علی‌اکبر مشکینی

علی‌اکبر مشکینی

شناسنامه
نام کامل	علی‌اکبر مشکینی
لقب	آیت‌الله مشکینی
زادروز	۱۳۰۰ش.
شهر تولد	مشکین‌شهر، استان اردبیل
کشور تولد	ایران
تاریخ درگذشت	۱۳۸۶ش.
شهر درگذشت	تهران
کشور درگذشت	ایران
آرامگاه	حرم حضرت معصومه(س)
دین	اسلام
مذهب	شیعه
پیشه	روحانی
اطلاعات سیاسی
پست‌ها	امام جمعه
اطلاعات علمی و مذهبی
اساتید	سیدحسن بروجردی • سیدمحمد محقق داماد • سیدمحمد حجت کوه‌کمره‌ای
تالیفات	مصطلحات الفقه • مصطلحات الاصول • الفقه المأثور • الرسائل الجدیدة • المواعظ العددیة

علی‌اکبر مشکینی استاد برجسته، روحانی مبارز، یار امام‌خمینی، رئیس مجلس خبرگان رهبری و امام‌جمعه قم.

علی‌اکبر فیض، معروف به مشکینی در سال ۱۳۰۰ متولد شد و در مشکین‌شهر اردبیل و قم تحصیلات حوزوی خود را به انجام رساند و هم­زمان با تحصیل دروس مختلف را تدریس می­‌کرد. او برای اصلاح برنامه‌­های آموزشی حوزه بعضی از کتاب‌­های درسی را تحریر و تلخیص کرده است.

او هم­زمان با آغاز نهضت امام‌­خمینی وارد فعالیت سیاسی شد و از همراهان امام­‌خمینی بوده است. او سال ۱۳۴۵ برای ملاقات با امام‌­خمینی به نجف رفت و در هفت ماه توقف در نجف به تحصیل و تدریس اشتغال داشت و بعد از بازگشت، سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۴۹ در حوزه علمیه خرم‌­آباد به تدریس پرداخت. او پس از درگذشت سیدمحسن حکیم مرجعیت امام‌خمینی را به جامعه معرفی کرد.

مشکینی در سال­‌های مبارزه دستگیر و به شهرهای مختلف تبعید گردید. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی یکی از نمایندگان آذربایجان در مجلس خبرگان قانون اساسی بود و مدتی امامت جمعه تبریز را بر عهده داشت. او نماینده مردم تهران در مجلس خبرگان رهبری بود و ریاست این مجلس را بر عهده داشت. مشکینی امام جمعه قم بود و در سال ۱۳۸۶ درگذشت و در حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.

زندگی‌نامه

علی‌اکبر فیض معروف به علی مشکینی در سال ۱۳۰۰ در روستای آلنی از توابع مشکین‌شهر واقع در استان اردبیل متولد شد پدرش علی‌کرم روحانی منطقه و مرجع دینی مردم بود. اجداد وی نیز غالباً از افراد محترم و معتمد مردم بودند؛ محمدتقی، جد هفتم مشکینی که روحانی منطقه نیز بود، به‌سبب مخالفت با خواسته نامشروع نادرشاه و به دستور او، زیر شکنجه به شهادت رسید.

تحصیلات

علی‌اکبر مشکینی هنوز کودک بود که پدرش برای تحصیل به نجف اشرف رفت؛ خانواده چند سال بعد و به همراه دایی وی، محمدحسین، به پدر پیوستند. او در چهارسالگی و به خواست پدر، تحصیل خود را از مکتبخانه‌ای در نجف و با خواندن قرآن، کتاب‌های رایج و نیز آموزش خط آغاز کرد. دو سال بعد مادرش درگذشت؛ ناگزیر همراه پدر به ایران بازگشت و با سکونت در مشکین‌شهر بخشی از مقدمات را نزد پدر آموخت. وی در شانزده‌سالگی پدرش را از دست داد و مسئولیت سرپرستی خانواده بر عهده او قرار گرفت؛ ولی به سبب علاقه‌ای که به تحصیل علوم دینی داشت با وجود شرایط بسیار سخت و مشکلات زیاد، به حوزه اردبیل رفت و تحصیلات خود را ادامه داد. او پس از آموختن بخش دیگری از مقدمات راهی قم شد. هزینه سفر را دوستان پدرش و سیدمحمد بادکوبه‌ای عالم معروف اردبیل فراهم کردند. یونس اردبیلی نیز که از علمای بزرگ آن منطقه بود با توجه به استعداد مشکینی به وی توصیه کرد که درس خود را ادامه داده و برای ادامه تحصیل به قم برود.

