حلم

از ویکی امام خمینی

حلم، صفتی پسندیده و بازدارنده از خشم، هنگام دشواری‌ها.

واژه‌شناسی

حلم، به معنای مهارکردن نفس هنگام هیجان و غضب و شتاب‌نکردن در مجازات عمل زشت است[۱] و در مقابل آن «سفه» به معنای نابردباری[۲] یا صفت غضب قرار دارد که کیفیتی نفسانی است و سبب حرکت و هیجان نفس برای غلبه و پیروزی می‌شود و مبدأ آن شهوت انتقام‌جویی است[۳] (ببینید: غضب). حلم در علم اخلاق، اطمینان و آرامش نفس به گونه‌ای است که قوه غضب انسان را تحریک نکند و او را در سختی‌های روزگار مضطرب نسازد.[۴] امام‌خمینی، همانند ابن‌مسکویه،[۵] حلم را صفتی نفسانی می‌داند که از شعب اعتدال در قوه غضب است. این صفت، کنترل نفس را در ناملایمات و اموری که با نفس سازگاری ندارند، به دست می‌گیرد و باعث به آرامش آن می‌شود.[۶] در برخی روایات، صفت «سفه»، به معنای سبک‌مغزی و جهالت، در برابر حلم قرار گرفته است.[۷] امام‌خمینی، این بیان از روایت را، موافق اعتبار و ریشه لغوی آن می‌داند؛ زیرا کسی که بر حفظ قوه غضبیه قدرت و بردباری ندارد، دارای سبک‌مغزی و جهالت است.[۸]

از صفات نزدیک به حلم، «کظم غیظ» (فروبردن خشم) و صبر است. در کظم غیظ شخص با مجاهدت در جایی که غضب او شدت می‌گیرد، نفس خود را مهار می‌کند؛ اما شخص حلیم، بدون رنج و مجاهدت این کار را انجام می‌دهد.[۹] امام‌خمینی صبر را نیز اظهارنکردن شکایت هنگام ناگواری در عین کراهت باطنی می‌داند[۱۰] (ببینید: صبر)؛ اما حلم آرامش و طمأنینه‌ای است که نفس با آن از اعتدال بیرون نمی‌رود.[۱۱] همچنین صبر، نسبت به حلم معنایی اعم دارد و صبر در مصیبت و معصیت و مانند آن را شامل می‌شود؛ اما حلم، تنها به صبر در حال غضب گفته می‌شود.[۱۲]

پیشینه

حلم از صفات پسندیده‌ای است که خداوند خود را به آن وصف کرده است.[۱۳] این صفت در آموزه‌های ادیان سابق نیز، مدح و ستایش شده است.[۱۴] قرآن کریم از حضرت ابراهیم(ع) با صفت حلیم یاد کرده و او را ستوده است.[۱۵] در منابع روایی نیز بابی به آن اختصاص داده شده است.[۱۶]

افزون بر ابن‌مسکویه، از علمای اخلاق قرن پنجم که به این صفت حمیده توجه داشته، در کتاب خود[۱۷] به آن پرداخته است، احیاء علوم الدین غزالی[۱۸] و اخلاق محتشمی خواجه‌نصیرالدین طوسی[۱۹] را می‌توان از نخستین کتاب‌های اخلاقی دانست که بابی به این موضوع اختصاص داده‌اند و با استناد به برخی آیات و روایات، آن را بررسی کرده‌اند. علمای بعدی نیز به بحث و بررسی آن پرداخته‌اند.[۲۰] امام‌خمینی نیز به این موضوع توجه داشته، عمده مطالب آن را در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل[۲۱] ذکر کرده است. ایشان پس از تعریف حلم و صفت مقابل آن،[۲۲] راه تحصیل این صفت[۲۳] و ذکر فضایل آن را از طریق آیات و روایات بیان می‌کند.[۲۴]

