مردم

مردم واحد بزرگ اجتماعی، نقش و جایگاه آن در اجتماع و سیاست.

مردم به جماعتی انسانی از یک نژاد با یک زبان و سنت و فرهنگ و شرایط اجتماعی گفته می‌شود. کاربرد واژه مردم در دوران معاصر با مفهوم اصطلاحی «ملت» هم‌پوشانی دارد؛ زیرا ملت برای دلالت بر یک مجموعه انسانی دارای سابقه تاریخی مشترک، قانون، حکومت، باورها و ارزش‌های همسان به‌کار گرفته می‌شود.

هر نظام سیاسی بر بنیان روابط مردم و حکومت استوار است. امام‌خمینی با تکیه بر مبانی فقهی خویش، دیدگاه مردم دربارۀ نظام سیاسی مناسب برای جامعه را کاملاً معتبر می‌دانست و تعیین نظام سیاسی و نوع حکومت را به آرای مردم وامی‌گذاشت.

از نظر امام‌خمینی، مردم در برابر زمامداران حقوقی دارند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به برابری با دولت‌مردان، پذیرش و عزل حاکمان سیاسی، نظارت و انتقاد، رفاه، امنیت، آزادی انجام فرایض دینی برای همه، آموزش، آزادی اظهار عقیده، آزادی و استقلال کامل در رأی، برخورداری از حریم خصوصی و آزادی‌های اجتماعی و سیاسی اشاره کرد.

مفهوم‌شناسی

مردم در اصل به معنای آدمی و انسان است که بیشتر به صورت جمع، یعنی مردمان به‌کار می‌رفته‌است؛ اما امروزه همین صورت مفرد نیز بر معنای جمعِ آن دلالت می‌کند. مردم به جماعتی از یک نژاد با یک زبان و سنت و فرهنگ و شرایط اجتماعی گفته می‌شود که ارتباط ظاهری برای نیازهای خود با هم دارند ولی آرمان‌ها و دردهای مشترک، آنها را به هم پیوند نداده و به صورت یک ملت در نیاورده است؛ در حالی‌که ملت حقوق طبیعی و مدنی خود را در پرتو اراده عمومی برآمده از جامعه می‌جویند. ملت در اصل، واژه‌ای عربی و به معنای راه و روشی است که از طرف خدا و توسط یک پیامبر ارائه می‌گردد تا مردم بر اساس آن هدایت و رهبری شوند؛ اما کاربرد واژه مردم در دوران معاصر با مفهوم اصطلاحی «ملت» هم‌پوشانی بسیاری دارد؛ زیرا ملت به مفهومی از گفتمان حاکم بر ادبیات سیاسی معاصر در تمدن غربی اشاره دارد که واژه «Nation»، آن را نمایندگی می‌کند و برای دلالت بر یک مجموعه انسانی دارای سابقه تاریخی مشترک، قانون، حکومت، باورها و ارزش‌های همسان به کار گرفته می‌شود در اندیشه و ادبیات امام‌خمینی هم، واژه‌های ملت و مردم به یک معنا به‌کار رفته‌اند.

نقش و جایگاه اجتماعی و سیاسی

انسان‌ها به صورت طبیعی و تجربی دریافته‌اند که برآوردن خواسته‌ها و پاسخگویی کامل به نیازها، تنها در صورتی ممکن است که آنان به زندگی جمعی تن دهند و از رهگذر هم‌افزایی با دیگران، گستره‌ای فراگیر و مجموعه‌ای گوناگون از نیازهای خویش را پاسخ گویند. زندگی اجتماعی بشر، خواه برآمده از اقتضای طبیعت او باشد، خواه یک قرارداد اجتماعی برآمده از انتخاب یا اضطرار انگاشته شود، از آنجاکه به بهره‌گیری متقابل انسان‌ها می‌انجامد، نیازمند سازوکاری برای ساماندهی است. مردمان در پرتو این راهبرد عقلانی، به سوی اجتماع و تن‌دادن به پیامدهای آن، مانند پیروی از قانون و نظم و برپایی حکومت و تفویض قدرت به نهادهای آن رهنمون می‌شوند.