مشکینی در پایان دوره حکومت رضاشاه پهلوی به قم رفت و درس‌های دوره سطح را از سیدرضا بهاءالدینی و دیگر استادان حوزه فرا گرفت. سپس در درس خارج فقه و اصول سیدمحمد محقق داماد، سیدمحمد حجت کوه‌کمره‌ای و سیدحسین بروجردی شرکت کرد و در فقه و اصول به درجه اجتهاد رسید. وی در حدود دوازده سال با حسینعلی منتظری و سیدمحمد حسینی بهشتی هم‌حجره و هم‌بحث بود و با علی احمدی میانجی و سیدمهدی روحانی بیشترین معاشرت و دوستی را داشت. وی هم‌زمان با تحصیل، دروس مختلف سطح را تدریس می‌کرد و درس‌های کفایه الاصول و رسائل و مکاسب وی از شلوغ‌ترین درس‌های حوزه بود. او تفسیر قرآن و اخلاق نیز تدریس می‌کرد و درس اخلاق او که سال‌ها به صورت هفتگی برگزار می‌شد، در حوزه مشهور بود و طلبه‌ها و فضلای حوزه از آن استقبال می‌کردند وی شاگردان زیادی را پرورش داد و جمع زیادی از علما و استادان بزرگ حوزه از شاگردان او بوده‌اند.

مشکینی در سال ۱۳۳۷، با اندیشه اصلاح حوزه و به همراه گروهی از فضلا و استادان حوزه، نامه‌ای به مرجع تقلید وقت و زعیم حوزه، سیدحسین بروجردی نوشت و خواستار اصلاحات و تغییراتی در نظام آموزشی حوزه و گنجاندن برخی دروس همچون اخلاق در برنامه درسی حوزه شد. او که در آن هنگام خود از مدرسان معروف و سرشناس بود، درباره این موضوع، مشورت‌هایی با دیگر علمای بزرگ حوزه نیز داشت. وی در سال ۱۳۳۹ همراه با حسینی بهشتی و عبدالرحیم ربانی شیرازی برنامه آموزشی هفده‌ساله‌ای را برای تحصیلات حوزه تهیه کردند تا پس از تصویب بروجردی اجرا کنند؛ ولی با درگذشت بروجردی در فروردین ۱۳۴۰ این کار عملی نشد. چند ماه بعد و با آغاز سال تحصیلی جدید، این برنامه در مدرسه حقانی (منتظریه) که تازه تأسیس شده بود و خود او از مؤسسان آن بود، اجرا شد. مشکینی با انگیزه اصلاح متون درسی حوزه و به‌رغم مخالفت‌های موجود، با سبک خاصی به خلاصه‌سازی و تنظیم کتاب‌های مهم درسی رسائل و مکاسب شیخ‌مرتضی انصاری و نیز اصلاح و بازنویسی کتاب معالم الاصول پرداخت و آنها را برای تدریس در حوزه آماده کرد.

فعالیت‌های سیاسی

فعالیت سیاسی مشکینی از مخالفت با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی که امام‌خمینی رهبری اصلی آن را بر عهده داشت آغاز شد؛ او در ایجاد هماهنگی میان علمای قم و آذربایجان نقش مهمی داشت پس از انتشار لوایح شش‌گانه از سوی رژیم پهلوی با عنوان «انقلاب سفید» و اعلام برگزاری همه‌پرسی درباره آن، امام‌خمینی در اواخر دی ۱۳۴۱ با صدور اعلامیه‌ای به مخالفت با آن برخاست. مشکینی در همراهی با این مخالفت، در ۴/۱۱/۱۳۴۱ در برخی از روستاهای ملایر سخنرانی کرد و که موجب بازداشت و بازجویی او از سوی سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) شد. امضای او که همراه همیشگی نهضت امام‌خمینی بود، تقریباً پای همه اطلاعیه‌های علما و فضلای حوزه علمیه علیه رژیم پهلوی، دیده می‌شد. (ببینید: انجمن‌های ایالتی و ولایتی و انقلاب سفید)