فضیلت حلم

صفت حلم، از صفات پسندیده انسانی است که در قرآن[۲۵] و روایات،[۲۶] بسیار ستایش شده است. این صفت از صفات خداوند،[۲۷] پیامبران الهی(ع)[۲۸] و بندگان برجسته خداوند است.[۲۹] البته حلم در خداوند از اوصاف کمالیه و از کمالات مطلق وجود است؛ اما در بندگان از صفات نفسانی است.[۳۰] در بعضی روایات نیز حلم کمال عقل[۳۱] و رفیق و وزیر مؤمن[۳۲] شمرده شده است. امام‌باقر(ع) نیز شخص حلیم را محبوب خدا معرفی می‌کند.[۳۳]

علمای اخلاق، حلم را ازجمله شریف‌ترین کمالات انسانی، زینت انسان و سنت پیامبران(ع) می‌دانند.[۳۴] امام‌خمینی نیز فضیلت حلم را از صفات کمال و از نظر عقل، معلوم و ثابت دانسته است[۳۵]؛ البته ایشان حلم را در مواردی که به اقدام و شدت نیاز است، مانند ظلم ظالمان و فساد در جامعه در جایی که باید امر به معروف و نهی از منکر کرد، همچنین در جهاد و مبارزه، امری ناپسند و از صفات رذیله و ناهنجار می‌شمارد که در حقیقت، این همان صفت خمودی است.[۳۶]

راه تحصیل

علمای اخلاق، با استناد به بعضی روایات،[۳۷] راه تحصیل حلم و بردباری را وادارکردن خود به صبر و بردباری دانسته‌اند تا به‌تدریج در نفس ملکه شود.[۳۸] امام‌خمینی معتقد است در شریعت، بر تحصیل کمالات اخلاقی تأکید شده است و این‌چنین نیست که صفات فطری و جبلی باشند و قابل تغییر نباشند؛ چنان‌که بعضی[۳۹] به آن معتقدند. ایشان با استفاده از تحلیل فلسفی، در تبیین این موضوع کوشیده و معتقد است شدت ارتباط میان بدن و روح، به گونه‌ای است که صفات هر یک به دیگری سرایت می‌کنند؛ بنابراین اگر کسی بر حرکات و سکنات خویش مراقبت کند و با آرامش رفتار کند، کم‌کم این حالت ظاهری به روح سرایت می‌کند.[۴۰] ایشان با استناد به روایاتی،[۴۱] بر این باور است که اگر کسی برای مدتی کظم غیظ کند و با زحمت خود را حلیم نشان دهد، سرانجام حلیم شده، این امر تکلّفی و اجباری، برای نفس عادی می‌شود.[۴۲] البته ایشان استفاده از راه‌های نامتعارف در تحصیل صفات پسندیده یا رفع صفات ناپسند را نمی‌پذیرد؛ چنان‌که برخی برای دورکردن صفت خوف و سستی از نفس، خود را در مواضع خطر قرار می‌دهند.[۴۳]

آثار

حلم در قرآن و روایات، سبب آمرزش گناهان،[۴۴] عزت و وقار[۴۵] و پیروزی بر دشمن[۴۶] شمرده شده است. علمای اخلاق نیز به آثار حلم توجه کرده، حلم را موجب رضوان الهی، عزت مؤمنان[۴۷] و افزایش دوستان و یاران[۴۸] دانسته‌اند. بعضی معتقدند فضیلت حلم به دنبال خود، فضیلت شجاعت و فضیلت عدالت را به همراه می‌آورد.[۴۹] امام‌خمینی به صورت پراکنده، به بیان ثمره‌های قوه غضبیه و اعتدال در آن پرداخته است. ایشان حلم را سبب حصول وقار در انسان می‌داند[۵۰] و معتقد است در صورتی که قوه غضبیه، بر پایه عقل و شرع تربیت شود، یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی است و موجب سعادت انسان و حفظ نظام عالم و بقای شخص و نوع انسانی می‌گردد؛ زیرا موجب می‌شود انسان در برابر ناملایمات طبیعت، از خود حفاظت و دفاع کند؛ اما اگر این قوه به خمودی گرایش پیدا کند، سبب سستی و اقدام‌نکردن در مواقع ضروری می‌شود و در مقابل، زیاده‌روی و افراط در قوه غضبیه نیز موجب ارتکاب معاصی و سقوط در مهالک و در نهایت شقاوت ابدی می‌گردد.[۵۱] حلم از صفاتی است که سبب می‌شود انسان دارای سکون و طمأنینه گردد و هیجان غضب خود را کنترل کرده، در صورتی که بر خلاف میل نفسانی او چیزی رخ دهد، از حد اعتدال خارج نگردد.[۵۲] به اعتقاد ایشان به دست آوردن کمالات روحانی، سبب سعادت انسان می‌شود؛ البته ایشان کسب این کمالات برای نفس را مقصد اصلی نمی‌داند و تنها مقدمه تحصیل توحید و روی‌آوردن به خداوند می‌شمارد.[۵۳]

