تکامل برزخی
تکامل برزخی، همان ترقی، تکامل و زیادت درجات نفوس برزخی میباشد.
اهمیت جایگاه تکامل برزخی
تکامل برزخی در اصلاح دینی و فلسفی به معنای رشد و پیشرفت معنوی و فکری انسان در عالم برزخی پس از مرگ جسمانی است.[۱] آنچه از متون دینی، آیات و روایات، فهمیده میشود، صراحت نسبت به وجود تکامل نفوس در برزخ میباشد، توصیههای دینی همچون تقاضای رحمت و مغفرت برای مردگان، خواندن قرآن و دعا، ادای قرض آنها، زیارت اهل قبور و گذاشتن باقیات و صالحات همه دلیل بر تکامل و ترقی نفس در عالم برزخ است.[۲]
تکامل نفوس برزخی از مسائل مهم فلسفی و عرفانی است. حکمای الهی اصل تکامل برزخی را پذیرفتهاند. امّا در خصوص تبیین و توضیح آن دیدگاه یکسانی ندارند.[۳] امامخمینی نیز در آثار خویش به بحث تکاملی برزخ توجه داشته و با دو رویکرد فلسفی و عرفانی به بررسی و تحلیل آن پرداخته است.[۴]
چیستی تکامل برزخی
در مورد ماهیت و چیستی تکامل نفوس برزخی حکمای مشاء تلاش دارند برای تغییرات نفس پس از مفارقت از بدن یک سری موضوع و ماده قائل باشند و حرکات را به واسطه هیولای موجود در جرم فلکی توجیه کنند؛ اما ملاصدرا به نحوی دیگری وجود نوعی هیولا را در عالم برزخ پذیرفته است. این هیولا غیر از هیولای عنصری مشائی است. ملاصدرا در مواردی به واسطه همین هیولای اخروی، ثواب و عقاب و تکامل نفوس را در عالم برزخ توجیه میکند.[۵]
امامخمینی نیز در تبیین ماهیت تکامل برزخی نفوس معتقد است تمام موجودات در حال تغییر و دگرگونی هستند و بلکه حیات و تکامل لازم با حرکت آنهاست و این حرکت تجدد و تبدل، مختص عالم ماده نیست. ایشان ترقی و تکامل را در عالم برزخ غیر از تکامل در عالم طبیعت میداند و تکامل نفوس در برزخ را همان زیادت درجات میداند.[۶]
امام خمینی با دو تقریر و تحلیل به تکامل نفوس برزخی اشاره میکند:
تحلیل عقلی و فلسفی
افرادی که به تجرد عقلی کامل نمیرسند و از دنیا میروند، در عالم برزخ با حرکت جوهری برزخی تکامل خود را ادامه میدهند، در این دیدگاه اگرچه در عالم برزخ ماده و جسم به مفهوم عنصری و طبیعی وجود ندارد؛ ولی اصل جسمیت در عالم برزخ وجود دارد. به باور امامخمینی جسم طبیعی بر اثر حرکت جوهری به تدریج به جسم لطیف تبدیل میشود و این جسم در برزخ ظل نفس و به عنوان بستر و زمینهساز تکامل برزخی نقش ایفا میکند.
