اهل کتاب (مفهوم): تفاوت میان نسخه‌ها

==مفهوم‌شناسی==

«اهل» به معناى خاندان، خانواده و اختصاص‌داشتن به چیزى است <ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۱/۲۸؛ طریحی، مجمع البحرین، ۵/۳۱۴.</ref> و اهل کتاب به معناى وابستگان به کتاب است و در اصطلاح کلامی به پیروان ادیانِ دارای کتاب آسمانی گفته می‌شود. <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۴۷ـ۲۴۸.</ref> نخستین ‌بار در [[قرآن]] به پیروان ادیان الهى، اهل کتاب گفته شد <ref>بینه، ۶.</ref> و در آیات متعددی این عنوان برای آنان تکرار شده است. <ref>بقره، ۶۲؛ مائده، ۶۸؛ حج، ۱۷.</ref> بیشتر اندیشمندان اسلامی مراد از کتاب را که در برخی آیات قرآن کریم به‌کار رفته <ref>بقره، ۱۰۵؛ آل عمران، ۶۴.</ref> [[انجیل]] و [[تورات]] دانسته‌اند. <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۴۷؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۶/۳۷۶.</ref> در اصطلاح فقهی غیر از یهودیان و مسیحیان، مجوس نیز از آن جهت که کتاب دارند، از اهل کتاب یا در حکم اهل کتاب شمرده شده‌اند. <ref>طوسی، المبسوط، ۲/۹؛ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۲۱/۲۲۸ـ۲۳۱.</ref> امام‌خمینی نیز اهل کتاب را همین سه دسته می‌داند. <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۴۷۲؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۶۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| اهل کتاب(۱)}}

در طول تاریخ برخی از انبیای الهی کتاب یا صحیفه داشته‌اند که از سوی [[خداوند]] بر آنان نازل شده است، <ref>مریم، ۱۲؛ جاثیه، ۱۶؛ احقاف، ۱۲؛ حدید، ۲۵؛ عنکبوت، ۲۷.</ref> البته همه [[انبیای اولوالعزم]]، یعنی [[نوح(ع)]]، [[ابراهیم(ع)]]، [[موسی(ع)]]، [[عیسی(ع)]]، و [[محمد(ص)]]، کتاب و [[شریعت]] داشته‌اند. <ref>شوری، ۱۳؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۲/۱۴۱.</ref> در آستانه ظهور اسلام‌، اگر چه دین‌ رایج‌ در [[شبه‌جزیره عربستان‌]] [[بت‌پرستى‌]] بوده است؛ اما اقلیتى‌ بر دین‌ یهود یا مسیحیت‌ باقی مانده و کتاب آسمانی و تعالیم دینی مکتوب داشتند <ref>ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱/۷۴۷ـ۷۴۸؛ نعمانی، تاریخ علم کلام‌، ۱۴۶ـ۱۴۷.</ref> و برخی نیز بر [[دین حنیف ابراهیم]](ع)، بودند. <ref>سبحانی، فروغ ابدیت، ۲۰۱ـ۲۰۲.</ref> برخی از پیروان ادیان با ظهور اسلام، به پیامبر اسلام(ص)، [[ایمان]] آوردند و برخی بر دین خود باقی ماندند و پیامبر(ص)، پس از هجرت و تشکیل حکومت اسلامی با آنان پیمان همزیستی مسالمت‌آمیز امضا کرد و به عنوان ذمی تحت حمایت حکومت اسلامی قرار گرفتند. <ref>ابن‌هشام، السیرة النبویه(ص)، ۱/۵۰۱ـ۵۰۲.</ref> اسلام پیروان ادیان الهی و اهل کتاب را به دیده احترام می‌نگرد و از نیکان آنان به‌خوبی یاد می‌کند، <ref>آل‌ عمران، ۱۱۳ و ۱۹۹.</ref> نمونه آن صلاحیت مشارکت در پیمان ذمه است، <ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۲۱/۲۹۴؛ زحیلی، العلاقات الدولیة فی الاسلام، ۱۵۷.</ref> در عین حال، برخی پیروان ادیان با پیامبر اسلام(ص)، و مسلمانان سر ناسازگاری گذاشتند که مورد توبیخ و شماتت شدید قرآن کریم قرار گرفته <ref>بقره، ۱۲۰؛ مائده، ۸۲.</ref> و دستور داده شد مسلمانان از آنان دوری کنند. <ref>مائده، ۵۱.</ref> در برخی آیات تعلیمات انبیای الهی مانند ابراهیم(ع)، موسی(ع)، و عیسی(ع)، تأیید شده <ref>بقره، ۱۳۶؛ آل عمران، ۸۴؛ نحل، ۱۲۳؛ شوری، ۱۳.</ref> و در عین حال، خاطرنشان شده است که اهل کتاب بعضی از حقایق دین خود را تحریف کرده‌اند. <ref>بقره، ۷۵؛ آل عمران، ۷۰ـ۷۱؛ توبه، ۳۰.</ref>

