه (مخفف سیّدتی) می‌نامند [۴۰] و آنجا سرای موسی‌بن‌خزرج بوده و فاطمه معصومه(س) در آنجا نماز گزارده است [۴۱] و محراب آن حضرت محل زیارت مردم است [۴۲]. مردم در روز شهادت امام‌کاظم(ع) برای عرض تسلیت به آنجا می‌روند [۴۳]. بنای زینب(س) دست‌کم تا سال 378ق سرپا بوده است.
در سال 350ق زیدبن‌احمد اصفهانی حاکم قم، سردر بقعه را از جانب رودخانه توسعه داد [۴۴] و در 477ق امیرابوالفضل عراقی به اشاره شیخ طوسی بقعه فاطمه معصومه(س) را بازسازی کرد. سلطان‌محمد الجایتو (716ق) به آبادانی قم و حرم‌های آن پرداخت. کاشی‌های موجود در آستانه که تصویر سواران مغول را نمایش می‌دهند، از آثار او هستند. در دوره صفویه آستانه فاطمه معصومه(س) شکوه و جلالی یافت. در این دوره خادمان و حافظان و زائران را مهمان و برایشان هزینه می‌کردند و در دوره قاجار بر توسعه آن افزوده شد [۴۵]. آستانه فاطمه معصومه(س) از گذشته دارای موقوفات باارزشی بوده و املاک، کتابخانه و موزه‌ای معتبر و آکنده از ذخایر معنویِ نفیس را در خود جای داده است [۴۶].
این آستان که در زمان رژیم پهلوی زیر نظر دربار و اوقاف اداره می‌شد [۴۷] و پس از پیروزی انقلاب اسلامی امام‌خمینی در 19/12/1357 در حکمی احمد مولایی را به عنوان تولیت آن انتخاب کرد و در آن حکم تصریح کرد وی در همه امور مربوطه با احمد آذری قمی و مجتبی طباطبایی مشورت کند [۴۸]. در 29/5/1359 مولایی از امام‌خمینی تقاضا کرد آستانه به صورت مستقل اداره شود که ایشان اجازه داد آستانه و موقوفات آن زیر نظر شخص «فقیه » اداره شود [۴۹]. بخشی از مستقلات آستانه از گذشته در اجاره مردم قرار داشت و با وقوع انقلاب اسلامی این تصور در میان برخی به‌وجود آمد که نیازی به پرداخت مبلغ اجاره نیست و برخی این موضوع را به امام‌خمینی نسبت می‌دادند. ایشان در پاسخ استفتائی دراین‌باره، این شایعه را تکذیب کرد و لازم دانست که مستأجران آستانه مبلغ اجاره را بپردازند [۵۰].
حرم حضرت فاطمه معصومه(س) از گذشته یکی از عبادتگاههای شیعیان بوده است [۵۱] و بزرگ‌ترین مراکز علمی و مهم‌ترین حوزه‌های علمیه جهان تشیع در شهر قم تأسیس گردید و اهمیت زیارت ایشان، علمای فراوانی را به سوی این شهر جذب و موجب تحوّلات تازه و موثّری درگسترش تشیّع گردید [۵۲]. یکی از دلایل هجرت عبدالکریم حائری یزدی به قم در سال 1300 وجود مرقد فاطمه معصومه(س) در این شهر بود [۵۳]. حائری یزدی تا مدت زیادی درس و نمازهای خود را در مسجد بالاسر حرم اقامه می‌کرد [۵۴] (ببینید: حوزه علمیه قم). سیدحسین بروجردی نیز به سبب وجود فاطمه معصومه(س) در قم اقامت کرد [۵۵] (ببینید: سیدحسین بروجردی).
امام‌خمینی با توجه به روایات نقل شده درباره اهمیت قم [۵۶]، این شهر را بهشت برین نامیده و وجود فاطمه معصومه(س) را موجب نورانیت و قداست آن دانسته است. ایشان در پاسخ توهین و شبهه‌افکنی علی‌اکبر حکمی‌زاده در کتاب اسرار هزارساله درباره مزارهای اولیای خدا ازجمله فاطمه معصومه(س) یادآور شده حرم آن حضرت از عبادتگاههای بزرگ شیعیان است که شبانه‌روز در آن خانه، مردم بهذکر خدا مشغول‌اند و توهین به چنین مسجد و معبدی جز کینه به فرزندان علی(ع) ریشه‌ای ندارد [۵۷].
