انجمن‌های اسلامی دانشجویان امریکا و کانادا

انجمن‏های اسلامی دانشجویان امریکا و کانادا، تشکلی از دانشجویان مسلمان ایرانی در امریکا و کانادا، همگام با نهضت اسلامی در ایران.

مقدمه

یکی از اقدامات عباس‌میرزا، ولیعهد فتحعلی‌شاه قاجار، به توصیه قائم‌مقام فراهانی، برای تأمین نیروی انسانی متخصص و کارآمد جهت اداره امور کشور، آموزش نظام و سبک‌های جدید جنگی و رفع نیاز به مصنوعات خارجی، اعزام جوانان دانشجو به خارج از کشور بود. این سیاست در دوره‏های بعد نیز دنبال شد؛ اما تا اواسط زمامداری رضاشاه پهلوی، گزارشی از فعالیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در دست نیست. با تسلط پهلوی و تلاش وی برای مدرن‌سازی، احتیاج به نیروی تحصیل‌کرده بیشتر احساس شد و اعزام دانشجویان به خارج از کشور به ‌دست دولت روند صعودی گرفت؛ ضمن اینکه ملّاکان و خوانین وابسته به قاجار و همچنین برخی افراد طبقه متوسط جامعه، با هزینه شخصی، فرزندان خود را برای تحصیل به دانشگاه‏های غربی می‏فرستادند. بیشتر این مهاجرت‏ها به مقصد دانشگاه‏های فرانسه بود و پس از جنگ جهانی دوم روند تحصیل در دانشگاه‏های امریکایی شدت بیشتری یافت به ‌طوری ‌که در سال ۱۳۳۸ دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در دانشگاه‏های امریکا به ۴۶۷۷ نفر می‏رسید. بر اساس آمار رسمی دولت در سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۲، ۶۱ درصد دانشجویان اعزامی به خارج از کشور در دانشگاه‏های امریکا مشغول به تحصیل بودند. (ببینید: اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا)

تأسیس انجمن اسلامی دانشجویان

تأسیس نخستین انجمن اسلامی به سالها پیش بازمی‌گردد و نمی‌توان تاریخ دقیقی از تأسیس نخستین انجمن اسلامی ذکر کرد؛ ولی «انجمن اسلامی دانشجویان» که از مهم‌ترین شاخه‌های آن به شمار می‌رود، در سال ۱۳۲۱ در دانشکده پزشکی دانشگاه تهران تأسیس شد. (ببینید: انجمن‌های اسلامی) فعالیت‏های صنفی و سیاسی دانشجویان ایرانی در امریکا در آغاز دولتی و وابسته به انجمن دوستان امریکایی خاورمیانه بود که بودجه مشخصی نیز داشت؛ اما با وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و حرکت هر چه بیشتر رژیم پهلوی به سمت اقتدارگرایی، این فعالیت‏ها بار سیاسی دوچندانی گرفت و کم‌کم به حرکتی علیه رژیم پهلوی تبدیل شد. در این چارچوب و طی مراسمی که در عید نوروز ۱۳۴۰ در سفارت ایران در واشنگتن برگزار شد، سخنرانی اردشیر زاهدی سفیر ایران با اعتراض دانشجویان ایرانی به هم خورد و با اعلام حمایت دو تن از سناتورهای امریکایی از آنان، توان دانشجویان مسلمان مضاعف شد و کم‌کم زمینه بروز فکر مذهبی در تشکل‏ها و هسته‏های دانشجویی در خارج از کشور را فراهم آورد. از نشست ششم اتحادیه دانشجویان در اروپا (۱۳۴۹)، دو اتحادیه دانشجویی اروپا و امریکا در هم ادغام شدند؛ به گونه‌ای که در نشست‌های همدیگر شرکت می‌کردند و فصلنامه مکتب مبارزه به صورت نشریه ارگان هر دو سازمان منتشر می‌شد.
شکل‏گیری انجمن اسلامی دانشجویان در امریکا و کانادا با مشارکت دانشجویان مسلمان کشورهای اسلامی، فرصت گرایش به مذهب را فراهم‌تر کرد، اما با توجه به کثرت دانشجویان فارسی‌زبان در انجمن، دانشجویان ایرانی و افغان برای بالابردن سطح آگاهی‌های اسلامی، شاخه فارسی‌زبان انجمن اسلامی دانشجویان را در امریکا و کانادا در سال ۱۳۴۶ با هدایت مصطفی چمران و ابراهیم یزدی تأسیس کردند که به‌تدریج توانست به عنوان یک انجمن اسلامی مستقل فعالیت کند. این استقلال و هویت مستقل به دانشجویان ایران فرصت داد بتوانند با توجه به وضعیت بحرانی داخل ایران، بیش از مسائل جهانی، به مسائل ایران و پیگیری مبارزات مذهبی برای سرنگونی رژیم حاکم بر ایران بیندیشند؛ گرچه آنان تا سال ۱۳۵۶ در عضویت سازمان انجمن اسلامی دانشجویان متشکل از دانشجویان مسلمان مقیم در امریکا و کانادا باقی ماندند. قابل توجه است که در منابع موجود گاه با عنوان انجمن اسلامی و گاه انجمن‌های اسلامی و گاه نیز اتحادیه انجمن‌های اسلامی، به این تشکل اشاره شده است؛ این تفاوت در صحیفه امام نیز مشاهده می‌شود.