متکلمان اسلامی در آثار خود، درباره جایگاه اهل کتاب، احکام، ویژگی‌ها و عقاید آنان بحث کرده‌اند <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۴۷ـ۳۰۰؛ ‌فخر رازی، اعتقادات فرق المسلمین، ۹۳ـ۱۰۸؛ بلاغی، الهدی الی دین المصطفی، ۱/۳۴ـ۷۳.</ref> و با استناد به آیات و روایات، عنوان اهل کتاب را در رتبه اول شامل یهودیان و مسیحیان دانسته‌اند و سپس به استناد برخی آیات <ref>حج، ۱۷.</ref> پیروان بعضی از مذاهب مانند [[مجوسیان]] (زرتشتیان) و [[صابئیان]] را نیز به اهل کتاب ملحق کرده‌اند، <ref>ابوالمعالی، بیان الأدیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلى و اسلامى (قرن پنجم)، ۳۱ـ۳۲؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۴۷؛ فخر رازی، چهارده رساله، ۱۳۵ـ۱۴۳.</ref> اگرچه برخی معتقدند باور فعلی آنان تناسبی با شرایع الهی ندارد؛ چنان‌که صابئیان نبوت انبیا(ع)، را نفی کرده‌اند و قائل به تدبیر کواکب شده‌اند <ref>قاضی‌عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ۵/۱۵۳.</ref> یا مجوس که قائل به دو مبدأ نور و ظلمت برای عالم‌اند، <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۷۷؛ فاضل مقداد، الباب الحادی عشر مع شرحیه النافع یوم الحشر و مفتاح الباب، ۱۴۳.</ref> همچنین [[آیین زرتشت]] با ابهامات فراوانی روبه‌روست و درباره وجود پیامبر آنان، هویت و شخصیت او و نیز کتاب وی به نام اوستا دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۷۴ـ۲۸۳؛ ناس، تاریخ جامع ادیان، ۴۴۹ـ۴۸۲.</ref>

[[امام‌خمینی]] به جایگاه اجتماعی، اعتقادی و آموزه‌های تربیتی اهل کتاب در [[اسلام]] توجه کرده و در آثار خود درباره عقاید و احکام فقهی مربوط به آنان بحث کرده است. <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۰۱؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۴۷۲ـ۴۷۹؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۲۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| اهل کتاب(۱)}} در [[جمهوری اسلامی ایران]] نیز یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان بر اساس اصل ۱۹ [[قانون اساسی]] از حقوقی مساوی با دیگر هموطنان برخوردارند و بر پایه اصل ۶۴ آنان دارای نماینده در [[مجلس شورای اسلامی]] هستند.