هر نظام سیاسی بر بنیان روابط مردم و حکومت استوار است. این روابط و نقشی که نظام‌های سیاسی برای مردم تعریف می‌کنند بسیار گوناگون و متغیر است. حکومت در پرتو هنجارهای اجتماعی و برقراری عدالت، از منافع مردم حفاظت می‌کند و مردم با محدودشدن گستره آزادی‌های طبیعی بهای منافع حضور در جامعه را می‌پردازند. در چنین ساختاری، رهبران نظام‌های سیاسی تمایل بسیاری برای بهره‌گیری از اقتدار دارند و از آنجاکه هیچ انسان آزادی از روی اراده و اختیار حکومت خودکامه را برنمی‌تابد مردم می‌کوشند تا جایگاه خود را در نظارت بر رفتار زمامداران حفظ و قدرت را مهار کنند. (ببینید: نظارت)

فیلسوفان متقدم غربی، برای رأی مردم و جمهوریت جایگاهی در حکومت قائل نبودند و زمامداران را فیلسوفانی ممتازتر از دیگر مردم می‌شمردند؛ همچنین در قرون وسطا، اعتقاد به شهر خدا و قرائت خداسالارانه از حکومت، هیچ جایی برای اراده یا رضایت مردم در حکومت باقی نمی‌گذاشت. مردم صرفاً ملزم به پیروی بودند و دارای هیچ حقی در مقابل حاکم نبودند رویارویی با حاکمیت مطلق کلیسا، موجب شد حاکم خود را نماینده مردم و در مقابل آنان متعهد و مسئول بداند و به‌تدریج، مردم به عنوان منبع اصلی قدرت سیاسی معرفی شدند و جامعه مدنی و سیاسی، مرکز ثقل تصمیمات سیاسی شد. در این دوره انسان به مقتضای قوانین طبیعی، با عنوان فردیت صاحب حقوق سیاسی و شهروندی شد و مردم حق رأی یافتند.

جایگاه مردم و نفی و اثبات نقش آنان در برپایی حکومت و مقبولیت و کارآمدی آن، در اندیشه‌ورزی‌های سیاسی و اجتماعی مسلمانان معاصر نیز مورد توجه بوده‌است؛ زیرا حاکمیت دین در جامعه همواره نیازمند حضور اجتماعی مردم و اتحاد آنان بر محور حق است. رویکرد اثباتی دربارهٔ نقش و جایگاه مردم، برگرفته از آن دسته از آموزه‌های اسلامی است که هر گونه جدایی میان اجتماع و سیاست را رد می‌کند در همین چارچوب، امام‌خمینی با تکیه بر مبانی فقهی خویش، دیدگاه مردم دربارهٔ نظام سیاسیِ مناسب برای جامعه را کاملاً معتبر می‌داند و تعیین نظام سیاسی و نوع حکومت را به آرای مردم وا می‌گذارد؛ بر این اساس، مشروعیت قدرت در عصر غیبت که به صورت نصب عام مشخص شده‌است، در پرتو اراده و رأی مردم معنا پیدا می‌کند. این رویکرد موجب شد نخستین اقدام امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، پیشنهاد برگزاری همه‌پرسی برای تعیین ساختار سیاسی کشور و اعلام صریح تبعیت از رأی مردم در این مورد باشد. اصل ششم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هم، اداره امور کشور را به آرای عمومی مردم (انتخابات و همه‌پرسی) متکی می‌داند. (ببینید: مشروعیت و پیروزی)