از سوی دیگر، حرم فاطمه معصومه(س) که از گذشته ازجمله در نهضت مشروطه نقش‌آفرین بود و علمای تهران در جریان هجرت به قم در حرم ایشان متحصن شدند [۵۸]؛ در دوران نهضت اسلامی نیز یکی از مراکز آن به شمار می‌آمد؛ چنان‌که در اسفند 1341 امام‌خمینی در جمع مردم قم و زائران حضرت معصومه(س) سخنرانی مبسوطی کرد و درباره همه‌پرسی فرمایشی محمدرضا پهلوی به مردم هشدار داد [۵۹]. ایشان در سیزدهم خرداد 1342 مصادف با عاشورای 1383ق نیز در جمع مردم قم و زوار حرم فاطمه معصومه(س) سخنرانی کرد و به هتک حرمت مدرسه فیضیه و اذیت و کشتن طلاب به‌شدت اعتراض کرد و از زائران خواست که به مدرسه فیضیه بروند و جنایت‌های مأموران رژیم پهلوی را از نزدیک ببینند [۶۰] (ببینید: حمله به مدرسه فیضیه). ایشان برخی دیدار‌های خود با شخصیت‌ها را در ارتباط با انقلاب اسلامی در حرم قرار می‌داد [۶۱]. ایشان در آبان 1356 در یک سخنرانی در نجف نیز درباره اهانت رژیم پهلوی به حرم فاطمه معصومه(س) سخن گفت [۶۲].
در اوائل دوره تبعید امام‌خمینی در عراق جلسات دعای توسل پس از نماز مغرب و عشا در رواق بالای سر فاطمه معصومه(س) برگزار می‌شد و زائران حضرت را به خود جذب می‌کرد [۶۳]. معمولاً دعا را محمدرضا مؤیدی قمی می‌خواند و شرکت‌کنندگان از امام‌خمینی به عنوان مرجع دور از وطن یاد و برای سلامتی ایشان دعا می‌کردند. در شب‌های پرجمعیت مانند شب جمعه یا وفات و اعیاد ائمه(ع) یک نفر سخنرانی می‌کرد و طلاب پس از سخنرانی با تغییردادن لباسِ سخنران، او را فراری می‌دادند. در برخی از شب‌ها مراسم به تظاهرات تبدیل می‌شد و جمعیت از صحن بزرگ وارد فیضیه می‌شدند [۶۴].
در نوروز 1344 هم‌زمان با تحویل سال، طلاب انقلابی در حرم فاطمه معصومه(س) دعای توسل برگزار کردند و طلبه‌ای به نام غلام‌حسین فلاح یزدی با سخنرانی کوتاه با اشاره به قیام پانزده خرداد به تبعید امام‌خمینی و بازداشت تعداد بسیاری از روحانیان انقلابی اعتراض کرد که با واکنش مأموران مواجه شد [۶۵]. نیروهای رژیم در چند نوبت به این مراسم حمله کردند و تعدادی از شرکت‌کنندگان در مراسم دعا بازداشت و زندانی شدند؛ چنان‌که در یک نوبت هجده نفر بازداشت و روانه زندان شدند تا آنکه مأموران دولتی این جلسه را تعطیل کردند [۶۶]. در سال 1354 نیز طلاب در بزرگداشت پانزده خرداد 1342 تظاهراتی در میدان آستانه و مدرسه فیضیه برگزار کردند که تعدادی مجروح و بازداشت شدند (ببینید: هفده خرداد).
