جنود قلبی
جنود قلبی، به معنای قوای راسخ در قلب است که منشاء افعال و انفعالات خاص میباشند. امامخمینی در آثار خویش به تفصیل به بحث قوا و جنود قلبی پرداخته و با رویکرد اخلاقی، حقیقت و اقسام جنود قلبی را بررسی و تحلیل کرده است.
اهمیت و جایگاه جنود قلبی
جنود قلبی در اصطلاح دینی و اخلاقی به معنای کمککاران و یاریرسانان و صفات و قوای راسخ در قلب هستند که منشاء افعال و انفعالات میباشند.[۱] یکی از بحثهای اخلاقی مورد توجه علمای اخلاق، بحث از جنود و قوای قلبی است. علمای اخلاق با استناد به روایاتی به بحث از جنود و قوای قلبی در آثار خویش پرداخته و برای جنود و قوای قلبی اقسام و آثاری را مترتب ساختهاند و در بیان جایگاه این جنود معتقدند که جنود جهل با منطقه نفسانی تناسب دارد و جنود عقل در منطقه روحانی قلب تناسب بیشتری دارد.[۲]
امامخمینی نیز درباره جنود و قوای قلبی، در آثار خود به تفصیل پرداخته و در این زمینه کتابی تحت عنوان «شرح حدیث جنود عقل و جهل» تألیف کرده است که رویکرد اخلاقی و عرفانی دارد. این اثر شریف که خود در شرح حدیث معروف به جنود عقل و جهل از امام صادق(ع) میباشد، در مباحث اخلاق سلوکی امامخمینی جایگاه مهم و ویژهای دارد. حدیث جنود عقل و جهل شامل هفتاد و پنج عنوان از فضایل و رذایل اخلاقی است. اما امامخمینی تا بیست و پنج عنوان از آن را شرح کرده است و قصد داشت که بقیه حدیث را در جلد دوم شرح کند ولی موفق نشده است. امامخمینی از این عدم توفیق با حسرت یاد کرده است. ایشان هدف از نگارش کتاب «شرح حدیث جنود عقل و جهل»، را فهماندن ریشههای اخلاق و مهذب ساختن قلوب میداند.[۳]
حقیقت جنود قلبی
قوا و جنود قلبی مملکت انسانی را از آفات مادی و معنوی حفظ میکنند و در جهت استکمال وجودی و معنوی مدد رسانده و انسان را در ساحت هدف معنوی در تهیه زاد و توشه و سفر الهی یاری میرسانند. جنود و قوای قلب انسانی در دو صنف خیرو شر در حقیقت قلبی سرشته شدهاند و فعالیت هر یک از آنها، اشتداد وجودی آن حقیقت را در پی دارد و به سعادت و شقاوت اخلاقی و قرب و بُعد الهی میانجامد.[۴]
امامخمینی نیز برای قلب انسانی جنود و قوایی قائل است که برخی در منطقه روحانی قلب که به حسب ذات و فطرت، مایل به خیرات و کمالات هستند و برخی در منطقه نفسانی که به حسب فطرت، هویت ظلمانی و تمایل به شر و فساد دارند و از نقص و قصور خبر میدهند. به اعتقاد امامخمینی بر انسان لازم است برای رسیدن به مقام قرب الهی قوا و جنود ظلمانی و جهل را از قلب تخلیه کنند و صفات رذیله را آهستهآهسته به صفات حمیده تبدیل کند. به باور امامخمینی برای رهایی از قوای ظلمانی و جهل و اقبال به قوای نورانی و عقل، دو اصل مهم باید رعایت شود: یکی ترک انانیت و دیگری حبّ کمال مطلق که در اصل فطرت انسان سرشت شده است.[۵]
اقسام جنود قلبی
علمای اخلاق و اهل معرفت برای جنود قلبی اقسام قائل شده و برای هر یک آثار ویژهای مترتب ساختهاند.[۶]
جنود جهل