امامخمینی فرایند سیر برزخی را برای همگان قائل است؛ لکن در این سیر و تکامل در برخی حرکت جوهری برزخی تندتر و سریعتر صورت میگیرد و در گروهی دیگر متناسب با شرایط وجودشان ضعیفتر و دیرتر صورت میگیرد به گونهای که اهل سعادت مرحله برزخ و تجرد برزخشان زودتر تکمیل و به کمالات لایق وجود و تجرد عقلی خویش میرسند و اهل شقاوت نیز زودتر از سایرین، از عذاب برزخی بهرهمند میشوند.[۷] امامخمینی کلام مشاء و اشراق مبنی بر اینکه انسانهایی که به کمال عقلی نرسیدهاند، به برخی اجرام آسمانی تعلق مییابند و از آن اجرام به عنوان ابزار تخیل امور خوشایند یا رنجآور استفاده میکنند و از این طریق به تکامل خود در برزخ ادامه میدهند را مورد نقد قرار داده و معتقد است این نوع تناسخ باطل میباشد و نمیتوان مسئله تکامل نفوس برزخی را بر اساس آن توجیه کرد.[۸]
تحلیل عرفانی
در این تحلیل هرچند فرایند تکامل موجودات مادی در بستر حرکت، تدریج و استعدادها شکل میگیرد؛ امّا روح انسان به لحاظ ذات، یک حقیقت مجرد از ماده و با تعلقی خاص به بدن مادی خود، دارای کمالاتی است که در پشت پردههای حجاب نهفته است که با برطرف شدن آن حجاب و کمال کمالات ظاهر میگردد و روح با بازگشت به عالم اصلی خود، آن صورت از دست رفته و کمالات نهفته را بازیافته کاملتر میگردد. طبق این مبنا تکامل در برزخ به معنای حرکت نیست بلکه به معنای رفع حجاب از چهره روح و منکشف شدن حقایق برای اوست.[۹] از این جهت است که امامخمینی حیات واقعی را حیات برزخی میداند که منشا آن ظهور ملکات اخلاقی در برزخ میباشد. امامخمینی معتقد است نفس با ترک عالم طبیعت ترقی میکند و قویتر میشود و انشای نفس که در عالم طبیعت به شکل صورتهای ذهنی بوده در برزخ ظهور خارجی و حیات برزخی مییابد.[۱۰]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، شواهد الربوبیه، ص۳۵۵، ابنسینا، الهیات، ص۴۷۱؛ حسنزاده آملی، هزار و یک کلمه، ج۲، ص۴۰۴.
- ↑ آل عمران: ۱۶۹؛ حدید: ۱۲؛ طباطبائی، المیزان، ج۱۸، ص۲۲۶؛ کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۰۶؛ قمی، سفینة البحار، ج۴، ص۳۰۶؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۶۹۲.
- ↑ ابنسینا، التعلیقات، ص۸۷؛ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ص۴۳۸؛ الحکمة المتعالیه، ج۹، ص۱۹۰؛ اسرارالایات، ص۶۳؛ ترکاشوند، بررسی تطبیق عالم برزخ، ص۲۴۶-۲۵۰.
- ↑ امامخمینی، التعلیقه علی الفوائد الرضویه؛ ص۱۳۸؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۷۰-۱۷۱؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۷۱-۷۳ و ۵۴۱-۵۴۳.
- ↑ ابنسینا، التعلیقات، ص۷۸؛ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ص۴۳۸؛ الحکمة المتعالیه، ج۹، ص۱۹۰؛ مفاتیح الغیب، ص۲۸۵؛ الشواهد الربوبیه، ص۱۸۴ و ۳۶۷؛ سبزواری، شرح المنظومه، ج۴، ص۲۴۴-۲۴۶؛ ترکاشوند، بررسی تطبیقی حقیقت عالم برزخ، ص۲۴۶-۲۵۰.
- ↑ امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۷۰؛ امامخمینی، التعلیقه علی الفوائد الرضویه؛ ص۱۳۸؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۶۹۶.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۷۱-۷۲، ۴۰۶ و ۵۴۱-۵۴۳؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۶۹۶-۶۹۷.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۷۰.
- ↑ امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۷۰-۱۷۱؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۶۹۸.
- ↑ امامخمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۵۹؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۲۵۱.
منابع
- ابنسینا، حسینبن عبدالله، الهیات الشفاء، قم، مکتبة المرعشی، ۱۴۰۴ق.
- ابنسینا، حسینبنعبدالله، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت، مکتب اعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- ترکاشوند، احسان، بررسی تطبیقی عالم برزخ، قم، انتشارات آموزشی و پژوهشی امامخمینی، ۱۳۹۵ش.
- حسنزاده آملی، حسن، هزار و یک کلمه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۳ش.
- سبزواری، ملاهادی، شرح منظومه، تصحیح طالبی، نشر ناب، ۱۴۲۲ق.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- طباطبائی، محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- قمی، عباس، سفینة البحار، مشهد، نشر آستان قدس رضوی، ۱۳۸۸ش.
- کلینی، محمدبنیعقوب، اصول کافی، تصحیح علیاکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- ملاصدرا محمدبنابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح سیدجلال آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، اسرار الآیات، تهران، نشر انجمن، حکمت، ۱۳۶۰ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلالالدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، ۱۳۵۴ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مفاتیح الغیب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
نویسنده: باقر صاحبی