سیره عملی امام‌خمینی

صفت حلم چنان‌که در سخن امیرالمؤمنین(ع) آمده یکی از صفات لازم و ضروری برای رهبری یک جامعه یا گروه است.[۵۴] امام‌خمینی به عنوان یک رهبر سیاسی دارای این فضیلت بود[۵۵] و حلم ایشان، در بین شاگردان و اطرافیانش از او رهبر و الگویی عملی ساخته بود؛ آنچنان‌که در مقابل اهانت‌ها و جسارت‌های دیگران سکوت می‌کرد.[۵۶] این صفت در برابر مخالفان و کسانی که ایشان را با بدترین آزارهای روحی، تهمت‌ها و توهین‌ها خطاب می‌کردند، به گونه‌ای چشمگیر، نمایان بود.[۵۷] موارد پرشماری از موضع‌گیری‌های امام‌خمینی، بیانگر صبر و حلم ایشان در برابر بحران‌های سیاسی ـ اقتصادی و عدم نگرانی از وقایع رخ داده بوده است[۵۸] و از فراوانی حلم چنان بود که اگر صد نفر در مجلس شورا سخنانی می‌گفتند که ایشان قبول نمی‌داشت، تا لازم نمی‌شد، حرفی نمی‌زد و در برابر آن سکوت می‌کرد.[۵۹] ایشان در محیط خانواده نیز با بردباری و محبت با اعضای خانواده به‌ویژه کودکان، برخورد می‌کرد[۶۰] (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی).