==یهود==

یهود به پیروان موسی(ع)، گفته می‌شود. آنان به نام‌هاى دیگری چون [[بنى‌اسرائیل]] و قوم عبرانى نیز خوانده می‌شوند. در کاربردهای قرآنى غالباً هرگاه به گذشته و وضعیت این قوم در زمان موسى(ع)، پرداخته شده، از آنان به بنى‌اسرائیل تعبیر شده است <ref>← بقره، ۸۳ و ۲۴۶؛ آل عمران، ۴۹ و ۹۳؛ مائده، ۳۲ و ۷۰.</ref> و وقتى به وضعیت آنان در زمان پیامبر اکرم(ص)، اشاره شده، بیشتر با عنوان یهود از آنها نام برده شده است. <ref>← بقره، ۱۱۳؛ مائده، ۱۸، ۵۱، ۶۴ و ۸۲؛ توبه، ۳۰.</ref>

 

 

 

امام‌خمینی دین یهود را دین الهی می‌داند که موسی(ع)، آن را ابلاغ کرد و دستور یافت بر ضد [[فرعون]] و دستگاه [[طاغوت]] قیام کند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۹۶.</ref> ایشان دین فعلی یهود را دینی تحریف‌شده می‌داند و در آثار خود بر وجود تحریف در تورات تأکید دارد؛ بلکه معتقد است از متن تورات و احکام رایج آن بر می‌آید که کلام یک فرد معمولی هم نیست و با اوهام و خیالات اهل شهوت و [[هوای نفس]] آمیخته شده است و علم تورات صحیح نزد [[اهل بیت(ع)]]، است. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۹۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۸۸.</ref> ایشان دین موجود یهود را بیشتر متوجه مادیات و امور سیاسی شمرده است. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۲۶ و ۴/۱۹۱.</ref> البته ایشان میان دو گروه «یهود» و«صهیونیسم» جدایی قائل شده و صهیونیسم را از یهود ندانسته <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۸۹ و ۱۱/۴.</ref> بلکه معتقد است صهیونیسم یک گروه سیاسی است که با همه ادیان مخالف است و یهودیان نیز آن‌ را نمی‌پذیرند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۹۰.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| رژیم اشغالگر قدس}}

 

 

#  

# خداوند یکتا است؛

#  

# خداوند غیر جسمانی است؛

#  

# خداوند ازلی است؛

#  

# تنها خداوند را باید پرستید.

چهار اعتقاد بنیادین دیگر درباره [[وحی]] می‌باشند که عبارتند‌اند از:

#  

# خداوند از طریق نبوتِ پیامبران با انسان‌ها ارتباط برقرار می‌کند؛

#  

# موسی(ع)، بزرگ‌ترین پیامبر بود که خداوند به مستقیم‌ترین صورت با وی ارتباط برقرار کرد؛

#  

# تمام تورات از سوی خداوند به موسی(ع)، وحی شد؛

#  

# تورات از ناحیه پیام وحیانی دیگری از جانب خداوند جای‌گزین نخواهد شد؛

 

تجزیه و تحلیل ابن‌میمون از سیزده اصل بنیادین یهود هرچند بعدها به قلم و سخن علمای یهود نقد شدید شدند، ولی به‌تدریج به عنوان اعتقادنامه یهود پذیرفته شدند. <ref>هینلز، راهنمای ادیان زنده، ۱/۸۳ـ۸۷.</ref>

 

 

 

به باور امام‌خمینی در آیین یهود مبارزه با ظلم فرعون و توجه به مصالح مستضعفان در مقابل مستکبران وجود داشته است، چنان‌که موسی(ع)، مردم بنی‌اسرائیل را علیه فرعون تجهیز کرد و حکومت او را ساقط ساخت در حالی‌که مدعیان یهودیت و صهیونیسم بر خلاف تعالیم موسی(ع)، عمل می‌کنند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۸۹ـ۲۹۰ و ۸/۴۵۶ـ۴۵۷.</ref>

 

