وحدت سریانی

وحدت سریانی به معنای وحدتی گسترده، محیط و دارای سِعه وجودی است که همه کثرات را به نحو اندماجی و جمعی در خود داشته و ساری در همه آنها می‌باشد. امام‌خمینی در آثار خویش به بررسی وحدت سریانی پرداخته و با نفی وحدت عددی و سنخی و با توجه به مبانی فلسفی نظیر اصالت وجود و تشکیک در وجود، تحلیلی خاص از وحدت سریانی ارائه می‌دهد و در نظر نهایی با توجه به وحدت شخصی وجود و ارتقاء وحدت سریانی به وحدت اطلاقی قائل می‌شود.

اهمیت و جایگاه وحدت سریانی

وحدت سریانی در اصطلاح فلسفی و عرفانی به معنای وحدتی گسترده، محیط و دارای سِعه وجودی است که همه کثرات را به نحو اندماجی و جمع در خود داشته و در همه کثرات ساری و جریان دارد.^[۱] مسئله وحدت سریانی از مباحث مهم فلسفه و حکمت می‌باشد. در فلسفه مشاء و اشراق به وحدت سریانی پرداخته نشده است اما ملاصدرا، با بنیان مبانی خاص خویش نظیر اصالت وجود و تشکیک در وجود، به بازسازی دیدگاه فلاسفه پیشین درباره وحدت و کثرت پرداخته و با نفی وحدت عددی و سنخی، به اثبات وحدت سریانی و ویژگی‌های آن پرداخته است.^[۲]

امام‌خمینی نیز در آثار خویش به بررسی وحدت و اقسام آن پرداخته و با نفی وحدت عددی و سنخی و با توجه به مبانی حکمت صدرایی نظیر اصالت وجود و تشکک در وجود، به وحدت سریانی قائل شده و برای آن آثار و ویژگی‌هایی بر شمرده است. امام در نظر نهایی با و توجه به مبانی وحدت شخصی وجود و ارتقاء وحدت سریانی، به وحدت اطلاقی قائل شده است.^[۳]

تبیین وحدت سریانی

در نظام فلسفه ملاصدرا وحدت سریانی، حقیقت واحده‌ای است که تمام هویت و متن کثرات خارجی را تشکیل می‌دهد، ویژگی وحدت سریانی، سریان در کثرات است که می‌تواند کثرات را در خود جمع و در عین حال وحدت آن آسیبی نبیند؛ زیرا معنای سریان وحدت در کثرت آن است که خود وحدت عامل کثرت می‌باشد، از همین رو، ما به الاشتراک همه کثرات همین وحدت سریانی است. با این حال، تمایز کثرات از یکدیگر نیز به چیزی جز همین حقیقت واحده نیست. پس کثرات وجودی نه تنها مباین یکدیگر نیستند بلکه همه مراتب یک حقیقت واحده سریانی هستند.^[۴]

امام‌خمینی نیز با توجه به مبانی حکمت متعالیه نظیر تشکیک در وجود و اصالت وجود به تبیین وحدت سریانی پرداخته است. نظام هستی در نگاه امام‌خمینی نظامی واحد و به هم پیوسته است که از ذات حق تا پایین‌ترین مراتب ممکنات کشیده شده و با حفظ اتصال و به هم پیوستگی هر میزان که از علی المراتب فاصله می‌گیرد، بر تعداد و کثرات موجودات و نیز ضعف و قیود آنها افزوده می‌شود و هر اندازه که به سمت اعلی‌المراتب باز می‌گردد، از کثرت و قیود و ضعف کاسته می‌شود و در عوض بر بساطت، شدت و اطلاق وجودی افزوده می‌شود؛ این کثرات و شدت و ضعف مراتب، همگی مراتب مختلف حقیقتی واحد شخصی و سریانی‌اند که با تنزل و سریان خود همه کثرات را پدید می‌آورد، از همین روی، همه مراتب حقیقت شخصی وجود، به نحو متصل از شدت به ضعف می‌گرایند و گسستی در عالم هستی وجود ندارد، با این تبیین، ادعای امام‌خمینی در اینکه سلسله هستی یک واحد شخصی سریانی است، روشن می‌شود.

