فیض الهی
فیض الهی، تجلی و فعل الهی است که موجب ظهور اشیاء و استعداد آنها در خارج می‌شود.
اهمیت و جایگاه فیض الهی
فیض الهی در اصطلاح عرفانی به معنای تجلی فعل فاعل الهی که پیوسته و همیشه انجام می‌شود.[۱] اهمیت و جایگاه فیض و تجلی الهی در نظام عرفانی به حدّی مهم است که برخی عارفان از آن به عنوان نقطه محوری در اندیشه عرفانی یاد کرده‌اند، از دیدگاه عرفا آفرینش هستی سلسله‌ای از تجلیات الهی و فیوضات الهی است که از آغاز تاکنون ادامه دارد و اگر فیض الهی نبود هیچ شیی ظاهر نمی‌شد.[۲]
امام‌خمینی نیز در آثار عرفانی خویش به بحث از فیض الهی و اقسام آن در دو قوس نزول و صعود پرداخته و ثمرات و نتایج فراوانی بر آن مترتب ساخته است.[۳]
حقیقت فیض الهی
به اعتقاد اهل معرفت آنچه از حق‌تعالی صادر می‌شود، اعم از تعین‌های حقی و تعین‌های خلقی، همگی فیض الهی‌اند. فیض الهی با همه تکثرش، بر اساس قاعده الواحد یک فیض بیش نیست که به دو مرحله اصلی تقسیم می‌شود، در مرحله اول اسمای الهی پدید می‌آیند و در مرحله دوم اعیان خارجی و تعین‌های خلقی ظهور می‌یابند.[۴] امام‌خمینی نیز با رویکرد عرفانی فیض واحد الهی را در یک تقسیم به دو قسم اصلی تقسیم می‌کند؛ مرحله نخست آن که باطن فیض را تشکیل می‌دهد، فیض اقدس نام دارد و مرحله دوم آن که ظاهر فیض الهی را تشکیل می‌دهد، فیض مقدس نام دارد. مرحله اول فیض شامل اسما و صفات الهی و اعیان ثابته در صقع ربوبی می‌باشد. شعاع این فیض پس از عبور از کانال‌ها و اقتضائات اسما و صفات و اعیان ثابته به فیض مقدس می‌رسد که در نهایت، اعیان خارجی و تعینات خلقی پدید می‌آیند. این فیض الهی با هر دو قسم‌اش وجود مستقلی در برابر حق‌تعالی ندارد بلکه عین ربط و اضافه به ذات احدی است و مستهلک و مندک در اوست و در حقیقت معنای حرفی و معلق به ذات احدی است که فی نفسه و بالذات هیچ حکمی از خود ندارد.[۵]
امام‌خمینی فیض الهی را به ظل و سایه الهی نیز تعبیر می‌کند؛ زیرا همه تعینات خلقی و کثرات در آن مستهلک و مضمحل است و بسط این ظل و فیض و مدّ آن به ظهور کثرات است.[۶] امام‌خمینی از جمله آثار مترتب بر فیض الهی را اسرار قدر، علم حق‌تعالی به جزئیات اتحاد علم حق‌تعالی با معلومات، علم فعلی حق‌تعالی و تقدم آن بر اشیاء می‌داند.[۷]
احکام فیض الهی
حکما الهی و عرفا برای فیض الهی احکامی بر شمرده‌اند.[۸] امام‌خمینی نیز در آثار خویش برای فیض الهی احکامی را بر می‌شمارد از جمله:
- لزوم صدور فیض: هرگاه شیء، قابلیت قبول فیض الهی را داشته باشد، قطعاً فیض الهی به او خواهد رسید. اگر چنین نشود و فیض الهی به آن نرسد، دلیل آن یکی از دو احتمال است: الف: دلیل منع فیض، از ناحیه «قابل» است. این در احتمال خلاف فرض است؛ زیرا مراد از قابل، شیء است که استعداد آن، تمام بوده و نقصی در آن قابل فرض نیست. ب: دلیل منع فیض، از ناحیه فاعل است، دلیل بطلان این احتمال آن است که خداوند از تمام جهات واجب‌الوجود بالذات است و نقصان فاعلیت الهی یا وجود جهت امکانی در او، با اطلاق وجوب وجود قابل جمع نیست.[۹]
- عمومیت صدور فیض: از آنجا که صدور فیض از خداوند لازم است، زمان مکان و پذیرنده فیض، هیچ محدودیتی برای این فیض الهی ایجاد نمی‌کند.