پانویس
- ↑ طبری، دلائل الامامه، 309
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 49/3
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، 1/14 ـ 15؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، 2/40 ـ 41
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 49/5
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، 2/516؛ مرتضوی، تاریخ ولادت و وفات، 369
- ↑ مرتضوی، تاریخ ولادت و وفات، 369
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 48/1 ـ 10
- ↑ امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، 1/397؛ مرتضوی، حضور بانوان، 175 ـ 177
- ↑ امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، 1/397
- ↑ بحرانی اصفهانی، عوالم العلوم و المعارف والاحوال مستدرک سیدة النساء الی الامام‌الجواد(ع)، 21/355
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 65/76 ـ 77
- ↑ مجلسی، زاد المعاد، 547
- ↑ کچویی قمی، انوارالمشعشعین، فی بیان حالات الرواة القمیین، 2/285
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، 573؛ مجلسی، بحار الانوار، 57/228
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 99/266 ـ 267
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 99/266
- ↑ امام‌خمینی، دیوان امام، 253 ـ 257
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، 565؛ عاملی، 428
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، 566 ـ 567
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، 567
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، 5/31
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، 599؛ شریف‌قرشی، حیاة الامام‌موسی‌بن‌جعفر(ع)، 2/496
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، 570 ـ 678؛ ابن‌طباطبا، مهاجران آل ابوطالب در قم، 333 ـ 339
- ↑ آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، 6/33
- ↑ قمی، عباس، منتهی الامال، 2/432؛ قمی، عباس، تتمة المنتهی، 344
- ↑ ابن‌قولویه، کامل الزیارات، 324؛ مجلسی، بحار الانوار، 48/316 ـ 317
- ↑ ← تبریزی، صراط النجاة، 10/414.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 99/273
- ↑ قمی، عباس، سفینة البحار، 7/358 ـ 359
- ↑ قمی، عباس، فوائد الرضویه، 2/618
- ↑ قزوینی رازی، نقض، 588
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، 9/534
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، 12/2
- ↑ کرجی، قم و مرجعیت، 15
- ↑ دوانی، 4/92
- ↑ صابری همدانی، مصاحبه، 4/471
- ↑ کرجی، قم و مرجعیت، 15؛ مسعودی، مصاحبه، 10
- ↑ رسولی محلاتی، مصاحبه، 64
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، 566
- ↑ دانش‌پژوه، گنجینه آستانه ستّی فاطمه در قم، 281
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، 569؛ مجلسی، بحار الانوار، 48/290
- ↑ قمی، عباس، منتهی الامال، 2/432
- ↑ دانش‌پژوه، گنجینه آستانه ستّی فاطمه در قم، 281
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، 572
- ↑ سجادی، آستانه حضرت معصومه(س)، 297 ـ 299
- ↑ سجادی، آستانه حضرت معصومه(س)، 287 ـ 288
- ↑ ← امام‌خمینی، صحیفه، 13/219
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، 13/219
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، 13/219
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، 2/383
- ↑ امام‌خمینی، کشف اسرار، 270
- ↑ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، 1/15 ـ 16 و 21 ـ 22
- ↑ شکوری، مرجع دور‌اندیش و صبورآیت‌الله حائری، 17/112
- ↑ کرجی، قم و مرجعیت، 9 ـ 10
- ↑ احمدی، مصاحبه، 43 ـ 44
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 57/218 ـ 219
- ↑ امام‌خمینی، کشف اسرار، 270
- ↑ عمید زنجانی، فقه سیاسی، 1/154
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، 1/151 ـ 152
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، 1/243 ـ 245
- ↑ عسکراولادی، خاطرات، چاپ‌شده در امام‌خمینی و هیئت‌های دینی مبارز، 193
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، 3/261
- ↑ رحیمیان، در سایه آفتاب، 25
- ↑ روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، 1/240
- ↑ روح‌بخش، صلوات سیاسی، 21/44
- ↑ رحیمیان، در سایه آفتاب، 26
منابع
- آل قاسم، عدنان فرحان، تاریخ الحوزات العلمیه، قم، مرکز المصطفی العالمی للترجمه و النشر، چاپ دوم، 1395ش.
- ابن‌طباطبا، ابراهیم‌بن‌ناصر، مهاجران آل ابوطالب در قم، ترجمه محمدرضا عطائی، قم، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1372ش.
- ابن‌قولویه، جعفربن‌محمد، کامل الزیارات، تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویه، چاپ اول، 1356ش.
- احمدی، سیدجعفر، مصاحبه، مجله حوزه، شماره 43 ـ 44، 1370ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1372ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، دیوان امام (سروده‌های حضرت امام‌خمینی)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، 1374ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، 1389ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله کشف اسرار، تهران، محمد، بی‌تا.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، چاپ اول، 1416ق.