در ۱۷ اسفند ۱۳۴۲ پس از اینکه محمدرضا پهلوی اسدالله عَلَم را از نخست‌وزیری برکنار کرد و حسنعلی منصور ریاست دولت را بر عهده گرفت، مشکینی و حسینعلی منتظری در تلگرامی به دولت، خواهان آزادی امام‌خمینی، سیدحسن قمی و سیدمحمود طالقانی که در بازداشت بودند، شدند. همچنین دوم فروردین ۱۳۴۳ در مراسمی که سیدکاظم شریعتمداری به مناسبت سالگرد فاجعه مدرسه فیضیه قم، در مسجد مدرسه حجتیه برگزار کرده بود، مشکینی سخنرانی کرد و با یادکرد فاجعه مدرسه فیضیه و اعتراض به حضور مأموران پلیس در آن مجلس از ادامه بازداشت امام‌خمینی، بهاءالدین محلاتی و سیدحسن طباطبایی قمی به‌شدت انتقاد کرد. در اردیبهشت ۱۳۴۳ نیز تشکیلاتی مبارزاتی و انقلابی در حوزه علمیه قم با نام «جمعیت سری یازده‌نفره یا جمعیت سری اصلاح حوزه» تشکیل شد که مشکینی نیز در آن حضور داشت. در این جلسه که علاوه بر او، افرادی مانند منتظری، عبدالرحیم ربانی شیرازی، سیدعلی خامنه‌ای، علی قدوسی و اکبر هاشمی رفسنجانی نیز شرکت داشتند، اساسنامه مفصلی تدوین شد که بعدها نشریات مخفی بعثت و انتقام، آن را منتشر کردند.

در پی تبعید امام‌خمینی در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ به ترکیه، مشکینی در جلسه‌ای که در خانه خود و با حضور استادان و طلاب حوزه علمیه تشکیل داد، از این اقدام حکومت به‌شدت انتقاد کرد. او در ۲۹ بهمن این سال نیز به همراه گروهی از علمای حوزه در نامه‌ای سرگشاده خطاب به امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت به بازداشت و تبعید امام‌خمینی اعتراض کرد. پس از انتقال امام‌خمینی از ترکیه به عراق در مهر ۱۳۴۴، مشکینی همراه جمعی از فضلای آذربایجانی حوزه علمیه قم، در نامه سرگشاده‌ای به امام‌خمینی، ضمن اظهار خوشحالی از حضور ایشان در نجف، ادامه تبعید ایشان را مایه نگرانی شدید ملت ایران به‌ویژه جامعه روحانیت دانستند. همچنین در اقدامی دیگر، او و افرادی چون منتظری، ربانی شیرازی و هاشمی رفسنجانی در جلسه‌ای در خانه سیدحسن طاهری خرم‌آبادی تصمیم گرفتند دونفر دونفر ضمن دیدار با مراجع تقلید، درباره وضعیت تبعید امام‌خمینی مشورت کنند.

اساسنامه جمعیت سری اصلاح حوزه در میانه خرداد ۱۳۴۵ به دست مأموران ساواک افتاد و با دستگیری علی قدوسی، بقیه اعضا ازجمله مشکینی به‌اجبار پنهان شدند. مشکینی در سال ۱۳۴۵ برای دیدن امام‌خمینی و ادامه تحصیلات، مخفیانه به عراق رفت و در حوزه نجف به تحصیل و تدریس پرداخت و چنان‌که خود نوشته‌است در نجف نزدیک هفت ماه توقف کرد و از دروس برخی از مراجع ازجمله امام‌خمینی بهره‌مند شد؛ اما به دلیل شدت گرمی هوا و ضعف مزاج نتوانست در نجف بماند و پس از هفت ماه در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۴۶ به ایران برگشت و وارد قم شد مشکینی در سال ۱۳۴۶ از سوی مهدی قاضی خرم‌آبادی به حوزه علمیه خرم‌آباد دعوت شد و به اطلاع امام‌خمینی نیز رسید و ایشان با تأیید و تجلیل از مشکینی اظهار داشت اگرچه میل داشته‌است او در حوزه قم و یا یکی از حوزه‌های پرجمعیت حضور داشته باشد که نفع وی عام باشد، اما به دلیل موقعیت حساس خرم‌آباد با آن موافقت می‌کند و امیدوار است حضور وی در آن شهر موجب برکات زیادی باشد و مدرسان و محصلان نیز قدر وی را بدانند اما این سفر امکان‌پذیر نشد. ساواک با نگرانی از حضور مشکینی در قم، او را بازداشت و به مشهد تبعید کرد. وی در طول اقامت در مشهد در سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۴۹ در مدرسه میرزاجعفر تدریس می‌کرد. او در این مدت تحت مراقبت مأموران ساواک بود و یک‌بار نیز به دست ساواک خراسان بازداشت و اندکی بعد آزاد شد.