گسترش قلمرو و فعالیت

موج اقبال دینی و مذهب‌گرایی در داخل کشور به رونق انجمن‏های اسلامی خارج از کشور دامن می‏زد؛ ضمن اینکه حضور فارغ‌التحصیلان دانشگاه‏های داخلی که برای ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر به خارج از کشور می‏رفتند، بر رونق این انجمن می‏افزود. افزون بر اینکه شرایط آزاد محیط برای این‌گونه فعالیت‏ها در مقایسه با ایران از یک‌سو و اینکه فعالیت‏های مذهبی بر حسب ظاهر آن سیاسی و در مخالفت آشکار با رژیم پهلوی نبود، از سوی دیگر، در جذب شمار بیشتر دانشجویان به فعالیت‏های این انجمن نقش داشت؛ همچنین هماهنگی و اتحادی که در میان نیروهای اسلامی در مقایسه با جریان‌های غیر مذهبی به چشم می‏خورد، عامل دیگر رونق و گرایش بیشتر به حرکت مذهبی در قالب انجمن اسلامی بود.
بر اساس اساسنامه انجمن اسلامی دانشجویان امریکا و کانادا، هدف این انجمن بازشناسی و شناساندن مکتب اسلام و گسترش آن میان علاقه‌مندان، تحقیق و تحلیل مسائل اجتماعی روز و جستجوی راه حل ممکن بر مبنای تعالیم اسلامی، ایجاد و توسعه روح برادری و برابری اسلامی و کوشش در راه وحدت همه‌جانبه مسلمانان جهان و نشر اخلاق و تربیت اسلامی اعلام شد. در این چارچوب، اعتقاد اعضای انجمن اسلامی به اینکه گروه‌گرایی و جناح‌بندی‏های رایج در میان دانشجویان، عده‏ای را به بلوک شرق و گروهی را نیز به غرب متمایل کرده است، مهم‌ترین عامل تفرقه در صفوف تشکل‏های دانشجویی شمرده می‏شد؛ بنابراین آنان مهم‌ترین عامل وحدت دانشجویان را به طور مشخص اسلام می‏دانستند و جهت آگاه‌کردن دیگران به این امر به تبلیغات وسیعی دست زدند. نیازهای فکری و عقیدتی انجمن را نیز عالمان شناخته‌شده‌ای، مانند مرتضی مطهری، سیدمحمد حسینی بهشتی و امام‌موسی صدر و روشنفکرانی، چون علی شریعتی و مهدی بازرگان بر می‌آوردند.

