بساطت وجود
بساطت وجود، یعنی وجود نه جزء دارد نه فصل و نه جنس و نه جزء چیز دیگری واقع میشود.
اهمیت و جایگاه بساطت وجود
بساطت وجود در اصطلاح فلسفی به معنای آن است که وجود نه جزء دارد و نه جزء چیز دیگری واقع میشود.[۱]
بساطت وجود از فروعات مبحث اصالت وجود میباشد و از جمله مسائلی است که فلاسفه اسلامی به آن پرداختهاند. حکمای مشاء وجود را امری انتزاعی معرفی میکنند که عقل در تحلیل خود از اشیاء خارجی بدان نایل میشود در حالی که در حکمت متعالیه برای وجود واقعیتی در خارج قائل شده که برتر از انتزاع صرف میباشد و با این دیدگاه، و با توجه به واقعیت هستی بساطت وجود مورد تحلیل قرار میگیرد.
ملاصدرا، در تکمیل استدلال بر بساطت وجود به صرف الحقیقه بودن وجود تمسک میکند که به هیچ روی تعدد و تکثر را بر نمیتابد.[۲]
امامخمینی نیز در آثار خویش به بساطت وجود پرداخته و توجه قاعده بسیط الحقیقه به تقریر آن پرداخته است.[۳]
بسیط بودن حقیقت وجود
مراد از بسیط بودن حقیقت وجود آن است که حقیقت وجود نه جزء دارد و نه خود جزء چیزی واقع میشود. اگر حقیقت وجود بسیط نباشد و جزء داشته باشد، دو صورت ممکن است یا این اجزاء مربوط به وجود میباشند و یا غیر وجود؛ در صورت اول که اجزاء، وجود باشند اتحاد جزء و کل و اتحاد اجزاء با یکدیگر لازم میآید و در صورت دوم، غیر از وجود، نیستی محض و بطلان است و چیزی غیر وجود نمیتواند واقعیت داشته باشد پس هر دو وجه باطل است؛ البته مراد از بساطت وجود بساطت مفهوم مفهوم وجود نیست بلکه مراد بساطت حقیقت خارجی وجود است. حقیقت وجود در چند معنا به کار میرود:
- حقیقت وجود به معنای مصادیق وجود که مفهوم عام وجود از آنها حکایت میکنند.
- حقیقت وجود به معنای وجود بسیط واجب تعالی.
- حقیقت وجود به معنای حقیقت واحد ساری در کثرات میباشد.
سؤال؛ مراد از حقیقت که متصف به بساطت میشود کدام است، قطعاً به معنای واجبالوجود نیست همچنین به معنای تکتک مصادیق وجود نمیباشد؛ زیرا ملاصدرا، در تکمیل بر بساطت وجود به صرفالحقیقه بودن وجود تمسک کرده است بلکه مراد حقیقت وجود من حیث هی است؛ یعنی همان حقیقت واحده وجود که در عین بساطت، همه مراتب را در برمیگیرد.[۴]
به اعتقاد امامخمینی، حقیقت وجود، بسیط محض است و ترکیب به طور مطلق از او مبرّا است؛ البته اگر اصل حقیقت وجود تنزل کند، ترکیب عقلی و خارجی به حسب مناسبت و مشاهد و منازل آن بر او عارض میشود و این ترکیب امری عرضی است؛ زیرا وجود به حسب ذات بسیط است. پس هر اندازه که وجود بسیط باشد اشتمالش بر کثرات بیشتر است و احاطه آن بر امور متضاد به جهت سریان، تمامتر است.[۵]
امامخمینی با اذعان به بساطت وجود آن را از داشتن جزء و فصل مبرّا میداند؛ زیرا وجود بسیط جنس و فصل ندارد؛ ازاینرو ایشان به بساطت و مشترک معنوی وجود حکم مینماید. بنابراین حقیقت وجود بسیط محض است و ترکیب مطلقاً از او منزه است.[۶] امامخمینی در تکمیل بر بساطت وجود از قاعده بسیط الحقیقة و صرف الحقیقه بودن وجود حق مدد گرفته است و بر این باور است که اقسام ترکیب در ذات خداوند راه ندارد چه ترکیب عقلی و چه ترکیب مقداری؛ زیرا واجب تعالی ماهیت ندارد و نفی ماهیت از خداوند مستلزم نفی جنس و فصل از او میباشد؛ بنابراین ذات خداوند از هر جهت بسیط بوده و هیچگونه ترکیبی در آن راه ندارد. ایشان در تأکید بساطت وجود حق با استناد به سوره توحید واژه احد را وصف چیزی میداند که در ذهن و خارج کثرت نمیپذیرد.[۷]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۵۰-۵۴؛ طباطبائی، النهایة الحکمة، ج۱، ص۱۳.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۵۰-۵۴؛ رضایی، بررسی و نقد حقیقت آفرینش از دیدگاه ملاصدرا، ص۳۴؛ زاده جهرمی، بساطت وجود در حکمت متعالیه ص۵-۶.
- ↑ امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۰۷؛ الطلب والاراده، ص۳۳-۳۵؛ شرح دعای سحر، ص۲۵-۲۶.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۵۴ و ۷۱؛ رضایی، بررسی و نقد حقیقت آفرینش از دیدگاه ملاصدرا، ص۳۳-۳۷؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۹۹-۱۰۰.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۰۷، صاحبی، اسرار ملکوت، ج۱، ص۱۲۸–۱۲۹.
- ↑ امامخمینی، الطلب والاراده، ص۳۳-۳۵؛ شرح دعای سحر، ص۲۵-۲۶؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۱۰۰-۱۰۱.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۱۰۰-۱۰۵؛ آداب الصلاة، ص۳۱۲؛ شرح چهل حدیث، ص۶۰۷؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۰۵–۴۰۶.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، الطلب والاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۴۲۱ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- رضایی، مرتضی، بررسی و نقد حقیقت آفرینش از دیدگاه ملاصدرا، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امامخمینی، ۱۳۹۶ش.
- زادهجهرمی، عباس، بساطت وجود در حکمت متعالیه ، مجله حکمت اسراء، شماره۴، ۱۳۹۳ش.
- صاحبی، باقر، اسرار ملکوت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۳ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- طباطبائی، محمدحسین، النهایة الحکمه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، بیتا.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
نویسنده: باقر صاحبی