این جنود و قوا از دامنه نقص در انسانیت خبر میدهند و جهت نفسانی و قبح ذاتی و عقلی دارند و بر اثر تبعیت از هوای نفس و ادبار از حضرت حقتعالی در صراط ضلالت، ظهور و بروز پیدا میکنند.[۷] امامخمینی نیز جنود جهل را جنود شیطانی و نفسانی میداند که خبر از قصور و نقص از ناحیه انسانیت میدهند. به اعتقاد ایشان ادبار جهل نه برای اطاعت حق بلکه برای خودخواهی و شیطنت نفس اماره و امیال آن میباشد؛ ازاینرو، ظهور و بروز جنود جهل همان تنزل وهم کلّ در مرآت ظلمت و اوهام جزئیه انسانی میباشد. جنود جهل هر چه در جهل و ظلمت بیشتر فرو روند خاصیت خودخواهی و خودبینی در انسان بیشتر میشود و از این جهت است که نماز هزارساله شیطان فقط تأکید بر انانیت و کثرت و عجب و افتخار بوده و ثمرهای برآن مترتب نبود.[۸] امامخمینی در آثار خویش به برخی از جنود جهل اشاره کرده است از جمله:
- عجب: امامخمینی یکی از اسباب عجب را جهل و نادانی میداند و معتقد است شخص مبتلا به عجب به مردم به دیده خواری مینگرد و در دل و زبانش مردم را سرزنش میکند.[۹]
- ریا: از جمله جنود و قوای جهل، ریا است؛ امامخمینی ریا را نشان دادن و وانمود کردن چیزی از اعمال یا خصال پسندیده و یا عقاید خود به مردم میداند که به انگیزه منزلت و اشتهار پیدا کردن نزد آنان، بدون قصد صحیح الهی اظهار شده باشد.[۱۰]
- غرور: یکی دیگر از رذایل نفسانی و جنود جهل غرور میباشد. امامخمینی غرور را فریفته شدن به چیزی موافق میل انسان میداند که منشاء آن شیطان و میل نفسانی است که امر باطلی را برای او به صورت حق نمایش میدهند.[۱۱]
- غضب: یکی دیگر از جنود جهل، غضب است، این رذیله حالتی نفسانی است که مبدأ حرکت نفس برای غلبه و انتقام میباشد. امامخمینی افراط در قوه غضب را خروج از حد اعتدال نفس، فسادِ ایمان و شقاوت انسان میداند و معایب بیشماری از جمله ترس، ضعف، سستی، تنبلی، کمصبری و خمودی را به دنبال دارد.[۱۲]
جنود عقل
این جنود و قوا از دامنه کمال در انسانیت خبر میدهند و جهت روحانی و حسن ذاتی و عقلی دارند و براثر تبعیت از فرمان الهی و براثر اقبال به حضرت حق در صراط هدایت ظهور و بروز مییابند.[۱۳]
امامخمینی نیز معتقد است برای اینکه جنود و قوای عقل به ظهور برسند باید آهستهآهسته و گامبهگام، سالک از حجابهای ظلمانی و جنود جهل گذر کند و آن مرتبه را پاکسازی کند و ضمن پاکسازی با ریاضتهای خود، هر یک از جنود عقل و قوای قلبی را شکوفا و به فعلیت برساند تا قلب آماده دریافت تجلیات الهی شود. امامخمینی در آثار خویش به برخی از جنود عقل اشاره کرده است از جمله:
- تفکر: از جمله جنود و قوای عقل، تفکر میباشد. امامخمینی تفکر را کلید ابواب معارف و خزائن کمالات و علوم میداند و معتقد است تفکری که نتیجهاش تذکر نام معبود باشد از نظر فضیلت قابل مقایسه با اعمال دیگر عبادات نیست.[۱۴] ایشان از جمله ثمرات تفکر را بیداری قلب، اصلاح نفس، حب الهی و حصول معرفت میداند [۱۵]
- خشوع: یکی دیگر از جنود و قوای عقل، خشوع میباشد. امامخمینی خشوع را خضوع تام به همراه حبّ یا خوف میداند که در مورد خداوند از ادراک عظمت و هیبت جمال و جلال او به دست میآید. به اعتقاد امامخمینی هر چه نور عظمت و کبریایی حقتعالی در قلب سالک بیشتر تجلی کند و انوار تجلیات بر قلب غلبه کند، خضوع و تذلل بیشتر میشود.[۱۶]
- صدق: یکی دیگر از قوا و جنود عقل، صدق میباشد، امامخمینی صدق را مایه رسیدن به محضر حقتعالی میداند و معتقد است همنشینی با حقتعالی متوقف بر صدق و صفا و خلوص از هرگونه شرک در ظاهر و باطن میباشد. ایشان علامت صدق در توحید را بریدن از غیر حقتعالی و قطع امید از مردم بر میشمارد.[۱۷]
پانویس
- ↑ غزالی، مجموعه رسائل، ص۱۱۴؛ ابنمنظور، لسان العرب، ج۳، ص۱۳۲؛ فضلی، پیشانگارههای انسانشناختی، ص۲۵۲.