عملکرد

هم‌زمان با تبعید امام‌خمینی به نجف و اوج‌گیری مبارزات مردم ایران و همچنین نفوذ گروه‌های مارکسیستی در میان گروه‌های مبارز، اعضای انجمن تصمیم گرفتند امام‌خمینی را که مرجع مذهبی و فکری مبارزان بود، به عنوان الگوی خود در برابر دیگر گروه‌های مبارز غیر مسلمان قرار دهند. قرارگرفتن امام‌خمینی در جایگاه رهبر نهضت و الگوی فکری انجمن، رنگ و بوی مذهبی بیشتری به آنان داد و بیشتر به سمت یک سازمان فکری عقیدتی و نه صنفی سوق پیدا کرد؛ بنابراین انجمن، هدف عملیاتی خود را پرورش دانشجویان به لحاظ عقیدتی و آماده‌کردن آنان به لحاظ سیاسی قرار داد و مشی خود را بر وحدت دانشجویان مسلمان ایرانی در نقاط مختلف جهان پایه‌گذاری کرد؛ ضمن اینکه حضور امام‌خمینی در خارج از کشور موجب شده بود ارتباط دانشجویان ایرانی با ایشان بیشتر شود. نیز کم‌کم وجه مشخصه انجمن‏های اسلامی که عنوان «اتحادیه» نیز گرفته بودند، در ارتباط بیشتر با روحانیت داخل و خارج از کشور، به‌ ویژه شخص امام‌خمینی مطرح شد و بر مبنای ارتباطات نزدیک با ایشان طی دیدارها و ارسال پیام‏های مکرر، ضمن تعیین خط مشی مبارزاتی و همبستگی گروهی بیشتر، آنان از پایگاه مردمی قوی‏تری برخوردار می‏شدند. گسترش فعالیت‏های اتحادیه و ارتباطات آنان با امام‌خمینی موجب شد در مرحله‏ای ایشان هزینه تهیه چاپخانه‏ای برای اتحادیه، جهت انتشار کتب و نشریات را در سال ۱۳۴۷ بپذیرد همچنین اجازه اخذ و صرف وجوه شرعی برای امور انجمن‏های اسلامی را با وساطت سیدمحمود دعایی به ابراهیم یزدی واگذارد.
در نخستین مکاتبه‏ انجمن با امام‌خمینی، به انضمام جزوه «۱۵ خرداد و روحانیت»، انجمن نظر ایشان را درباره مطالب و آورده‏های این جزوه جویا شد. ایشان در پاسخ به این نامه، برخی مطالب جزوه یادشده را به دلیل دوری افراد از محل حادثه ۱۵ خرداد، نارسا و خلاف واقع دانست؛ اما اصول مطالب را تأیید کرد. (ببینید: محمد هاشمی) ایشان در این نامه، ۱۵ خرداد را سند زنده مخالفت شجاعانه ملت علیه استبداد و بیگانگان خواند، (ببینید: پانزده خرداد) پس از آن، روابط انجمن با امام‌خمینی استوار شد. همچنین انجمن هرساله یک نشست عمومی و سراسری پیش از آغاز سال تحصیلی برگزار می‏کرد که در آن پیام امام‌خمینی به این نشست، در جلسه عمومی قرائت می‏شد.

انجمن در چهارمین نشست سالانه خود در سال ۱۳۵۱ در نامه‌ای به ایشان، بر پیروی از راه و مسلک ایشان و الهام‏گیری از راهنمایی‏ها ایشان تأکید و پشتیبانی کامل خود را اعلام کرد. ازجمله اعلامیه‌های این انجمن، رنجنامه‌هایی بود که به ‌طور مشترک با اتحادیه انجمن اسلامی دانشجویان اروپا، در سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲، خطاب به مراجع تقلید و علما منتشر ‌کردند و در گزارش‌های ساواک منعکس شده است.
امام‌خمینی در پیام‏های مختلف خود به دانشجویان مقیم امریکا و کانادا، وظیفه آنان را دفاع از اسلام و شناساندن اسلام به جوامع بشری، تحقیق و بررسی حقایق اسلام در زمینه‏های اقتصادی و سیاسی و اجتماعی، پرهیز از خلط اسلام اصیل با مکاتب غلط و منحرف، آگاه‌سازی ملت از نقشه‏های استعمارگران، تلاش برای اجرای طرح حکومت اسلامی و بررسی مسائل آن از طریق آموختن و به کارگیری تعالیم قرآنی می‏دانست و معتقد بود ایفای درست این وظایف نیازمند تهذیب، اتحاد، فداکاری و دوری از غفلت است و از آنان می‏خواست صدای مردم رنجیده و مسلمان ایران را به دنیا برسانند و با اعتراض به جنایات صورت‌گرفته در ایران، زمینه استقلال، آزادی و رهایی اسلام و مسلمین از خطرهای پیش رو را فراهم آورند.
امام‌خمینی در پیام دیگری در اسفند ۱۳۵۱ به عموم دانشجویان مسلمان مقیم اروپا، امریکا و کانادا، ضمن تأکید بر وظایف آنان در شناسایی اسلام واقعی و آگاه‌ساختن ملت اسلام و آشکارساختن اسلام حقیقی از اسلام ساختگی حکومت‏های جائر و غاصب با اشاره به خطرهای فراروی مسلمانان و انتقاد به کنفرانس سران کشورهای اسلامی و همچنین تظاهر رژیم پهلوی به اسلام و خطر روحانی‌نماها، وظیفه دیگر قشرهای تحصیل‌کرده را آگاه‌کردن مردم از اسلام اصیل و طرد روحانی‌نمایان منحرف در خدمت رژیم دانست.