پانویس

  1. ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۲/۱۴۶؛ طریحی، مجمع البحرین، ۶/۴۸–۴۹؛ زبیدی، تاج العروس، ۱۶/۱۶۷؛ دهخدا، لغتنامه، ۶/۸۰۶۴–۸۰۶۵.
  2. زبیدی، تاج العروس، ۱۹/۴۴.
  3. ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۲۸۵؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۳۸.
  4. ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۱۰۳؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۲۴۱.
  5. ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۹۷.
  6. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۷.
  7. کلینی، الکافی، ۱/۲۱.
  8. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۸.
  9. غزالی، احیاء علوم الدین، ۸/۹۷، ۱۱۲ و ۹/۱۰۹.
  10. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۰۹–۴۱۰.
  11. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۷.
  12. نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۲۸۰.
  13. بقره، ۲۲۵؛ حج، ۵۹.
  14. ‌کتاب مقدس، مزامیر، ب۳۷، ۱۱؛ همان، عهد جدید، متی ب۵، ۵ و ب۱۱، ۲۹.
  15. هود(ع)، ۷۵.
  16. کلینی، الکافی، ۲/۱۱۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ۶۸/۳۹۷.
  17. ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۱۰۳.
  18. غزالی، احیاء علوم الدین، ۹/۱۰۹–۱۲۴.
  19. خواجه‌نصیر، اخلاق محتشمی، ۲۶۱–۲۷۱.
  20. کاشانی، ۳۵۵؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۳۳۱؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۲۴۱–۲۴۶.
  21. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۷–۳۸۵.
  22. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۷–۳۶۸.
  23. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۷۹–۳۸۲.
  24. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۲–۳۸۴.
  25. صافات، ۱۰۱.
  26. آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۲۸۵؛ مجلسی، بحار الانوار، ۶۸/۴۲۸.
  27. اسراء، ۴۴؛ احزاب، ۵۱.
  28. هود، ۷۵.
  29. ابن‌شعبه، تحف العقول، ۲۰۲.
  30. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۲.
  31. آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۲۸۶.
  32. مجلسی، بحار الانوار، ۷۴/۴۲۳.
  33. کلینی، الکافی، ۲/۱۱۲.
  34. نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۳۳۲.
  35. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۲.
  36. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۹.
  37. کلینی، الکافی، ۲/۱۱۲.
  38. غزالی، احیاء علوم الدین، ۹/۱۰۹–۱۱۲؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۲۴۳.
  39. ← غزالی، احیاء علوم الدین، ۸/۱۰۰.
  40. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۷۹–۳۸۱.
  41. کلینی، الکافی، ۲/۱۱۲، حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۵/۲۶۸.
  42. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۱–۳۸۲.
  43. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۹.
  44. مائده، ۲۷.
  45. آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۲۸۷.
  46. مجلسی، بحار الانوار، ۶۸/۴۲۸.
  47. خواجه‌نصیر، اخلاق محتشمی، ۲۶۱–۲۷۳.
  48. نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۳۳۲.
  49. ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۹۷.
  50. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۷–۳۶۸.
  51. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۸–۳۶۹.
  52. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۷.
  53. امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۰.
  54. نهج البلاغه، ن۵۳، ۴۵۳–۴۵۴.
  55. بنی‌فضل، مصاحبه، ۳/۳۰۵.
  56. رحیمیان، در سایه آفتاب، ۴۰–۴۱؛ توسلی، خاطره، ۳/۳۳۱؛ رجایی، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، ۳/۳۳۱–۳۳۲.
  57. فرقانی، خاطره، ۳/۳۲۵–۳۲۷ و ۳۳۱؛ بدلا، خاطره، ۳۲۷.
  58. امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۳۳–۲۳۴ و ۱۳/۲۶۵–۲۶۶.
  59. خامنه‌ای، او که بود، ۲۰–۲۱.
  60. مصطفوی، خاطره، ۱/۱۶–۱۷.

منابع

  • قرآن کریم.
  • آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
  • ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول(ص)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
  • ابن‌مسکویه، احمد، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، تحقیق عماد هلالی، قم، طلیعه نور، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
  • ابن‌منظور، لسان العرب، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
  • امام‌خمینی، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
  • بدلا، سیدحسین، خاطره، چاپ‌شده در برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
  • بنی‌فضل، مرتضی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • توسلی، محمدرضا، خاطره، چاپ‌شده در برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
  • حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • خامنه‌ای، سیدعلی، او که بود، شخصیت، یاد و راه حضرت امام‌خمینی، در کلام رهبر انقلاب، تهران، قدر ولایت، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
  • خواجه‌نصیر طوسی، محمدبن‌محمد، اخلاق محتشمی، تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
  • دهخدا، لغتنامه، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
  • رجایی، غلامعلی، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
  • رحیمیان، محمدحسن، در سایه آفتاب، قم، حضور، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.
  • زبیدی، سیدمحمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح علی هلالی و علی شیری، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
  • طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تصحیح سیداحمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
  • غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیم‌بن‌حسین عراقی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
  • کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران، هما، چاپ چهارم، ۱۳۷۲ش.
  • فرقانی، محی‌الدین، خاطره، چاپ‌شده در برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
  • کتاب مقدس، بی‌جا، دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.
  • کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
  • مصطفوی، زهرا، خاطره، چاپ‌شده در برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
  • نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، تحقیق محمد نقدی، قم، هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
  • نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تصحیح سیدمحمد کلانتر، بیروت، اعلمی، چاپ چهارم، بی‌تا.
  • نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

پیوند به بیرون