به باور ایشان، حقیقت واحده سریانی تمام هویت و کثرات خارجی را تشکیل می‌دهد و در عینی که ما به الاشتراک همه کثرات است، ما به الامتیاز آنها نیز می‌باشد، ازاین‌رو، این وحدت سریانی با کثرات تباینی ندارد، بلکه همه کثرات مراتب این واحد سریانی می‌باشند.^[۵]

به اعتقاد امام‌خمینی، وحدت سریانی در عین بساطتش متکثر و دارای مراتب طولی است؛ یعنی در جهان خارج یک حقیقت واحد بالشخص وجود دارد که با انبساط و سریانش همه کثرات را در بر می‌گیرد، این وحدت سریانی در هر موطنی حضور و حکم آن موطن را دارد و در عین حال مقید به چیزی نیست.^[۶]

واحد متکثر

امام‌خمینی معتقد است وحدت سریانی حق، واحد متکثری است که در عین اتصاف به وحدت، موجب انتشار کثرت نیز هست، این وحدت سریانی و فیض الهی که از مقام حضرت جمع نازل شده، همان واحد متکثری است که در منازل متعدد خلقی، تنزل پیدا کرده و با تکثر آنها متکثر می‌شود. به باور ایشان، واحد متکثر رمزی است که بر فیض منبسط و مقدس اطلاقی حق دلالت دارد. این فیض سریانی و فعل الهی از جهت صدور آن از حضرت حق و به اعتبار اینکه آن حضرت عین وحدت و توحید محض است، دارای دوئیت نیست، بلکه یکتایی و وحدت دارد. امّا این فیض الهی و فعل حق که از آسمان علوّ قداست و وحدت جمعی نازل می‌شود در منازل متعددی که از عوالم بر سر راه خود دارد، به تکثر ظاهری، کثرت اعتباری پیدا می‌کند. بنابراین، این واحد متکثر همان فیض و فعل واحد حق است که بر تمام ماسوی‌الله جاری و سریان دارد.^[۷] البته امام‌خمینی در نظر نهایی خویش با توجه به وحدت وجود و کثرت ظهور و تجلیات، معتقد است، وحدتی که مطلق از قید سریان است، وحدت اطلاقی و حقه حقیقیه می‌باشد. این وحدت جایی برای واقعیت داشتن غیر نمی‌گذارد و همه کثرات از شئونات وجود اطلاقی او می‌باشند.^[۸]

پانویس

↑ ملاصدرا، الحاشیة علی الهیات الشفاء، ص۹۸؛ الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۱۲۰؛ سبزواری، شرح المنظومه، ج۲، ص۱۱؛ ج۵، ص۲۹۲، رضایی، بررسی و نقد حقیقت آفرینش، ص۱۲۶-۱۲۷.
↑ ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ص۷؛ المشاعر، ص۸؛ الحکمة المتعالی، ج۱، ص۱۲۰، ج۶، ص۱۸-۲۲، ۳۲۷ و ۳۸۱؛ سبزواری، شرح المنظومه، ج۲، ص۱۱۰، ج۵، ص۲۹۲؛ طباطبائی، نهایة الحکمه، ص۲۱ و ۱۴۱؛ بنائی، تاثیر عرفان نظری بر نظام حکمت صدرایی، ص۱۵۰؛ مطهری، مجموعه آثار، ج۶، ص۵۰۹؛ ج۹، ص۴۳۸.
↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۱، ۲۴ و ۲۱۴؛ مناهج الوصول، ج۱، ص۲۴۸؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۸۷ و ۹۸؛ شرح دعای سحر، ص۹۸-۹۹؛ آداب الصلاة، ص۳۱۹.
↑ ملاصدرا، الحاشیة علی الهیات الشفا، ص۹۸؛ الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۱۲۰؛ ج۶، ص۲۲؛ مطهری، مجموعه آثار، ج۶، ص۵۰۹؛ جوادی، رحیق مختوم، ص۵۴۸؛ رضایی، بررسی و نقد حقیقت آفرینش، ص۵۸، ۴۶-۴۹.
↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۱-۲۴ و ۲۱۴؛ مناهج الوصول، ج۱، ص۲۴۸؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۸۷؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۱۸۶.
↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۳۹-۳۴، ج۲، ص۲۰۳؛ شرح دعای سحر، ص۹۸-۹۹؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۲۵۹-۲۶۰.
↑ امام‌خمینی، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۸۵-۸۷؛ آداب الصلاة، ص۳۱۹؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۳۳۳-۳۳۴؛ اوج معرفت، ص۳۱۷-۳۱۸.
↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۹۸ و ۱۱۳-۱۱۶؛ تقریرات فلسفه، ج۱، ص۹۹ و ۲۷۶؛ ج۳، ص۴۹۱؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۶۶-۷۰؛ انوار حکمت، ص۱۱۹-۱۲۰.