از نگاه امام‌خمینی، قدرت مردم زمانی که متکی بر نیروی معنوی باشد، بزرگ‌ترین قدرت شناخته شده‌است و پیروزی همواره قرین قدرت مردمی است ایشان که با شناخت دقیق از مردم ایران و با تکیه بر اخلاق اسلامی، به مردم و اندیشه‌ها و انتظارات آنان کاملاً نزدیک بود، تعامل خیرخواهانه با مردم را یک اصل مهم در روابط اجتماعی می‌شمرد و به شیوه‌های گوناگون می‌کوشید تا یکپارچگی و همبستگی را میان مردم نهادینه کند و برای تحقق این شاخص به‌خوبی از فرصت‌ها استفاده می‌کرد؛ از این‌رو همواره به مدیران جامعه اسلامی، اهمیت نظر مردم را یادآوری کرده، تأکید می‌کرد نظر مردم و رضایت آنان را جلب کنند و متوجه نقش و جایگاه مردم در پایداری حکومت باشند ایشان با ترجیح ساختار «جمهوری» برای حکومت و پیشنهاد آن به مردم ایران (← مقاله جمهوری اسلامی)، ویژگی‌های نظام سیاسی مبتنی بر جمهوریت را بر سر کار آمدن با آرای مردم؛ عمل نکردن برخلاف میل مردم و حفظ مردم می‌دانست. با توجه به این ویژگی‌ها و با تکیه بر نگاه ابزاری امام‌خمینی به حکومت و قدرت برای تحقق عدالت و تأمین سعادت مردم ایشان مردم را به بهره‌گیری از این حق شرعی و قانونی خود برای مشارکت در برپایی نظام سیاسی مطلوب و نیز مشارکت در اداره آن تشویق می‌کرد.

امام‌خمینی در جایگاه رهبری نظام جمهوری اسلامی، بر این باور بود که حکومت بدون مجوز شرعی مصداق حکومت طاغوت و باطل است و مشروعیت حکومت به تأیید و تجویز شرع مقدس با ولایت فقیه است؛ در عین حال تولّی امور مسلمانان و تشکیل حکومت، به خواست و رأی اکثریت مسلمانان بستگی دارد ایشان تلاش می‌کرد مفاهیم روزآمدی چون مردم‌سالاری و حکومت را از پایگاه سنت و بر محور آموزه‌های اسلامی تعبیر و تفسیر کند.

حقوق و وظایف مردم

بر اساس حدیث پیامبر اکرم(ص) «لایحل مال امرء مسلم الا بطیب نفس منه» که گرفتن مال شخص را بدون رضایت او مطلقاً مجاز نمی‌داند و با توجه به این ویژگی طبیعی انسان که بدون رضایت او نمی‌توان چیزی را از او گرفت، تشکیل حکومت باید بر اساس رضایت و توافق همگانی مردم باشد. در چنین نظامی اراده جمعی همواره حاکم است و حرف اول را می‌زند و قدرت زمامدار نمی‌تواند مطلق و بی‌حد باشد؛ زیرا هم با طبیعت انسان در تعارض است، هم با هدف انسان‌ها از تشکیل اجتماع و تفویض قدرت به حکومت در تناقض خواهد بود. امیرالمؤمنین علی(ع) در سخنان خود، به نقش رأی و خواست مردم در حکومت و نیز نظرات شورای مهاجرین و انصار و اهل حل و عقد اشاره کرده‌است.

باید توجه داشت حق و مسئولیت همواره رابطه‌ای دوسویه‌اند امام‌خمینی با تأکید بر حقوق متقابل مردم و حکومت، حضور اجتماعی مردم و مشارکت فعال آنان در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را هم یک حق می‌شمرد، هم وظیفه اجتماعی و تکلیف شرعی، که بی‌توجهی به آن پیامدهای ناگوار اجتماعی در پی دارد؛ به همین دلیل، ایشان با تأکید بر ضرورت مشارکت مردم و هوشیاری آنان در انتخابات، آن دسته از جریان‌های سیاسی را که مانع حضور فعال مردم بودند، سرزنش می‌کرد. از نظر ایشان مردم همان‌گونه که در گزینش زمامدار جامعه، نقش‌آفرین‌اند در پشتیبانی از حکومت و برای افزایش کارآمدی آن نیز باید مشارکت و مداخله فعال داشته باشند؛ زیرا واقعیت اجتماعی نشان داده‌است که کارایی حکومت تنها در پرتو همراهی مردم محقق می‌شود و بدون مردم نمی‌شود کار کرد و موفقیت حاصل نمی‌شود. اساساً پشتیبانی مردم و آگاهی و هوشیاری آنان از منابع قدرت در جمهوری اسلامی ایران است و امام‌خمینی حضور مردم را موجب در امان‌ماندن جمهوری اسلامی از آسیب برمی‌شمرد؛ چنان‌که بی‌توجهی مردم نیز از عوامل مهم آسیب‌پذیری کشور است.