ایشان در پیام دیگری به مناسبت برگزاری هفتمین کنگره اتحادیه، با اشاره به جنایات رژیم پهلوی و استعمارگران، رشد سیاسی قشرهای مختلف ازجمله دانشجویان را مایه امیدواری دانست. ایشان نقطه امیدبخش این ماجرا را آگاهی و بیداری نسل جوان و نهضت روشنفکران خواند که به‌سرعت در حال رشد بود و بار دیگر بر وظیفه اتحاد مبنی بر آگاه‌سازی ملت از نیرنگ‏های رژیم پهلوی و معرفی اسلام به دنیا تأکید کرد.
انجمن اسلامی در مرداد ۱۳۵۶ در پیامی به امام‌خمینی، ضمن حمایت از نهضت ایشان، بر وجود مفاسد رژیم پهلوی تأکید ورزید. ایشان نیز در پاسخ، این پیام را نشان‌دادن برگی از گرفتاری‏های ملت ایران شمرد و با اشاره به جنایات رژیم پهلوی و با توجه به اوضاع داخلی و خارجی و بازتاب اخبار ایران در مجامع و مطبوعات خارجی، از مجامع علمی، فرهنگی، دانشجویان و انجمن اسلامی درخواست کرد از این فرصت استفاده کنند و با اعتراض به وضعیت حاکم بر کشور، صدای خود را به گوش مجامع بین‌المللی برسانند و از انجمن اسلامی خواست برای استحکام‌بخشیدن به روابط خود به‌منظور تحقق اهداف نهضت، عناصر تفرقه‌افکن را طرد کنند.
در پی پیام امام‌خمینی که به‌ طور گسترده تکثیر شد. انجمن اسلامی به طرح مسائل و مباحث مربوط به ایران در رسانه‏های گروهی و ارائه اخبار داخلی ایران پرداخت؛ به‌ویژه رفتارهای سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) با مردم را برای رسانه‏های امریکایی و افراد صاحب‌نفوذ در امریکا تشریح کرد و تظاهرات سیاسی علیه رژیم پهلوی در امریکا و کانادا را برنامه‌ریزی کرد؛ حتی در آستانه سفر محمدرضا پهلوی به امریکا در سال ۱۳۵۶، در برابر کاخ سفید در واشنگتن دست به تظاهرات زد و همچنین در مقابل کنگره امریکا اعتصاب غذا کرد پهلوی طی مصاحبه‌ای تظاهرکنندگان را مارکسیست‌ها و آنارشیست‏هایی نامید که توسط دولت‏های بیگانه تحریک شدند ولی انجمن با صدور اطلاعیه‏هایی برائت خود را از وابستگی به دولت‏های خارجی اعلام و بر حقانیت مبارزات خود تأکید کرد.
از دیگر اقدامات انجمن در جهت نهضت و به دنبال پیام امام‌خمینی، اعتصاب غذای دانشجویان در در تگزاس در مهر ۱۳۵۶ و برپایی راهپیمایی پس از این اعتصاب اعتصاب غذا در دانشگاه میشیگان در آذر ۱۳۵۶ برپایی نماز جماعت در برابر کنگره امریکا در اردیبهشت ۱۳۵۷، برگزاری تظاهرات دانشجویی در شهرهای شیکاگو، هوستن، لس‌آنجلس و مونترال کانادا و تظاهرات در برابر کاخ سفید و شهر سن‌فرانسیسکو به مناسبت سالگرد قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در خرداد ۱۳۵۷ بود با حضور امام‌خمینی در فرانسه در سال ۱۳۵۷، اعضای انجمن‏های اسلامی دانشجویان در امریکا و کانادا به حضور ایشان شتافتند و برخی از آنان به فعالیت در دفتر ایشان در فرانسه پرداختند و سپس همراه با ایشان به ایران بازگشتند و در عرصه سیاسی پس از انقلاب فعالیت کردند.