مسیحیت یکی از ادیان بزرگ ابراهیمی است و نخستین دسته از مسیحیان، یهودیانی بودند که کتاب‌های مقدس بنی‌اسرائیل را به‌خوبی می‌دانستند. در جوامع مسیحی به سبب پیوند کتاب‌های مقدس با مسیح(ع)، و استفاده از آنها به عنوان منبعی برای بحث و آموزش، خواندن کتاب‌های مقدسِ یهود ادامه پیدا کرد. این کتاب‌ها برای مسیحیان در حکم «عهد عتیق» بود و بیانگر مرحله‌ای از ارتباط با خداوند پیش از آمدن مسیح(ع)، که به همین اسم نیز نام‌گذاری شدند. <ref>هینلز، راهنمای ادیان زنده، ۱/۱۴۳.</ref> پیامبر مسیحیان، عیسی مسیح(ع)، از نسل داوود(ع) -یکی از انبیای قوم یهود- است. <ref>کتاب مقدس، متی، ب۱، ۱ـ۲۵ و ب۹، ۲۷؛ لوقا، ب۱، ۳۲.</ref> یاران عیسی(ع)، را «شاگردان» ایشان می‌نامند که آن حضرت دوازده تن آنان را برگزید و «رسول» نامید. <ref>لوقا، ب۶، ۱۳.</ref> قرآن کریم یاوران عیسی(ع)، را [[حواری]] می‌خواند <ref>مائده، ۱۱۱؛ صف، ۱۴.</ref> که به یاری او قیام کردند <ref>آل عمران، ۵۲؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۳/۲۰۳.</ref> و برخی بر این باورند که به همین جهت پیروان مسیح(ع)، به نصاری معروف گشته‌اند. <ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۲۵۹.</ref>

مسیحیان معتقدند کاهنان و کاتبان یهود پس از مخالفت با مسیح(ع)، <ref>متی، ب۲۱، ۱۵ و ۴۶؛ مرقس، ب۱۱، ۱۸.</ref> او را به حکم حاکم روم به [[صلیب]] کشیدند، <ref>مرقس، ب۱۵، ۱۴ـ۲۵.</ref> اما قرآن کریم مصلوب‌شدن مسیح(ع)، را رد و تأکید می‌کند مصلوب‌شدن و قتل ایشان صورت نگرفت و امر بر آنان مشتبه شد و خداوند او را به سوی خود بالا برد. <ref>نساء، ۱۵۷ـ۱۵۸.</ref>

مسیحیان مجموعه‌ای با عنوان [[کتاب مقدس]] را کتاب آسمانی می‌دانند. این کتاب از دو بخش عهد قدیم یا عتیق و عهد جدید تشکیل شده است. علت این نامگذاری آن است که آنان معتقدند خدا با انسان دو پیمان بسته است: پیمان کهن به واسطه پیامبران پیش از عیسی(ع)، و پیمان نو به واسطه مسیح(ع)، <ref>عبرانیان، ب۹، ۱۵.</ref> عهد جدید که منبع اصلی اعتقادات مسیحیان است، شامل ۲۷ کتاب و رساله است و از نظر موضوع به چهار بخش ۱. اناجیل، ۲. رسولان، ۳. نامه‌های رسولان و ۴. مکاشفه تقسیم می‌شود. انجیل‌ها نوشته پیروان مسیح(ع)، است که به نوشتن سیره آن حضرت اقدام کردند و از آنها چهار انجیل به رسمیت شناخته شد و باقی رها شدند. این چهار انجیل عبارت از: انجیل متی، مرقس، لوقا و یوحنا. میان سه انجیل اول هماهنگی وجود دارد و آن سه را انجیل همنوا می‌نامند. <ref>پطرس، قاموس الکتاب المقدس، ۱۲۱؛ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۱۲۸ـ۱۲۹.</ref>