- بحرانی اصفهانی، عبدالله‌بن‌نورالله، عوالم العلوم و المعارف والاحوال مستدرک سیدة النساء الی الامام‌الجواد(ع)، قم، مؤسسه الامام‌مهدی(عج)، چاپ اول، 1413ق.
- تبریزی، میرزاجواد، صراط النجاة، قم، دارالصدیقة الشهیده(س)، چاپ اول، 1427ق.
- دانش‌پژوه، محمدتقی، گنجینه آستانه ستّی فاطمه در قم، مجله فرهنگ ایران زمین، شماره 22، 1355ش.
- رحیمیان، محمدحسن، در سایه آفتاب، تهران، حضور، چاپ هفتم، 1378ش.
- رسولی محلاتی، سیدهاشم، مصاحبه، مجله حوزه، شماره 37 ـ 38، 1369ش.
- روحانی، حسن، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1388ش.
- روح‌بخش، رحیم، صلوات سیاسی، تبیین راهکار حفظ نام و یاد امام‌خمینی در دوره تبعید، مجله زمانه، شماره 21، 1383ش.
- سجادی، صادق، آستانه حضرت معصومه(س)، چاپ‌شده در شناختنامه حضرت فاطمه معصومه(س)، تدوین علی‌اکبر زمانی‌نژاد، قم، کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگی قم، چاپ اول، 1384ش.
- شبیری زنجانی، سیدموسی، جرعه‌ای از دریا، قم، مؤسسه شیعه‌شناسی، چاپ اول، 1390ش.
- شریف رازی، محمد، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، 1332ش.
- شریف‌قرشی، باقر، حیاة الامام‌موسی‌بن‌جعفر(ع)، بیروت، دارالبلاغه، چاپ اول، 1413ق.
- شکوری، ابوالفضل، مرجع دور‌اندیش و صبورآیت‌الله حائری، مؤسس حوزه علمیه قم، مجله یاد، شماره 17، 1368ش.
- صابری همدانی، احمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، 1380ش.
- صدوق، محمد‌بن‌علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق سیدمهدی لاجوردی، تهران، جهان، چاپ اول، 1378ق.
- طبرسی، فضل‌بن‌حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1417ق.
- طبری امامی، محمدبن‌جریر، دلائل الامامه، قم، بعثت، چاپ اول، 1413ق.
- عسکراولادی مسلمان، حبیب‌الله، خاطرات، چاپ‌شده در امام‌خمینی و هیئت‌های دینی مبارز، به اهتمام محمدجواد مرادی نیا، تهران، عروج، 1387ش.
- عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1421ق.
- فاطمی، سیدحسن، لغزش‌ها در معرفی امامزادگان، مجله آیینه پژوهش، شماره 143، 1392ش.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، تحقیق و مقدمه سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثارملی، 1358ش.
- قمی، حسن‌بن‌محمد، تاریخ قم، ترجمه حسن‌بن‌علی عبدالملک، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1385ش.
- قمی، عباس، تتمة المنتهی، ترجمه صادق حسن‌زاده، قم، مؤمنین، چاپ اول، 1380ش.
- قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، اسوه، چاپ اول، 1414ق.
- قمی، عباس، فوائد الرضویه، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1385ش.
- قمی، عباس، منتهی الامال، قم، هجرت، چاپ نهم، 1375ش.
- کچویی قمی، محمدعلی، انوارالمشعشعین، فی بیان حالات الرواة القمیین، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی چاپ اول، 1381ش.
- کرجی، علی، قم و مرجعیت، آستانه مقدسه قم، قم، زائر، چاپ اول، 1384ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
- مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، تصحیح علاء‌الدین اعلمی، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1422ق.
- محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1382ش.
- مرتضوی، سیدضیاء، تاریخ ولادت و وفات حضرت فاطمه معصومه(س) شرحی بر یک سندسازی بی‌پایه، چاپ‌شده در جشن‌نامه آیت‌الله رضا استادی، به کوشش رسول جعفریان، قم، مورخ، چاپ اول، 1393ش.
- مرتضوی، سیدضیاء، حضور بانوان در نقل حدیث غدیر، مجله علوم حدیث، شماره 7، 1377ش.
- مسعودی، علی‌اکبر، مصاحبه، مجله فرهنگ کوثر، شماره 12، 1376ش.
[ سیدعباس رضوی]