فعالیت‌های پس از پیروزی انقلاب

با پیروزی انقلاب اسلامی، بسیاری از فعالان اصلی انجمن‏های اسلامی دانشجویان امریکا و کانادا که به عنوان اتحادیه فعالیت می‌کردند به ایران بازگشتند و در مناصب سیاسی و نظامی حضور یافتند که این مسئله به تضعیف فعالیت و کم‌رنگ‌شدن اتحادیه در امریکا و کانادا انجامید؛ اما این اتحادیه همچنان به حیات خود در طول چند سال پس از انقلاب ادامه داد. در این چارچوب، شماری از اعضای اتحادیه در سفری به ایران در تیر ۱۳۵۸ با امام‌خمینی دیدار کردند. امام‌خمینی در این دیدار ضمن تأکید بر مأیوس‌نبودن و ضرورت عدم تفرقه و اتحاد برای حفظ پیروزی انقلاب و جمهوری اسلامی و اسلام و قرآن، لازمه این کار را تأثیر نپذیرفتن از وسوسه شیطان و عمّال او دانست. ایشان در این دیدار با تشریح شرایط و حوادث ماه‌های پایانی منجر به پیروزی انقلاب و شیطنت‌هایی که گروه‌های مختلف به نام شرق یا غرب، در برابر انقلاب می‌کردند، از جوانانی که در پاریس به دیدار ایشان رفته و با کمک به انتشار سخنان و مصاحبه‌های ایشان، راه پیروزی را هموار کردند، تشکر کرد، همچنین با دعا برای آنان، انقلاب روحی آنان را که موجب ترک اروپا و سفر به ایران برای کمک به مردم شده است، تنها به اراده الهی و موجب دلگرم‌شدن قشرهای ضعیف ایران دانست که بسیار ارزشمند و شایسته قدردانی است.

ایشان در دیدار دیگری با اعضای اتحادیه، ضمن اظهار اینکه روحانیت و دانشگاه مغز متفکر جامعه هستند، با تأکید بر لزوم وحدت دانشگاه و روحانیت، به تلاش دشمن در جهت جدایی این دو هشدار داد و این اتحاد را لازمه پیشبرد نهضت می‌دانست. (ببینید: وحدت حوزه و دانشگاه)
پس از انقلاب اسلامی رابطه امام‌خمینی با انجمن اسلامی دانشجویان در امریکا و کانادا، به یک پیام در آبان ۱۳۶۰ محدود شد که در آن ایشان به تبیین رسالت دانشجویان مسلمان در خارج از کشور پرداخت و در پاسخ به پیام آنان، استقلال و آزادی کشور را امانتی در دست جوانان و دانشجویان و دانشمندان دانست که مسئولیت بزرگی بر عهده آنان می‏گذارد؛ همچنین ایشان ضمن هشدار به هجمه‏های داخلی و هجوم ابرقدرت‏ها، وظیفه آنان را در این راه جلوگیری از فریب جوانان و افتادن آنها در دام این تبلیغات، از راه خنثاکردن تبلیغات غربی و پرده‌برداری از جنایات شایعه‌سازان و کمک به ملت محروم در دفاع از استقلال و آزادی می‏دانست.

پیوند به بیرون

داود قاسم‌پور، «انجمن‏های اسلامی دانشجویان امریکا و کانادا»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۳۳۵-۳۴۱.