از نگاه اندیشمندان اسلامی انجیل واقعی، وحیِ نازل‌شده بر عیسی(ع)، است که کتابی آسمانی همانند تورات و قرآن است؛ اما انجیل‌هایی که منسوب به متی، مرقس، لوقا و یوحنا است، کتاب‌هایی‌اند که پس از عیسی(ع)، نگاشته شده‌اند <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۳/۱۹۸.</ref> مسیحیان عیسی(ع)، را تجسم وحی و عین پیام الهی -و نه حامل آن- می‌دانند و به انجیلی که عیسی(ع)، آن را نوشته یا بر شاگردانش املا کرده باشد، باور ندارند. <ref>میشل، ۴۹ـ۵۰؛ میلر، ۶۶.</ref>

امام‌خمینی، انجیل موجود را -همچون تورات- کتاب تحریف‌شده می‌داند که علم آن نزد اهل بیت(ع)، است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۸۸.</ref> و معتقد است متن این کتاب گواه آن است که کتاب آسمانی نیست. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۹۱.</ref> ایشان آیین راستین مسیح(ع)، را بر خلاف ادعای مسیحیان، تنها یک آیین معنوی و روحانی نمی‌داند، بلکه آن را آیینی آمیخته با سیاست می‌داند که برای طرفداری از مظلومان و برقراری [[عدل]] و رحمت نازل شده است و آن عیسی‌(ع)، با گفتار آسمانی و کردار ملکوتی خود ظالمان و ستمگران را محکوم و مظلومان و مستضعفان را پشتیبانی کرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۷۵.</ref> به باور ایشان اگر مسیح(ع)، تنها معنویات و احکام می‌گفت، در معرض مصلوب‌شدن و اذیت ظالمان واقع نمی‌شد، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۱۱.</ref> ولی حاکمان و سیاست‌مداران سعی کردند سیاست را از مسیحیت جدا کنند و روحانیت مسیحیت را در [[کلیسا]] حبس کنند و سیاست را خود به دست بگیرند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۶۶.</ref> به اعتقاد ایشان اگر مسیحیان، از آیین راستین عیسی(ع)، پیروی و در برابر ستمکاران و جنایتکاران قیام کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۴۷ـ۳۴۸.</ref> نیمی از ظلم‌های مستکبران و مفاسد جهان از میان می‌رود و مستضعفان و مظلومان عالم می‌توانند به‌راحتی حقوق ازدست‌رفته خود را به دست آورند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۶۴ـ۲۶۵.</ref> ایشان معتقد است جنایت‌هایی که افراد به اسم مسیح(ع)، و مسیحیت انجام می‌دهند، چهره مسیحیت را مخدوش می‌کند، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۶ـ۳۷.</ref> در حالی‌که مسیح(ع)، اگر حضور داشت به داد مظلوم می‌رسید و از ظالمان دادخواهی می‌کرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۵۱.</ref>

اعتقاد به [[تثلیث]] «خدای واحد سه‌گانه» از عقاید اصلی مسیحیان است که در کتاب مقدس بیان شده است و این امر گرچه در عهد عتیق چندان واضح نیست، اما در عهد جدید به صورت واضح بیان شده است. <ref>یوحنا، ب۱۴، ۲۶؛ متی، ب۲۸، ۱۹؛ پطرس، قاموس الکتاب المقدس، ۲۳۲.</ref> تثلیث عبارت ‌است از وجود یک خداوند در سه اصل و اقنوم پدر (خداوند)، پسر (عیسی) و [[روح القدس]]. <ref>هاکس، قاموس کتاب مقدس، ۱۰۷ـ۱۰۸؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۳/۲۸۶.</ref> برخی از مسیحیان معتقدند پسر متولد از پدر است که تجسد یافته و با بدن و جسد مسیح(ع)، متحد گشته است؛ بنابراین اب و ابن‌ دو جوهر و دو اقنوم‌اند، یکی قدیم و یکی حادث، یکی اله و یکی انسان که متحد گشته‌اند. <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۶۹.</ref> برخی نیز قائل‌اند اعتقاد به تثلیث نتیجه تأثیر عقاید ناقص فیلسوفان یونان بوده است. <ref>هوردرن، راهنمای الهیات پروتستان، ۳۴.</ref>

