مراتب هستی
مراتب هستی، در قوس نزول، مشتمل بر مقام ذات، احدیت، واحدیت، نفس رحمانی و تعینات خلقی (عقل، مثال و ماده) میباشند که هر کدام ویژگیهای مخصوص به خود را دارد و همگی شئون و جلوههای واحد مطلق محسوب میشوند.
اهمیت و جایگاه مراتب هستی
مراتب هستی در اصطلاح فلسفه و عرفان همان مراتب کلی نظام هستی و ارتباط ویژهای میان کثرات موجود در برخی مراتب هستی میباشد.[۱]
اهل معرفت، در پرتو نظریه وحدت وجود به هستی و کثرات موجود در آن، نظام هستیشناختی ویژهای را ترسیم میکنند. در طرحی که عارفان از چینش نظام مراتب هستی ارائه میدهند، مقام ذات به عنوان نخستین و برترین مقام در مراتب هستی جای دارد. در این نظام مراتب هستی با تربیتی که دارند هر کدام ویژگیهای خاصی به خود دارد و میان آنها روابط خاصی حاکم است.[۲]
امامخمینی نیز در آثار خویش به مراتب هستی و ارتباط ویژهای که میان کثرات موجود در برخی مراتب خاص هستی وجود دارد را مورد توجه و بررسی قرار داده است.[۳]
مقام ذات
نخستین و برترین مقام در نظام و مراتب هستی مقام ذات میباشد، مقام ذات، یا «وجود لا بشرط مقسمی» همان حقیقت مطلقه وجود است که عرفا از آن به هویت مطلق، غیب مطلق و ذات احدی از آن تعبیر میکنند. ذات الهی هیچ حدی ندارد و در دار وجود، موجودی غیر از او نیست، بلکه موجودات همه ظهورات و تجلیات آن ذات مقدس میباشند.[۴]
در هستیشناسی عرفانی امامخمینی، نخستین مرحلهای که مورد بررسی قرار میگیرد، مقام ذات غیب الغیوبی است، مقامی که دارای اطلاق مقسمی است؛ یعنی اطلاق از هر قیدی، حتی از قید اطلاق؛ ازاینرو تعیّن ویژهای، به نحو تفصیلیافته در آن مقام تحقق ندارد، به اعتقاد امامخمینی مقام ذات عاری از هر تعیین و مقامی است و هیچ اسم و رسمی در آن تحقق ندارد.[۵]
مقام احدیت
حقیقت وجود هرگاه «بشرط لا» اعتبار شود؛ یعنی به شرط آنکه چیزی با آن اخذ نشود «مقام احدیت» نامیده میشود. در این مقام همه مراحل وجودی و همه اسماء و صفات به نحو بساطت حضور دارند.[۶]
امامخمینی نیز بعد از مرتبه ذات، سه مقام را به ترتیب تصویر کردهاند، مقام احدیت، مقام فیض اقدس و مقام واحدیت که هر سه مقام در صقع ربوبی و قبل از تعینات خلقی قرار میگیرند.[۷]
امامخمینی از مقام احدیت به «اولین تعین»، «تجلی غیبی احدی»، «صورت باطن» و «مقام بشرط لا» تعبیر میکند. مقامی که در آن نشانی از اسماء و صفات جز به نحو اجمال وجود ندارد.[۸]
مقام واحدیت
در چینش نظام هستی، پس از مقام غیب هویت و احدیت، سومین مرتبه تعین ثانی و مقام واحدیت جای میگیرد. در این مقام، اسما و صفات مفهوماً از یکدیگر متغایر و متمایزاند؛ ازاینرو نخستین تکثری که در دار هستی روی میدهد، کثرات اسمایی و صفاتی در مقام واحدیت است. امامخمینی اعتبار ذات به حسب مقام جمع اسما و صفات را مقام واحدیت میداند که گاهی از این مقام به مقام جمع الجمع، مقام جمع اسماء، مقام اسم اعظم و مقام اسم جامع الله تعبیر میکند.[۹] به اعتقاد امامخمینی از آن جهت که اعیان ثابته و مظاهر آن در این مقام به تعیّن و کمال میرسند، به این مقام، مرتبه ربوبیت گویند و به سبب آن، تمام اسماء در ظل اعیان ثابته متعین میشوند.[۱۰]
مقام نفس رحمانی