پس از تمام‌شدن مدت تبعید، مشکینی قصد ادامه اقامت در مشهد را داشت؛ ولی ساواک او را مجبور به ترک این شهر کرد؛ از این‌رو در سال ۱۳۴۹ دوباره به قم بازگشت. در همان سال، مشکینی و منتظری به دلیل نوشتن تقریظی بر کتاب شهید جاوید نوشته نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی و حمایت از آن کتاب، با انتقاد برخی علما روبه‌رو شدند. پس از زیادشدن مخالفت‌ها و نیز سوء استفاده ساواک از این ماجرا، مشکینی تقریظ خود را پس گرفت

پس از درگذشت سیدمحسن حکیم از مراجع تقلید نجف، مشکینی به همراه شماری از علمای مبارز مانند منتظری، حسین نوری همدانی و محمد فاضل لنکرانی، برای بار دوم موضوع مرجعیت امام‌خمینی را در نامه‌ای مطرح کردند. ساواک با آگاهی از این نامه در ۱/۷/۱۳۴۹ مشکینی را بازداشت کرد؛ ولی روز بعد وی با سپردن تعهد آزاد شد.

در مرداد ۱۳۵۲ کمیسیون امنیت اجتماعی شهرستان قم تصمیم گرفت جمعی از علمای مبارز ازجمله مشکینی را به اتهام پخش اعلامیه‌های امام‌خمینی علیه رژیم و امضای نامه مرجعیت ایشان، به نقاط بد آب و هوا تبعید کند. در زمان صدور این حکم، مشکینی در زادگاهش، روستای آلنی اردبیل بود؛ مأموران ساواک او را در همان‌جا بازداشت و برای مدت سه سال به ماهان در استان کرمان و سپس به شهرهای گلپایگان و کاشمر تبعید کردند. وی با وجود مراقبت و سخت‌گیری‌های مأموران ساواک در تبعید، به فعالیت‌های علمی، فرهنگی و سیاسی خود ادامه می‌داد.

مشکینی علاوه بر شهرهای محل تبعید، در مناسبت‌های مذهبی مانند ماه مبارک رمضان، به شهرهای مختلف مانند زنجان، اردبیل و همدان سفر می‌کرد و نقش فعالی در مبارزات سیاسی مردم داشت. او با بسیاری از روحانیان مبارز ازجمله سیدعلی اندرزگو و سیدمحمدرضا سعیدی ارتباط و فعالیت‌های مشترک داشت و برای مدتی نیز به دعوت اندرزگو در حوزه علمیه چیذر و شمیران تهران، درس اخلاق می‌داد.

پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی در اول آبان ۱۳۵۶، مشکینی به نمایندگی از طرف مدرسان حوزه علمیه قم، تلگرام تسلیتی برای امام‌خمینی فرستاد؛ همچنین در پی درج مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات در ۱۷ دی ۱۳۵۶، مشکینی و گروهی از مدرسان حوزه علمیه قم، در اعتراض به اقدام رژیم، درس‌های خود را تعطیل کردند. اعتراضات مردم و روحانیون که با تجمع در بیوت مراجع تقلید و راهپیمایی در روزهای ۱۸ و ۱۹ دی همراه بود واکنش خشونت‌بار رژیم و شهادت و زخمی‌شدن چندین نفر را در پی داشت. مشکینی به همراه جمعی از علمای حوزه، با صدور اعلامیه از اقدام خشن رژیم در سرکوب تظاهرات مردم، اعلام انزجار کردند. (ببینید: نوزده دی) سال ۱۳۵۷، زمانی که امام‌خمینی از عراق به فرانسه هجرت کرد، مشکینی و جمعی از علما با ارسال تلگرامی به والری ژیسکاردستن، رئیس‌جمهور وقت فرانسه، از وی خواستند مقام و شخصیت ایشان را محترم بشمرد و از نهضت مردم ایران حمایت کند. همچنین در ۲۹ آذر ۱۳۵۷، او به همراه عده‌ای از علما با صدور اعلامیه‌ای سلطنت محمدرضا پهلوی را نامشروع و غیر قانونی اعلام کردند و خواستار کناره‌گیری فوری او از قدرت شدند.