مسیحیت دارای عقاید و آیین‌های دیگری نیز است که برخی از اساس نادرست‌اند و بخشی نیز با آمدن [[شریعت اسلام]] نسخ شده‌اند؛ ازجمله [[دعا]] و [[نیایش]]، [[غسل تعمید]]، [[اعتراف]]، [[تدهین]]، [[عشای ربانی]] و تأیید که مرحله پذیرش مسئولیت مشارکت فرد در امت مسیحی و تثبیت ایمان اوست، <ref>هینلز، راهنمای ادیان زنده، ۱/۲۵۳ـ۲۵۴، ۲۶۳ـ۲۶۶، ۲۶۹ و ۲۷۱ـ۲۷۲.</ref> چنان‌که قرآن کریم اعتقاد ناروای مسیحیت به تثلیث را نیز مردود شمرده است. <ref>مائده، ۷۳؛ نساء ۱۷۱.</ref>

امام‌خمینی معتقد است اعتقاد مسیحیان به اقانیم سه‌گانه خدای تعالی از عقاید تحریف‌شده‌ آنان است که خداوند را در جوهر، واحد و در اقنوم که لفظی سریانی به معنای «اصل» است، سه‌گانه دانسته‌اند. به ذات خدا با اقنوم وجود، «أب» و با اقنوم علم، «ابن» و با اقنوم حیات «روح القدس» می‌گویند و باور دارند که علم تجسّد پیدا کرده و عیسی(ع)، پسر یگانه خداوند است. <ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۱۷.</ref> قرآن کریم با رد ادعای مسیحیان در تثلیث و اینکه عیسی(ع)، را پسر خداوند خوانده است، خداوند را از این امور منزه دانسته و عیسی(ع)، را بنده و کلمه الهی شمرده است. <ref>نساء، ۱۷۱؛ ← امام‌خمینی، امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۱.</ref> امام‌خمینی معتقد است این شرک و مخالف توحید حقیقی است <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۵۴۱.</ref> و ادله توحید همه اقسام شرکِ اهل کتاب را نفی می‌کند. <ref>← امام‌خمینی، تقریرات، ۶۱ـ۷۹.</ref>

 

# [[کاتولیک]]: این فرقه مهم‌ترین و پرجمعیت‌ترین فرقه مسیحیت است که مرکز آن در واتیکان است و در رأس آن [[پاپ]] قرار دارد. آنان خود را نماینده حقیقی کلیسای مقدس‌ می‌دانند و به تعمید، قربانی، اعتراف، عشای ربانی و مسح بیماران معتقدند. <ref>آریا، آشنایی با تاریخ ادیان، ۱۵۸ـ۱۵۹.</ref>

#  

# [[ارتدکس]]: بر اثر اختلاف میان کلیسای روم شرقی و مسیحیان آن، مردم روم شرقی از کلیسای کاتولیک جدا شدند و تحت اندیشه‌های فلسفی روم باستان قرار گرفتند. این گروه از نظر عقیدتی چندان اختلافی با کاتولیک‌ها ندارند و بزرگ‌ترین اختلاف آنان این است که ارتدکس‌ها، روح‌القدس را تنها منبعث از پدر می‌دانند؛ اما به باور کاتولیک‌ها روح‌القدس منبعث از پسر نیز است. <ref>آریا، آشنایی با تاریخ ادیان، ۱۵۹ـ۱۶۰؛ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۱۶۹ـ۱۷۰.</ref>