نفس رحمانی یا همان وجود لا بشرط قسمی، یکی دیگر از مراتب هستی است که شمول و انبساط در آن لحاظ شده و اطلاق و عمومیت قید آن میباشد و دارای سه مرحله، پیش از امتداد، امتداد ایجادی، صورت ممتد میباشد؛ البته اهل معرفت در تفسیر نفس رحمانی نظریههای متعددی دارند.[۱۱]
امامخمینی نیز به سریان گستره نفس رحمانی در آثار خویش پرداخته است. هرچند در برخی آثار ایشان، مباحث بگونهای است که شبیه دیدگاه متأخران میباشد و چنین مینماید که ایشان نفس رحمانی را حقیقت واحد گستردهای میداند که تنها در ساحت تعینات خلقی از عالم عقل تا عالم ماده سریان دارد؛ ولی بررسی مجموع آثار امامخمینی نشان میدهد که ایشان به حالت پیش از امتداد و شکل بطونی و مراحل امتداد و ظهوری نفس رحمانی توجه داشته و فیض مقدس را ظاهر نفس رحمانی و باطن نفس را همان فیض اقدس میداند.[۱۲]
عالم عقل
در نظام هستیشناختی عرفانی پس از تعین ثانی، که در صقع ربوبی است، تعینات خارج از صقع ربوبی مطرح میشود. این تعینات که تعینات خلقی نامیده میشوند، در دستهبندی کلی به سه عالم عقل، مثال و ماده تقسیم میشوند، نخستین مرتبه از تعینات خلقی، عالم عقل است. اصلیترین ویژگی عالم عقل تجرد عقلانی آن است. اولین قابلی که در میان مخلوقات، تجلی خدای متعال را دریافت میکند، عقل اول است.[۱۳]
امامخمینی نیز اولین مرحله از تعینهای خلقی که بلافاصله پس از تعین ثانی و صقع ربوبی قرار دارد، عالم عقل یا عالم ارواح میداند؛ یعنی اول تعین فیض مقدس، عالم عقل است. عالم عقل با نظر به موجوداتی که در آن هست به دو مرتبه جبروت و ملکوت تقسیم میشود، بنابر نظر امامخمینی احاطه عقل بر عوالم مادون خود، احاطه همه جانبه میباشد که بر ظاهر و باطن آنها احاطه دارد.[۱۴]
عالم مثال
عالم مثال عالمی است که از نظر مرتبه وجودی، میان عالم عقل و عالم ماده قرار میگیرد و از این نظر که فاقد ماده و مجرد است، شبیه عالم عقل و از این نظر که دارای آثار موجودات، مادی مانند شکل و مقدار است، شبیه عالم ماده است.[۱۵] امامخمینی نیز به بحث از عالم مثال پرداخته و در اثبات عالم مثال با استناد به قاعده امکان اشرف بر این نظر است که چون بین عالم عقل و طبیعت ظلمانی هیچ تناسبی و ارتباطی نیست؛ ازاینرو، باید متوسطی بین آنها باشد که همان عالم مثال است.[۱۶] ایشان به تبع اهل معرفت برزخ نزولی را غیب امکان و برزخ صعودی را غیب محالی مینامند.[۱۷]
عالم ماده
آخرین مرحله از تعینهای خلقی، عالم ماده است. اگرچه این مرحله از نظر شدت و ضعف ظهور وجود، در ضعیفترین رتبه است؛ امّا از جهت ظهور و بروز کثرات در نهاییترین مرحله قرار دارد و به همین دلیل به این عالم، شهادت مطلقه میگویند؛ از ویژگیهای این عالم، دگرگونی دایم تجدد زمانی، کون و فساد و زوالپذیری است.[۱۸]
امامخمینی نیز عالم ماده و طبیعت را همان عالم ظهور و حضور میداند که فلک الافلاک محیط بر آن و مرکز آن زمین میباشد. عالم ماده آخرین مرتبه نزول و ظلّ الاظلال و حاشیه عدم و آخرین نور وجود است.[۱۹]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ص۲۰۶-۶۰۷؛ الشواهد الربوبیه، ص۷۰ و ۱۸۰؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۱۷۲؛ رضایی، هستی و مراتب آن، ص۸۲.