امام‌خمینی فراتر از مشارکت، از مردم می‌خواست تا بر عملکرد برگزیدگان خویش نظارت دایمی داشته باشند و مانع لغزش آنان شوند «نظارت» یکی از مهم‌ترین حقوق دوسویه است. از یک سو، حکومت موظف است تا برای ترویج ارزش‌ها و تعالی اندیشه‌ها، بر جامعه اسلامی نظارت کند و از سوی دیگر، مردم وظیفه دارند تا با نظارت بر سیاست‌گذاری‌های دولت، نظرهای مشورتی خود را برای بهبود جامعه ارائه دهند؛ از این‌رو نظارت از نگاه امام‌خمینی، یک تکلیف الهی و مسئولیت دینی به‌شمار می‌آید و هیچ‌یک از جایگاه‌های حاکمیتی، خارج از قلمرو نظارت مردم نخواهد بود و همه حق ارزیابی رفتار و کارنامه مسئولان را دارند از دیدگاه ایشان، زمامداری جامعه، امانت و فرصتی برای خدمت‌گزاری به مردم به‌شمار می‌رود و تصدی جایگاه حکومتی نباید به عنوان یک ارزش، هدف‌گذاری شود. اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هم دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر را وظیفه‌ای همگانی و متقابل بر عهده مردم در برابر یکدیگر، دولت در برابر مردم و مردم در برابر دولت می‌داند که شرایط و حدود و کیفیت آن، در قانون معین شده‌است.

افزون بر موارد گفته شده، از نگاه امام‌خمینی از مهم‌ترین حقوق مردم در برابر زمامداران می‌توان به برابری با دولت‌مردان، پذیرش و عزل حاکمان سیاسی نصیحت، طرح اشکال، انتقاد و اعتراض رفاه، آسایش و امنیت آزادی انجام فرایض دینی و مذهبی برای پیروان همه ادیان و مذاهب آموزش آزادی اظهار عقیده برای همه ازجمله اقلیت‌های دینی و مذهبی، انتخاب‌شدن و انتخاب‌کردن و آزادی و استقلال کامل در رأی، برخورداری از حریم خصوصی و آزادی‌های اجتماعی و سیاسی مانند تحزّب، اجتماعات، بیان، قلم، اشتغال و مسکن، اشاره کرد. امام‌خمینی برای تضمین رعایت این حقوق، همواره تذکرات لازم را به دستگاه‌های قانونی کشور می‌داد که صدور بیانیه معروف هشت‌ماده‌ای از آن جمله است. (ببینید: فرمان هشت‌ماده‌ای)

پیوند مردم با نخبگان اجتماعی

نخبگان با آفرینش اندیشه در حوزه‌های گوناگون بر رویکرد فکری، فرهنگی و علمی مردم جامعه اثرگذارند و از گروه‌های مرجع در جامعه به‌شمار می‌روند. گروه‌های مرجع به مجموعه‌های انسانی برخوردار از پایگاه و نقش‌های ویژه گفته می‌شود که مردم برای داوری یا ارزیابی خود، آنها را معیار و میزان قرار می‌دهند و بر اساس آن، بینش، گرایش و کنش خود را شکل می‌دهند. روحانیان و دانشگاهیان دو گروه تأثیرگذار از نخبگان اجتماعی‌اند.