#  

# [[پروتستان]]: از قرن شانزدهم میلادی به بعد در اروپای غربی فشارهای بی‌اندازه و قوانین سخت کلیسای کاتولیک سبب شد گروهی از روشنفکران از کلیسای روم فاصله بگیرند و نهضت پروتستان را به‌وجود آورند. <ref>فروغی، سیر حکمت در اروپا، ۹۸؛ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۱۷۰.</ref> از رهبران این نهضت مارتین لوتر بود که علیه فروش آمرزش‌نامه و ادعای برتری کلیسای رم بر جهان مسیحیت قیام کرد. <ref>آریا، آشنایی با تاریخ ادیان، ۱۶۰؛ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۱۶۴ـ۱۶۵.</ref> آنان برخی آموزه‌ها و تشریفات کلیسای کاتولیک را کنار زدند. <ref>زینر، دانشنامه‌ فشرده ادیان زنده، ۱۶۸ـ۱۷۳.</ref> از میان آیین‌های هفت‌گانه مقدس، غسل تعمید و عشای ربانی تقریباً میان همه مسیحیان مورد اتفاق است؛ اما مسیحیان کاتولیک و ارتدوکس پنج آیین دیگر بر آن می‌افزایند. <ref>توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۱۵۲.</ref>

# [[ملکائیه]]: آنان عقیده داشتند مسیح ناسوت کلی و قدیم و ازلی است و [[حضرت مریم|مریم]] خدای ازلی را زایید. آنان مسیح(ع)، را پسر خدا و غیر مخلوق و از جنس پدرش می‌دانستند.

# [[نسطوریه]]: این فرقه اقانیم ثلاثه را نه زاید بر ذات و نه متّحد با آن می‌دانستند. بعضی از آنان اقانیم سه‌گانه را خدا می‌دانستند و بعضی عیسی(ع)، را [[اله]] و [[انسان]]، و لاهوت را با ناسوت متحد می‌دانستند.

# [[یعقوبیه]]: آنان در اقانیم سه‌گانه اختلافی با فرقه نسطوریه نداشتند؛ ولی می‌گفتند لاهوت به ناسوت منقلب شد؛ پس خدا مسیح(ع)، شد و مسیح(ع)، همان خداست که متجسد شده است. امام‌خمینی این عقاید مسیحیان را عقاید باطل و غریب می‌داند که [[شرک]] است و حق‌تعالی از آن منزه است. <ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۱۶ـ۱۷؛ امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۰۳.</ref>

==مجوس (زرتشت)==

 

 

مجوسیان بر این اعتقادند که [[یزدان]] مبدأ [[خیر]] و [[اهرمن]] مبدأ [[شر]] است و یزدان اهرمن را ایجاد کرده است؛ اما ایجاد او شر نبوده، بلکه شر از اهرمن ناشی شده است. از این‌رو بعضی مجوس را ازجمله ثنویه به شمار نمی‌آورند؛ زیرا ثنویه به دو مبدأ نور و ظلمت قائل بودند که ازلی و قدیم‌اند؛ اما مجوس نور را قدیم و ظلمت را حادث می‌دانند و نور را یزدان و اهرمن را [[شیطان]] می‌نامند که منشأ شرور است. <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۷۸، ۲۹۰؛ نراقی، جامع الافکار و ناقد الانظار، ۱/۴۵۵؛ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۱۱.</ref>

 

# توحید: اصل عقیده زرتشت بر یگانه‌پرستی بوده است و معلوم نیست که گرایش زرتشتیان بر دوگانه‌پرستی از چه عصری آغاز شد. در اعتقاد آنان اهورامزدا در عرض جلال خود هیچ ضد و مثلی ندارد. <ref>ناس، تاریخ جامع ادیان، ۴۶۰.</ref>

#  

# [[معاد]] و بقای روح: در آیین زرتشت مرگ به مفهوم «نیستی» حقیقت ندارد. آنان قائل به جاودانگی روح‌اند؛ همچنین آنان به صراط، میزان اعمال، [[بهشت]] و [[برزخ]] معتقدند. <ref>توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۶۶.</ref>

#  

# اندیشه، گفتار و کردار نیک: در آئین زرتشت، سه رکن اندیشه نیک (هَومَتَه)، گفتار نیک (هوخْته) و کردار نیک (هورشته) بیش از هر چیز قابل توجه است. <ref>اوستا، وندیداد، فرگرد ۱۸: ۱۷.</ref>