منابع

امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مناهج الوصول الی علم الاصول، تقریر محمد فاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
بنائی اعلائی، علی، تأثیر عرفان نظری بر نظام حکمت صدرایی، تهران، فرهنگ و اندیشه، ۱۳۹۶ش.
جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، قم، نشر اسراء، ۱۳۷۹ش.
رضایی، مرتضی، بررسی و نقد حقیقت آفرینش از دیدگاه ملاصدرا، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، ۱۳۹۶ش.
سبزواری، ملاهادی، شرح منظومه، تصحیح طالبی، نشر ناب، ۱۴۲۲ق.
صاحبی، باقر، انوار حکمت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۴ش.
صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر،عروج، ۱۴۰۱ش.
طباطبائی، محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، نشر صدرا، ۱۳۸۹ش.
ملاصدرا محمدبن‌ابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح سیدجلال آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحاشیه علی الهیات الشفا، قم، انتشارات بیدار، بی‌تا.
ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، المشاعر، به اهتمام هانری کربن، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۶۳ش.

نویسنده: باقر صاحبی

[1] ملاصدرا، الحاشیة علی الهیات الشفاء، ص۹۸؛ الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۱۲۰؛ سبزواری، شرح المنظومه، ج۲، ص۱۱؛ ج۵، ص۲۹۲، رضایی، بررسی و نقد حقیقت آفرینش، ص۱۲۶-۱۲۷.

[2] ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ص۷؛ المشاعر، ص۸؛ الحکمة المتعالی، ج۱، ص۱۲۰، ج۶، ص۱۸-۲۲، ۳۲۷ و ۳۸۱؛ سبزواری، شرح المنظومه، ج۲، ص۱۱۰، ج۵، ص۲۹۲؛ طباطبائی، نهایة الحکمه، ص۲۱ و ۱۴۱؛ بنائی، تاثیر عرفان نظری بر نظام حکمت صدرایی، ص۱۵۰؛ مطهری، مجموعه آثار، ج۶، ص۵۰۹؛ ج۹، ص۴۳۸.

[3] امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۱، ۲۴ و ۲۱۴؛ مناهج الوصول، ج۱، ص۲۴۸؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۸۷ و ۹۸؛ شرح دعای سحر، ص۹۸-۹۹؛ آداب الصلاة، ص۳۱۹.

[4] ملاصدرا، الحاشیة علی الهیات الشفا، ص۹۸؛ الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۱۲۰؛ ج۶، ص۲۲؛ مطهری، مجموعه آثار، ج۶، ص۵۰۹؛ جوادی، رحیق مختوم، ص۵۴۸؛ رضایی، بررسی و نقد حقیقت آفرینش، ص۵۸، ۴۶-۴۹.

[5] امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۱-۲۴ و ۲۱۴؛ مناهج الوصول، ج۱، ص۲۴۸؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۸۷؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۱۸۶.

[6] امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۳۹-۳۴، ج۲، ص۲۰۳؛ شرح دعای سحر، ص۹۸-۹۹؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۲۵۹-۲۶۰.

[7] امام‌خمینی، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۸۵-۸۷؛ آداب الصلاة، ص۳۱۹؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۳۳۳-۳۳۴؛ اوج معرفت، ص۳۱۷-۳۱۸.

[8] امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۹۸ و ۱۱۳-۱۱۶؛ تقریرات فلسفه، ج۱، ص۹۹ و ۲۷۶؛ ج۳، ص۴۹۱؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۶۶-۷۰؛ انوار حکمت، ص۱۱۹-۱۲۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]