محمدحسین نابغ آیتی
نابغ آیتی، محمدحسین؛ از شاگردان درس خارج امام خمینی. او در سال ۱۳۰۵ ش در خانواده‌ای روحانی در روستای نویک شهر بیرجند به دنیا آمد. پدربزرگش شیخ محمدباقر آیتی و پدرش حاج شیخ محمد نابغ آیتی از عالمان بیرجند و عمویش شیخ محمدحسین آیتی، صاحب تألیفاتی چون مقامات معنوی و مقامات الابرار بودند (شریف رازی، ج ۳، ۲۶۷-۲۶۸). محمدحسین نابغ آیتی خواندن و نوشتن و بخشی از مقدمات را در زادگاهش نزد پدر آموخت. آنگاه به بیرجند رفت و در مدرسه معصومیه آن شهر مدت دو سال از درس استادان آن مدرسه بهره‌مند شد. او در سال ۱۳۲۶ ش راهی قم شد و در حوزه علمیه آن شهر دروس سطح را نزد شیخ اسداللّه اصفهانی، شیخ حسینعلی منتظری، شیخ محمد صدوقی یزدی، سید رضا صدر، محمد فکور یزدی، سید محمدباقر سلطانی طباطبایی، میرزا محمد مجاهدی تبریزی، شیخ میرزا مهدی تبریزی و آیت‌الله سید شهاب‌الدین نجفی مرعشی خواند. پس از فراغت از دروس سطح، از دروس خارج فقه و اصول آیات سید حسین طباطبایی بروجردی، سید کاظم شریعتمداری، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، مرعشی و امام خمینی بهره برد و درس برخی از استادانش را تقریر کرد (شریف رازی، ج ۳، ۲۶۸-۲۶۹). درباره سال‌های حضور او در درس خارج فقه یا اصول یا هر دو درس امام خمینی گزارش دقیقی در دست نیست، ولی می‌توان احتمال داد که در دهه ۱۳۳۰ ش و سال‌های نخست دهه ۱۳۴۰ ش (پیش از تبعید امام خمینی به خارج از کشور) در درس ایشان حضور می‌یافته است.
در اسناد انقلاب اسلامی نام فردی به نام محمدحسین آیتی قائنی دیده می‌شود که به نظر می‌رسد محمدحسین نابغ آیتی است. در آن سند، امضاکنندگان در فروردین ۱۳۴۵ ش با ارسال تلگرافی به عبدالرحیم ربانی شیرازی، احمد آذری قمی و حسینعلی منتظری که در زندان بودند، ضمن محکوم کردن دستگیری آنان توسط حکومت پهلوی، نگرانی خود از بازداشت آنان را اعلام کردند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۹۹ ـ ۲۰۰). به نوشته شریف رازی، وی پس از درگذشت پدر و سپس عمویش، به درخواست مردم بیرجند و به دستور مراجع تقلید به بیرجند بازگشت (شریف رازی، ج ۳، ۲۶۸-۲۶۹)، بنابراین با توجه به اینکه عمویش شیخ محمدحسین آیتی در ۲۰ آذر ۱۳۵۰ از دنیا رفت (حسینی اشکوری، ۱۴۶)، می‌توان گفت که در آن تاریخ به زادگاهش بازگشت و به اقامه نماز جماعت و تدریس در حوزه علمیه آن شهر پرداخت (شریف رازی، ج ۳، ۲۶۸-۲۶۹). او که داماد محمدحسین آیتی (عمویش) نیز بود («پرونده‌ای در بررسی...»، ۳۱)، پس از استقرار در بیرجند، محل رجوع عامه بود و به مسائل شرعی مردم نیز پاسخ می‌داد (مکارم شیرازی، ۴۳۹-۴۴۰).
نابغ آیتی در سال ۱۳۵۷ ش از روحانیانی بود که نقش مهمی در رخدادهای انقلاب اسلامی در بیرجند داشت و علیه حکومت پهلوی مبارزه می‌کرد و در برنامه‌ریزی تظاهرات و راهپیمایی‌های مردم بیرجند نقش داشت («پرونده‌ای در بررسی...»، ۳۱). ازجمله در نهم دی ۱۳۵۷ همراه با جمعی از روحانیان بیرجند، به مقابله با شهربانی پرداخت (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج ۲۲، ۴۵۷). وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی مدتی به اقامه نماز جماعت در بیرجند می‌پرداخت (کاظمینی، ج ۱، ۳۸۳). سپس مسئولیت کمیته انقلاب اسلامی بیرجند را بر عهده گرفت و پس از مدتی آن مسئولیت را به یکی از روحانیان بیرجند واگذار کرد. او در مصادره برخی اموال وابستگان پهلوی نقش داشت. ازجمله عمارت اکبریه از اموال خاندان اسدالله علم را مصادره کرد، ولی وقتی در برابر تندروی برخی از افراد ایستادگی کرد، مورد انتقاد قرار گرفت («پرونده‌ای در بررسی...»، ۳۱). منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۵)، ج ۲۲، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ «پرونده‌ای در بررسی بایدها و نبایدهای حوزه انقلابی در گفتگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین اسماعیل دیانی: فقط مراقب بودم اینها تند نروند» (۱۳۹۶)، هفته‌نامه حریم امام، سال ششم، شماره ۲۶۴، ۳۱ فروردین؛ حسینی اشکوری، احمد (۱۳۹۳)، همایش بین‌المللی میراث مشترک ایران و عراق، قم، مجمع ذخایر اسلامی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۳، تهران، اسلامیه؛ کاظمینی، میرزا محمد (۱۳۸۴)، دانشنامه ائمه جمعه سراسر کشور، ج ۱، بنیاد فرهنگی و پژوهشی ریحانه‌الرسول یزد، تهران، برگ رضوان؛ مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۹)، احکام خانواده در پرتو فقه اسلامی، گردآورنده: وحید علیان‌نژاد، قم، انتشارات امام علی بن ابیطالب (ع).