- ↑ مازندرانی، شرح الکافی، ج۱، ص۳۷۴؛ غزالی، احیاء علوم الدین، ج۸، ص۱۱؛ صدوق الخصال، ج۲، ص۵۸۹؛ علل الشرایع، ج۱، ص۱۱۴؛ کمرهای، ترجمه اصول کافی، ج۱، ص۵۷؛ فضلی، پیشانگارههای انسانشناختی، ص۲۵۲-۲۶۷؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۱-۱۴.
- ↑ امامخمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۳ و ۱۸۲-۱۸۳؛ شرح چهل حدیث، ص۹۳-۹۹؛ الطلب والاراده، ص۸۷.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه ج۸، ص۱۳۸؛ مازندرانی، شرح الکافی، ج۱، ص۳۷۴؛ فضلی، پیشانگارههای انسانشناختی، ص۲۵۶-۲۵۷.
- ↑ امامخمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۱-۲۳، ۳۶ و ۴۴-۴۵.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۱۳۸؛ غزالی، احیاء علوم الدین، ج۸، ص۱۱؛ فضلی، پیشانگارههای انسانشناختی، ص۲۵۴.
- ↑ فضلی، پیشانگارههای انسانشناختی، ص۲۵۶.
- ↑ امامخمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۶، ۴۱-۴۴.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۴ و ۱۷۴.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۵ و ۴۵.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۳۵؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۵۲.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۳۴؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۴۳.
- ↑ فضلی، پیشانگارههای انسانشناختی، ص۲۵۷.
- ↑ (امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۹۱ و۲۹۱.
- ↑ (امامخمینی، صحیفه امام، ج۱۶، ص۲۱۶؛ شرح چهل حدیث، ص۹۶.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۱۳؛ سرّ الصلاة، ص۹۸-۹۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۲۰، ص۱۵۷؛ آداب الصلاة، ص۱۰۵.
منابع
- ابنمنظور، محمدبنمکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر، بیتا.
- امامخمینی، سیدروحالله، الطلب والاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۴۲۱ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
- صدوق، محمدبنعلی، الخصال، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- صدوق، محمدبنعلی، علل الشرایع، قم، کتاب فروشی داوری، ۱۳۸۵ش.
- غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتب العربی، بیتا.
- غزالی، محمد، مجموعه رسائل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
- فضلی، علی، پیشانگارههای انسانشناختی، تهران، فرهنگ و اندیشه، ۱۳۹۷ش.
- کلینی، محمدبنیعقوب، اصول کافی، تصحیح علیاکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- کمرهای، محمدباقر، ترجمه اصول کافی، قم، نشر اسوه، ۱۳۷۵ش.
- مازندرانی، ملاصالح، شرح الکافی، تهران، المکتبة الإسلامیه، ۱۳۸۲ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
نویسنده: باقر صاحبی