• روحانیان: روحانیان که یکی از مهم‌ترین مصادیق نخبگان اجتماعی‌اند، در آموزه‌های قرآن کریم نیز به عنوان یک نهاد مورد نیاز جامعه معرفی شده‌اند. امام‌خمینی معتقد بود عالمان و دانشمندان دین که جانشین انبیا (ع) و حافظ دین و آموزه‌های اسلام‌اند، نقشی اساسی در خیرخواهی امت و خدمت‌گزاری به مردم ایفا می‌کنند. روحانیت در میان شیعیان با تکیه بر اصل فقاهت که پویایی اجتماعی مذهب شیعه را به دنبال داشته‌است، به عنوان یک نهاد دیرپا و مستقل از حکومت‌ها حضوری گسترده و دایمی در میان مردم و متن جامعه داشته و در پرتو جاذبه‌های رفتاری و ارتباطی برآمده از آموزه‌های دین همواره پشتوانه و پناهگاه مردم بوده‌است. پایگاه مردمی و اجتماعی نهاد روحانیت در آغاز با رهنمود امامان معصوم شیعه و در قالب سازمان وکالت و شبکه گسترده نیابت خاص و عام آنان بنیان نهاده شد. این نهاد برای مدت‌های طولانی توسط روحانیان به صورت جمعی و در یک ساختار پراکنده منطقه‌ای اداره می‌شد؛ اما در دو سده اخیر با تمرکز مرجعیت در فقیه اَعلم، نهاد روحانیت نیز با انسجام روزافزون به حوزه اثرگذاری گسترده‌تری دست یافت

در روند انقلاب اسلامی ایران، تعامل نهاد روحانیت شیعه و مردم به نقطه اوج خود رسید و حضور اجتماعی و نقش انکارناپذیر روحانیت؛ چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان ساخته به دلیل همراهی با صداقت و تعهدی که آنان را از صاحبان زر و زور متمایز می‌کرد، با اقبال مردمی فراوانی روبه‌رو شد. بیشترین بهره ارتباطی از طریق پایگاه سنتی مساجد و با تمرکز بر بهینه‌سازی شبکه روحانیان و مساجد به دست آمد.

پس از پیروزی نیز انقلاب نیازمند تعامل وثیق روحانیت با مردم و حضور اجتماعی آنان بود تا بتوانند مسائل مردم را از نزدیک لمس و درک کنند و به عنوان بخشی از بدنه مردمی جامعه، ناظر اجرای بهینه فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی در چارچوب آرمان‌های اسلامی باشند. امام‌خمینی هم خواستار آن بود که روحانیان بدون دخالت غیر ضروری در امور اجرایی کشور نقش اساسی و بنیادین خود را، یعنی آشناساختن مردم با اسلام و آموزه‌های آن و پیشگیری از نفوذ و گسترش بدعت‌ها و انحرافات آئینی در میان مردم فراموش نکنند. راهبرد اساسی نهاد روحانیت از نظر ایشان این بود که حوزه‌ها و روحانیت باید نبض تفکر و نیاز آینده جامعه را همیشه در دست داشته باشند و به رویکردهای نادرستی که خواهان کناره‌گیری روحانیت از دخالت در امور اجتماعی است، توجهی نکنند.

• روشنفکران دانشگاهی: پیوند استوار دانشگاهیان با فرهنگ جامعه، موجب شد امام‌خمینی با توجه ویژه به این گروه‌ها، دربارهٔ دست‌اندازی استعمارگران در فرهنگ جامعه مسلمان که روشنفکران را از مردم جدا کرده‌است. هشدار دهد و خواستار تحول در این گروه‌های مرجع و مردمی‌شدن آنها شود ایشان همچنین از دانشگاهیان و روشنفکران دعوت کرد در جهت اهداف خیزش مردمی و اسلامی تلاش کنند و دوشادوش مردم برای سازندگی و پیشرفت کشور بکوشند. (ببینید: روشنفکری)

شکست نهضت مشروطه و تجربه دوران پهلوی، شناخت روشن و دقیقی از مردم و جامعه ایران به امام‌خمینی بخشیده بود که بر اساس آن، کارنامه ضعیف روشنفکری در ایران را پذیرفتنی نمی‌دانست از نظر ایشان بسیاری از روشنفکران، بدون توجه به مردم و فهم مردم از تلاش‌های فکری آنان، به نظریه‌پردازی متکی به ایسم‌های شرق و غرب و دور از فضای ذهنی عامه مردم مشغول‌اند، حال آنکه وظیفه روشنفکر، شناخت مردم جامعه و نجات آنهاست. از سویی مردم نیز می‌توانند راهنما و چراغ راه روشنفکران باشند و آنان را از خودباختگی و زبونی در برابر بیگانگان برهانند ایشان همچنین در دوران رهبری و اوج اقتدار، اندیشمندان و روشنفکران جامعه را به نقد کارکردها و اندیشه‌ها دعوت می‌کرد تا از این رهگذر در رشد و ارتقای سیاست‌ها و برنامه‌های نظام جمهوری اسلامی مشارکت کنند و در خدمت جامعه و اهداف اسلامی آن باشند.