 

==صابئیان==

 

قرآن کریم در بعضی آیات صابئیان را در کنار اهل کتاب یاد کرده است. <ref>بقره، ۶۲؛ حج، ۱۷.</ref> صابئی از ریشه «صبوه» و معنایی مقابل حنیفیه دارد و صابئه به سبب دورشدن از سنت‌های حق و گمراهی از روش انبیا، صابئه گفته شده‌اند. این طایفه معتقدند انسان در شناخت خداوند و اوامر و نواهی او نیازمند واسطه‌هایی است که باید از جنس روحانیون و مجردات باشند، نه از جنس بشر <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۲/۳۰۷ـ۳۰۸.</ref> همچنین قائل‌اند سیارات علویه به‌منزله بدن برای روحانیون‌اند که مبدأ موجودات و معاد آنها به شمار می‌روند. <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۲/۳۳۴ـ۳۳۵.</ref> برخی از این طایفه از انبیا تنها [[حضرت شیث|شیث]] و [[حضرت ادریس|ادریس]] را پذیرفته‌اند. <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۲/۳۰۶؛ جرجانی، ۸/۲۳۵.</ref> از نگاه فقهی در اینکه صابئیان ملحق به مسیحیان یا یهود یا مجوس باشند یا گروهی باشند که ستارگان را می‌پرستند، اختلاف است. <ref>علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۹/۲۸۲ـ۲۸۳؛ کرکی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ۳/۴۴۸.</ref> برخی صابئه را دینی آمیخته از مذهب مجوس می‌دانند <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۱۹۶.</ref> برخی نیز معتقدند صابئیان دو گروه‌اند: گروهی موافق مسیحیان در [[اصول دین]] و گروهی مخالف آنان که ستارگان هفت‌گانه را می‌پرستند که به مجوس نزدیک‌ترند. <ref>کرکی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ۱۲/۳۸۵.</ref>

 

 

==منابع==

 

* آمدی، سیف‌الدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد مهدی، قاهره، دارالکتب، ۱۴۲۳ق.

 

 

* ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکرـدار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.

 

 

* ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه(ص)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.

 

* ابوالمعالى، محمدبن‌نعمت، بیان الأدیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلى و اسلامى (قرن پنجم)، تهران، روزنه‌، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، امام‌خمینی، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، امام‌خمینی، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح امام‌خمینی، چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کتاب امام‌خمینی، الطهاره، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

 

 

* توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، تهران، سمتـمؤسسه فرهنگی طهـمرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.

 

 

* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

 

* حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.

 

* خاتمى، سیداحمد، فرهنگ علم کلام، تهران، صبا، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.

 

 

* زینر، رابرت چارلز، دانشنامه‌ فشرده ادیان زنده، ترجمه دکتر نزهت صفای اصفهانی، تهران، نشر مرکز، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

 

* سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، چاپ بیست ‌و یکم، ۱۳۸۵ش.

 

 

* طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه ‌الامامیه، تحقیق سیدمحمدتقی کشفی، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.

 

 

* فخر رازی، محمدبن‌عمر، کتاب الفرق فی احوال المسلمین و المشرکین، چاپ‌شده در کتاب چهارده رساله‌، ترجمه و تصحیح سیدمحمدباقر سبزواری، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.

 

 

* کتاب مقدس، بی‌جا، ‌دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.

 

* کرکی، محقق ثانی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ دوّم، ۱۴۱۴ق.

 

 

* نعمانى، شبلى، تاریخ علم کلام‌، ترجمه سیدمحمدتقى فخر داعى‌، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

 

 

* هندى، رحمت‌الله، إظهار الحق، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.

 

==پیوند به بیرون==

 

احمدعلی محسنی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/497/ اهل کتاب(۲)]»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۴۹۷-۵۰۶.