فعالیت‌های پس از انقلاب

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام‌خمینی در ۱۲ فروردین ۱۳۵۸، در حکمی مشکینی را مأمور رسیدگی به امور محلی اردبیل کرد. ایشان در این حکم سرکشی به کمیته‌های انقلاب، سامان‌دادن به اوضاع مردم و نیز دعوت اهالی منطقه به اتحاد و پرهیز از تفرقه را به مشکینی توصیه کرد. مشکینی که به همراه تعداد دیگری از مدرسان حوزه علمیه قم، از اعضای هیئت امنای مسجد جمکران بود، در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۵۸ در نامه‌ای به امام‌خمینی، بعضی تغییرات در حفاظت و اداره این مسجد را پیشنهاد کردند که به تأیید ایشان رسید.

در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی و پس از سفارش امام‌خمینی به شرکت و حضور مؤثر روحانیون در این انتخابات مشکینی به عنوان نامزد مشترک ائتلاف حزب جمهوری اسلامی و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و به نمایندگی از مردم آذربایجان شرقی شرکت کرد و با رأی بالا وارد مجلس خبرگان قانون اساسی شد. او پیش از این هم در نقد و بررسی پیش‌نویس قانون اساسی که به توصیه امام‌خمینی به عهده مدرسین گذاشته شده بود، نقش فعالی داشت در مرداد ۱۳۵۸، مشکینی در نامه‌ای به امام‌خمینی وکالت سیدکاظم حسینی میانجی را برای مصرف اموال وقفی یکی از وقف‌کنندگان پیشنهاد کرد که مورد تأیید ایشان قرار گرفت. وی همچنین در تدوین قانون اراضی شهری در سال‌های ۱۳۵۹ ـ ۱۳۶۰ نقش داشت. امام‌خمینی پیش از تصویب این طرح در شورای انقلاب، سه‌نفر از فقها یعنی مشکینی، منتظری و حسینی بهشتی را مأمور بررسی و مطالعه این قانون کرده بود. (ببینید: مجلس خبرگان قانون اساسی)

پس از شهادت سیداسدالله مدنی، امام‌جمعه تبریز در شهریور ۱۳۶۰ امام‌خمینی، مشکینی را به صورت موقت، به جای او گمارد و او تا آبان ۱۳۶۰ که مسلم ملکوتی به این سمت برگزیده شد در این مسئولیت بود. وی با حکم امام‌خمینی، گزینش و اعزام قاضیان به شهرهای مختلف کشور و امامت جمعه قم را نیز به عهده داشت. وی به حکم امام‌خمینی عضو هیئت مؤسس مکتب خواهران (جامعةالزهراء(س)) در قم بود. همچنین در ۱۹ آذر ۱۳۶۶، به عنوان رئیس مجلس خبرگان رهبری، در دیدار تحویل وصیت‌نامه امام‌خمینی و مهر و موم کردن آن حضور داشت و سخن گفت و نیز او در شمار بیست نفر برگزیده امام‌خمینی برای بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸ قرار گرفت. و رئیس این شورا شد. (ببینید: سیداسدالله مدنی و مسلم ملکوتی)

در نخستین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری در سال ۱۳۶۱، توصیه امام‌خمینی به حضور جدی روحانیت در این صحنه همچنین اهمیت حوزه انتخابی تهران موجب شد، مشکینی از حوزه تهران داوطلب شرکت در این مجلس شود. نام وی در رأس فهرست پیشنهادی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و نیز جامعه روحانیت مبارز قرار گرفت. او در دوره‌های دوم و سوم مجلس خبرگان رهبری نیز از سوی این دو تشکل معرفی و انتخاب شد و در هر سه دوره ریاست مجلس را به عهده داشت. مشکینی افزون بر این، مسئولیت‌هایی چون عضویت در شورای مدیریت حوزه قم‏ عضویت و دبیری جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضویت در هیئت مؤسس دانشگاه امام‌صادق(ع) و تأسیس مدرسه الهادی(ع) را در کارنامه خود دارد. وی در طول دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، با هدف حمایت از رزمندگان و تشویق مردم و جوانان برای رفتن به جبهه تلاش می‌کرد و خود بارها لباس بسیجی پوشید و در مناطق جنگی و قرارگاه‌های جنگ حضور یافت.