- اختیاری بودن فیض الهی که منافاتی با ضروری بودن صدور فعل ندارد.
- حکم فیض در نسبت با قابل آن؛ همانگونه که میان ماده و صورت تناسب است، همچنین میان فیض و قابل نیز تناسب وجود دارد، بر این اساس هر قابلی، متناسب با استعداد خود، مرتبه مشخصی از فیض را دریافت می‌کند و فراتر یا فروتر از آن نخواهد بود و همانگونه که حقیقت هر شیء، به صورت آن است، حقیقت هر شیء به مرتبه فیضی است که دریافت می‌کند.[۱۰]
پانویس
- ↑ قونوی، مفاتح الغیب، ص۴۴؛ شرح الأسماء الحسنی، ص۱۹۲؛ فناری، مصباح الانس، ص۸۷.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات، ج۱، ص۱۸۸؛ ایزوتسو، صوفیسم و تائوئیسم، ص۱۶۷؛ اشرف امامی، مقایسه دیدگاه عرفانی، ص۱۶۳.
- ↑ امام‌خمینی، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۸۶؛ شرح دعای سحر، ص۱۱؛ تقریرات فلسفه،۳ ج، ص۵۱۸؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح اللانس ص۲۴-۲۵؛ مصباح الهدایه، ۱۶-۱۷.
- ↑ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۶۱؛ جامی، نقد النصوص، ص۴۲؛ ابن‌ترکه اصفهانی، تمهید القواعد، ص۱۷۹.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۱۶-۱۸؛ آداب الصلاة، ص۳۱۹؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۳۰۲-۳۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم، ص۸۲؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۸۶، صاحبی، انوار حکمت، ص۲۸۲؛ اوج معرفت، ص۳۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۵۴.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۷، ص۷۷؛ سبزواری، شرح منظومه، ج۵، ص۲۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۷۹-۸۰؛ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۸۰-۸۱؛ جواهر الاصول، ج۳، ص۱۵۳- ۱۵۴.
- ↑ امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۸۰، تنقیح الأصول، ص۱۱۲؛ خمینی، تحریر اختیار، ج۳، ص۱۰۷۶-۱۰۸۴.
منابع
- ابن‌ترکه اصفهانی، صائن الدّین، تمهید القواعد، تصحیح سیدجلال الدّین آشتیانی، تهران، نشر وزارت فرهنگی و آموزش عالی، ۱۳۶۰ش.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- اشرف امامی، علی، مقایسه دیدگاه‌های عرفانی عبدالکریم جیلی و ابن‌عربی، انتشارات بصیرت، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الطلب والاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۴۲۱ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تنقیح الاصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی،۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جواهر الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش.
- ایزوتسو، توشیهیکو، صوفیسم و تائوئیسم، ترجمه دکتر جواد گوهری، انتشارات روزانه، تهران، ۱۳۷۸ش.
- جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، مقدمه و تصحیح ویلیام چیتیک، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
- خمینی، حسن، تحریر اختیار، شرحی بر رساله طلب و اراده حضرت امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۹۸ش.
- سبزواری، ملاهادی، شرح منظومه، تصحیح طالبی، نشر ناب، ۱۴۲۲ق.
- صاحبی، باقر، انوار حکمت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۳ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح الانس، تهران ، انتشارات مولی، ۱۳۷۴ش.
- قونوی، صدرالدین، شرح الأسماء الحسنی، بیروت، دار مکتبة الهلال، بی‌تا.
- قونوی، صدرالدین، مفاتح الغیب، تهران، انتشارات مولی، ۱۳۷۴ش.
- قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الّدین آشتیانی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
نویسنده: باقر صاحبی