مردم در انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی

زمانی که نهادهای اجتماعی از کارکرد مناسب و مورد انتظار مردم تهی شود، احساس نیاز جمعی به دگرگونی اجتماعی پدید می‌آید. دگرگونی‌های اجتماعی می‌تواند ساختار جامعه، نهادها یا روابط میان آنها را به صورت بنیادین متحول کند و یک انقلاب را پدیدآورد نارضایی فراگیر اجتماعی که از طریق ساختار یا نهاد، نظم موجود را به چالش می‌کشد، به همراه آرزومندی وضع مطلوب و روحیه پرخاشگری و روحیه انکار و طرد و نفی می‌تواند منشأ انقلاب گردد؛ اما ریشه نارضایتی و انقلاب علاوه بر محرومیت‌های مادی، ارزش‌های انسانی و معنوی و متعالی و دینی هم می‌تواند باشد

انقلاب اسلامی ایران نمونه روشنی از تلاش مردم برای کاستن فاصله خود از ارزش‌های دینی و هنجارهای اسلامی بود جامعه مسلمان ایران در پرتو بیداری حاصل از رهنمودهای امام‌خمینی که دارای سه ویژگی ایدئولوژی‌پردازی، بسیج‌گری و سیاست‌گذاری بود، انقلابی را رقم زد که دگرگونی گسترده و فراگیر اجتماعی و بر اساس آن بازتولید ساختارهای اجتماعی را به دنبال داشت. بر این اساس یکی از دستاوردهای بزرگ انقلاب اسلامی ایران، همراهی مردم و افکار عمومی آنان بود که خود و توان انقلابی خویش را باور داشتند و با کوتاه‌کردن دست رژیم استبدادی که از تمام اهرم‌های دوام و بقا برخوردار بود، یک نظام اسلامی را برپا کردند.

امام‌خمینی با به‌کارگیری ظرفیت گرایش‌های مذهبی مردم در راه گسترش نهضت اسلامی، سرمایه اجتماعی را به عنوان عاملی مؤثر در حفظ روحیه انقلابی مردم تقویت کرد. باور ایشان به نقش و جایگاه سرنوشت‌ساز مردم سبب شد از نخستین مرحله آغاز مبارزه تا پیروزی و پس از آن، بر آگاهی و حضور مردم در صحنه به عنوان مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده در پیروزی و بقای نهضت تأکید کند. و در تمام بحران‌های اجتماعی و افت‌وخیزهای سیاسی، مردم را مخاطب اصلی خویش قرار داده و هیچ‌گاه در مسیر پیشبرد اهداف نهضت به گروه‌ها و جناح‌های سیاسی متوسل نشود ایشان سیدجمال‌الدین اسدآبادی را مرد لایقی شمرده‌است؛ اما یک نقطه ضعف او را نداشتن پایگاه ملی و مذهبی در میان مردم دانسته که موجب شده زحمات وی به‌رغم همه تلاش‌هایش به نتیجه نرسد و شاهد نداشتن پایگاه مردمی وی را این شمرده که وقتی ناصرالدین‌شاه او را دستگیر و با وضع فجیع تبعید کرد، واکنشی نشان داده نشد.

انقلاب اسلامی ایران مانند تجربیات پیشین در نهضت تنباکو و مشروطیت، بر اثر حضور جمعیت مردمی در خیابان و اعتراض‌های مسالمت‌آمیز به پیروزی رسید، نه مبارزه مسلحانه و شورش. بیشتر جمعیت‌ها در تظاهرات، برآمده از گروه‌های ناگهانی در بازارها و دانشگاه‌ها بود و از سوی هیچ مرکزیت متشکل و سازماندهی‌شده‌ای هدایت نمی‌شد بلکه بیشتر بر ارتباطات غیر رسمیِ حول مساجد محل تکیه می‌شد. گروه‌های مردمی خودانگیخته عمل می‌کردند و ارتباطشان با چهره‌های برجسته انقلاب، بیشتر از راه اعلامیه، نوارکاست و برنامه‌های خبری رادیوها بود. (ببینید: مبارزه مسلحانه)