- ↑ قونوی، اعجاز البیان، ص۱۱۶؛ فرغانی، منتهی المدارک، ج۱، ص۵؛ مشارق الدراری، ص۱۲۱؛ جامی، نقد النصوص، ص۲۰؛ رضائی، هستی و مراتب آن، ص۸۱.
- ↑ امامخمینی،، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۴، ۳۰ و ۲۶۶؛ آداب الصلاة، ص۲۷۳؛ شرح چهل حدیث، ص۶۱۸؛ مصباح الهدایه، ص۱۳؛ شرح دعای سحر، ص۷۱، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۷۶؛ ج۳، ص۲۵۶؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۲ و ۲۶.
- ↑ ابنترکه اصفهانی، تمهید القواعد، ص۲۶۷؛ فناری، مصباح الأنس، ص۱۰۴؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۲، ص۲۹۲ و ۳۰۹.
- ↑ امامخمینی،، شرح دعای سحر؛ ص۷۱؛ مصباح الهدایه، ص۱۳؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۳۰ و ۲۶۶؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۱۳۳-۱۳۵.
- ↑ فرغانی؛ منتهی المدارک، ج۱، ص۶-۷؛ فناری، مصباح الأنس، ص۱۶۹؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۲، ص۳۱۰-۳۱۱.
- ↑ امامخمینی،، آداب الصلاة، ص۳۰۶؛ ۲۷۳؛ شرح چهل حدیث، ص۶۱۸.
- ↑ امامخمینی،، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۴، ۲۲۶؛ شرح دعاء السحر، ص۱۴؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۱۵۳-۱۵۸.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۲۴-۶۲۵؛ آداب الصلاة، ص۱۲۵.
- ↑ امامخمینی، سرّالصلاة، ص۹۰-۹۱؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۲۰۸-۲۰۹.
- ↑ قونوی، اعجاز البیان، ص۱۲۰-۱۲۱؛ فناری، مصباح الأنس، ص۳۷۰-۳۷۱؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۸۸۳.
- ↑ امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۲۹۲-۲۹۳؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۱۷۹.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۱، ص ۴۱۹؛ جامی، نقد النصوص، ص۴۹-۵۱؛ رضایی، هستی و مراتب آن، ص۹۲-۹۳.
- ↑ امامخمینی، مصباح الهدایه، ص۵۹ و ۶۹؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۲ و ۲۶؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۳۳۵-۳۳۸.
- ↑ ملاصدرا، مجموعه رسائل فلسفی، ص۴۴۸؛ جامی، نقد النصوص، ص۵۴-۵۵.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۶۰۸؛ ج۳، ص۳۲۷ و ۴۱۷، ۵۱۹.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۲۵۶؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۳۴۶.
- ↑ ملاصدرا، زاد المسافر، ص۲۱-۲۲؛ الحکمة المتعالیه، ج۵، ص۳۴۷؛ جامی، نقد النصوص، ص۵۸-۵۹.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱ ص ۷۶؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۷۶.
منابع
- ابنترکه اصفهانی، صائن الدین، تمهید القواعد، تصحیح سیدجلالالدین آشتیانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۶۰ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۶ش.
- جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، مقدمه و تصحیح ویلیام چیتیک، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
- رضایی، مرتضی، هستی و مراتب آن در فلسفه صدرالمتألمین، حکمت عرفانی، ۱۳۹۱ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- فرغانی، سعیدالدین، مشارق الدراری، مقدمه آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- فرغانی، سعیدالدین، منتهی المدارک، بیروت، دار الکتب، ۱۴۲۸ق.
- فناری، محمدبنحمزه، مصباح الانس، تهران ، انتشارات مولی، ۱۳۷۴ش.
- قونوی، صدرالدین، اعجاز البیان فی نفسه القرآن، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۱ش.
- قیصری، داوودبنمحمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیق سیدجلالالّدین آشتیانی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا محمدبنابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح سیدجلال آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، زاد المسافر، تحقیق سیدجلالالدین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۱ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلالالدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، ۱۳۵۴ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی، تحقیق ناجی اصفهانی، تهران، نشر حکمت، ۱۳۷۵ش.
نویسنده: باقر صاحبی