(ببینید: مجلس خبرگان رهبری)

مشکینی که همواره فردی ساده‌زیست و متواضع بود، در اردیبهشت ۱۳۵۸ در واکنش به دستگیری فرزندان خود از سوی کمیته انقلاب اسلامی، در نامه‌ای به رئیس کمیته مرکزی، این خبر را طلیعه مسرت‌بخش عدالت در حکومت اسلامی خواند و از زحمات پاسداران تشکر کرد. وی همچنین تأکید کرد در صورت اثبات جرم، فرزندانش طبق مقررات اسلامی به کیفر برسند. مشکینی از گذشته ارادت و علاقه بسیاری به امام‌خمینی داشت و خود را مطیع ایشان می‌دانست؛ همچنین از باور امام‌خمینی به ضرورت مبارزه با رژیم پهلوی و نابودی آن، به‌شدت و با صراحت دفاع می‌کرد؛ چنان‌که امام‌خمینی در ۲۵/۴/۱۳۶۴، در سومین اجلاس سالانه مجلس خبرگان رهبری، از حسن نظر مشکینی نسبت به خود تشکر کرد و آرزو کرد عنایت خداوند نیز مطابق با این حسن نظر باشد. علاقه زیاد او به امام‌خمینی، موجب شد در ۷ مهر ۱۳۶۶ و در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور با امام‌خمینی، به ستایش از ایشان بپردازد که با واکنش و گلایه امام‌خمینی روبه‌رو شد.

امام‌خمینی نیز مشکینی را فردی صالح می‌دانست و به او اعتماد داشت؛ چنان‌که بارها با معرفی او به افرادی اجازه شرعی در امور حسبیه داد و به نقلی پس از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و بازگشت ایشان به قم، مورد اعتماد و طرف مشورت ایشان در مسائل بود؛ همچنین شخصیت علمی، فقهی، زهد و تقوای او مورد تأیید امام‌خمینی بود و بر همین اساس پس از پیروزی انقلاب اسلامی مسئولیت‌های مهمی بر عهده وی گذاشت. امام‌خمینی در اول تیر ۱۳۵۹ در جمع مسئولان اطلاعات سپاه، مشکینی را فردی صالح و ازجمله کسانی دانست که می‌توان در امور مختلف به آنها مراجعه کرد و دستور گرفت. ایشان همچنین درباره انتخابات حوزه علمیه قم و متمم قانون اساسی و عدم لزوم درج شرط مرجعیت در شرایط رهبری نظام به مشکینی نامه نوشته و رهنمودهایی را به وی به عنوان رئیس مجلس خبرگان رهبری و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ابلاغ کرد.

درگذشت و آثار

مشکینی تا پایان عمر، ریاست مجلس خبرگان رهبری، عضویت مجمع تشخیص مصلحت نظام و اقامه نماز جمعه قم را برعهده داشت و سرانجام در هشتم مرداد ۱۳۸۶ در ۸۶سالگی بر اثر بیماری سرطان خون در بیمارستان بقیةالله(ع) تهران درگذشت. پیکر او پس از تشییع در تهران و قم، در مسجد بالاسر حرم فاطمه معصومه(ع) به خاک سپرده شد.

مشکینی آثار و کتاب‌های زیادی تألیف کرده‌است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از تفسیر روان قرآن در هشت جلد، ترجمه قرآن مجید، المواعظ العددیه، الرسائل الجدیده، ازدواج در اسلام، تحریر المعالم، قصار الجمل، مصطلحات الفقه، مصطلحات الاصول، الفقه المأثور، مسلکنا فی العقائد و الاخلاق و العمل، الهادی الی موضوعات نهج البلاغه و کشکول حکمت. از وی تعلیقه‌ای استدلالی نیز در چهار جلد بر تحریر الوسیله امام‌خمینی با عنوان التعلیقات الاستدلالیة علی تحریر الوسیله منتشر شده‌است. مجموعه تألیفات وی با عنوان مجموعه آثار در ۲۷ موضوع و در پنجاه جلد تنظیم و منتشر شده‌است. برخی از خدمات اجتماعی و فرهنگی مشکینی نیز عبارت‌اند از: ساخت بیمارستان، داروخانه، چاپخانه و مدرسه الهادی(ع) و مشارکت در راه‌اندازی جامعةالزهرا(س)، مدرسه حقانی و دانشگاه امام‌صادق(ع)

پیوند به بیرون

• زینب ابراهیمی، مشکینی، علی‌اکبر، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۳۱۵-۳۲۲.