امام‌خمینی نقش مردم در حدوث و بقای انقلاب را متکی به عواملی چون اتحاد و انسجام، تحول و انقلاب درونی ملت با عنایت خداوند و صبر و پایداری در راه هدف ارزیابی می‌کرد. ایشان حضور مردم در سیاست را با دین گره زد و تبلور این مشارکت را در چارچوب جمهوری اسلامی که مبتنی بر آموزه‌های اسلام و رأی مردم بود، نمایان ساخت

بدین ترتیب، یکی از ارکان اساسی انقلاب اسلامی و بلکه رکن اصلی تحقق‌بخش آن در نگاه امام‌خمینی، مردمی برآمده از تمام اقشار جامعه بودند که نماینده گروه یا جناح و طبقه خاصی نبودند. این ویژگی انقلاب اسلامی ایران را بسیاری از نظریه‌پردازان انقلاب تأیید کرده‌اند؛ به همین دلیل امام‌خمینی انقلاب اسلامی ایران را یک انقلاب مردمی می‌دانست و مردم را ولی‌نعمت این انقلاب می‌نامید و از این‌رو همواره از مسئولان می‌خواست که به جای دامن‌زدن به اختلافات، بکوشند تا مردم را در صحنه، نگاه دارند. این احساس نیاز به حضور دایمی مردم برای پشتیبانی از نظام اسلامی، برخاسته از این باور ژرف بود که از آغاز این مردم بودند که جمهوری اسلامی را تا اینجا رساندند و همین مردم توانایی دارند که آن را به سرمنزل مقصود برسانند. از دیدگاه ایشان، تلاش برای ایجاد رضایتمندی در مردم، هم عامل ماندگاری حکومت است و هم رضایت خداوند را به دنبال دارد؛ از این‌رو به سازمان‌ها و نهادهای نظام اسلامی سفارش می‌کرد از سخت‌گیری به مردم پرهیز کنند، با آنان رفتار شایسته‌ای داشته باشند و زمینه مشارکت مردمی در فعالیت‌های دولتی را فراهم سازند.

امام‌خمینی همواره از مردم ایران به دلیل تلاش انقلابی در راه آرمان‌های اسلامی و تبلور آن در شعار الله اکبر ستایش می‌کرد و حتی آنان را برتر از مردم حجاز در عهد پیامبر خدا(ص) و بهتر از مردم عراق در عهد امیرالمؤمنین علی(ع) و امام‌حسین(ع) معرفی می‌کرد. همین نگرش موجب می‌شد که ایشان در جایگاه رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران، خود را خدمتگزار مردم بداند و در پیش‌گرفتن این رویکرد را برای تمام کسانی که عهده‌دار مسئولیت‌های سیاسی و اجتماعی می‌شوند یک اصل و ضرورت به‌شمار آورد. (ببینید: مسئولان و کارگزاران)

شیوه امام‌خمینی در زمامداری و حکومت، بر اساس احترام به مردم به عنوان حامیان اصلی نظام سیاسیِ برآمده از انقلاب اسلامی پی‌ریزی شد. ایشان با تأکید بر ستمی که در دوران طاغوت بر مردم ستمدیده رفته بود، آرزو داشت مردم شیرینیِ زیستن در نظام جمهوری اسلامی را به‌خوبی احساس کنند؛ از این‌رو در جایگاه حاکم اسلامی بر مسامحه و رفتار مهربانانه با مردم تأکید می‌کرد و خواستار آن بود که جهت‌گیری نظام جمهوری اسلامی بر اصلاح زندگی مردم باشد. ایشان همچنین با تأکید بر محوریت خواست مردم، مجلس شورای اسلامی را که اعضای آن، نمایندگان تمام مردم ایران و عصاره ملت‌اند در رأس همه امور می‌دانست.

باور امام‌خمینی به نقش مردم در تثبیت حکومت، یک باور حقیقی و اصولی بود و مردم متقابلاً این احساس پاک و بی‌شائبه را با عشق‌ورزی و عقلانیت پاسخ می‌دادند و ایشان را گران‌بهاترین دارایی فرهنگ و تاریخ خویش می‌دانستند. تلازم دو عنصر خدامحوری و مردم‌گرایی در راهبرد رهبری امام‌خمینی، تسخیر دل‌های مردم را در پی داشت. رفعت جایگاه مردم در نگرش ایشان تا آنجا بود که ایشان خدمت به مردم را خدمت به خدا و کسب رضایت آنان را کسب رضایت خدا می‌دانست. این نگرش در رفتار ایشان نیز جلوه‌گر بود؛ چنان‌که همواره تلاش می‌کرد زندگی خود را در تراز زندگی مردم قرار دهد و در سختی‌ها و مشکلات اجتماعی، برتری و امتیازی برای خود در نظر نمی‌گرفت.

از سوی دیگر، مردم نیز خیرخواهی امام‌خمینی را با تمام وجود درک می‌کردند و همین رضایت همگانی از عملکرد رهبری موجب پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی می‌شد؛ تا جایی که ایشان به سران کشورهای اسلامی نیز این شیوه زمامداری و حکومت بر قلب‌ها را توصیه می‌کرد ایشان که روحیه خدمتگزاری به مردم را در سیره عملی خویش کاملاً نشان داده بود، با تجلیل از فداکاری مردم، خود را مقصر و عذرخواه در پیشگاه آنان می‌دانست و حتی در آخرین روزهای عمر خویش، با تکیه به مردم، از آنان خواست تا در پیشگاه الهی دعا کنند که او را بپذیرد. این فرایند همبستگی و انسجام اجتماعی بر محور ایمان، در جنگی طولانی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی از سوی دشمنان و به دست رژیم بعث عراق بر ایران تحمیل شد، نیز قابل مشاهده بود. امام‌خمینی حضور مردم در میدان جنگ را ادامه انقلاب اسلامی و ایستادگی تمام اسلام در برابر تمام کفر می‌دانست و از این جهت، بر مردمی‌بودن دفاع از کشور و نقش بی‌نظیر مردم در جبهه جنگ و پشت جبهه تأکید می‌کرد. در حالی‌که دشمنان جمهوری اسلامی، با تکیه بر سلاح‌های پیشرفته نظامی مدعی برتری در جنگ بودند، امام‌خمینی از روزهای آغازین جنگ، با مخاطب قراردادن مردم، آماده‌باش و بسیج عمومی نیروها و امکانات برای دفاع از کشور اسلامی را درخواست کرد. پس از سخنان ایشان در پنجم آذر ۱۳۵۸ دربارهٔ لزوم تشکیل ارتش بیست میلیونی و تبعیت مردم از کلام ایشان، به‌تدریج «ستاد بسیج ملی ایران» تشکیل شد حضور پرشور مردم و نیروهای بسیج در میدان دفاع از سرزمین اسلامی، موجب شد امام‌خمینی نیروهای مردمی را هنرآفرینان مدرسه عشق و شهادت بنامد و با تشکر خاضعانه از مردم فعال در جبهه و پشت جبهه، این حضور را نتیجه همراهی دولت و ملت ارزیابی کند (ببینید: جهان اسلام، جنگ تحمیلی، بسیج عمومی، و بسیج مستضعفین)

امام‌خمینی در پرتو اعتقاد راسخی که به نقش اراده جمعی و مردمی در اداره کشور و مسائل سیاسی و اجتماعی داشت از ادامه همراهی مردم در راه انقلاب نیز مطمئن بود و بر این باور بود که مردم وظایف اجتماعی خویش را به‌درستی و شایستگی انجام داده‌اند. و رفتار صادقانه و صمیمانه با مردم، حتماً یاری آنان را در شرایط سخت در پی خواهد داشت. و این یاری می‌تواند یک نظام سیاسی را به حکومتی شکست‌ناپذیر تبدیل کند.

پیوند به بیرون

• حمید فاضل قانع، مردم، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۲۲۸–۲۳۸.