مسجد

مَسجد عبادتگاه مسلمانان، اهمیت، کارکردهای آن و مسئولیت مسلمانان.

مفهوم‌شناسی

مسجد واژه‌ای عربی و اسم مکان از ماده «سجد» به معنای جایگاه و محل عبادت است؛ همچنین به خانه خدا و محل سجود گفته می‌شود. این واژه در اصطلاح برای عبادتگاه عمومی مسلمانان به کار می‌رود. در متون فقهی مسجد مکان معین و وقف‌شده برای نماز است. مسجد علاوه بر اینکه محلی برای عبادت مسلمانان است، می‌تواند مکانی برای فعالیت‌های عمومی دیگر نیز باشد.

پیشینه

در قرآن کریم نخستین مکان ایجادشده برای پرستش خداوند متعال کعبه معرفی شده‌است که به دست ابراهیم(ع) بنا شد؛ بنابراین کعبه و مسجدالحرام، قدیمی‌ترین محل عبادت یکتاپرستان است. قرآن همچنین از مسجدالاقصی که قبله نخست مسلمانان بود، یاد کرده‌است. در قرآن کریم ۲۸ بار واژه مسجد ذکر شده که در ۲۲ مورد به صورت مفرد (مسجد) و ۶ مورد به صورت جمع (مساجد) آمده‌است. نخستین مسجد دوره اسلام، مسجد قباست که پس از هجرت پیامبر(ص) و توقف در محله قبا ساخته شد. پس از آن، پیامبر(ص) و مهاجران، راهی مدینه شدند و در محل فعلی مسجدالنبی(ص)، نخستین مسجد مدینه را بنا کردند. مسجدالنبی (ص) مسجدی ساده و بی‌پیرایه بود و پیامبر (ص) هنگام صحبت برای مردم بر یکی از ستون‌های مسجد تکیه می‌زد و سخن می‌گفت. با گسترش اسلام در مناطق عربستان هر یک از طایفه‌های عرب در ناحیه خود مسجدی ساختند؛ قرآن کریم در برابر مسجدی که بر مبنای تقوا ساخته شده مثل مسجد قبا به مسجدی که بر مبنای نفاق بنا نهاده شد مثل مسجد ضرار اشاره می‌کند که برای ضربه‌زدن و تفرقه‌افکنی میان مسلمین بنا نهاده شده بود؛ همچنین مساجد دیگری که در شهرهای اسلامی، پس از مسجدالحرام و مساجد نبوی، ساخته شدند از این جمله‌اند: مسجد جامع کوفه (۱۷ق)، قبهٔ الصخره در بیت‌المقدس (۲۳ق)، مسجد جامع بصره (۴۱ق)، مسجد جامع فسطاط (دمشق) (۴۲ق)، مسجد قیروان (۵۰ق) و مسجد منصور بغداد (۱۴۶ق) جامع اعظم قرطبه (اندلس) (۱۷۰ق)، مسجد جامع قرویین (فاس مراکش) (۲۴۵ق)، و جامع‌الازهر در مصر (۳۴۱–۳۶۵ق).

پس از فروپاشی ساسانیان و ورود و گسترش اسلام در ایران، به‌تدریج ساخت مساجد در ایران نیز آغاز شد و نخستین مسجد را سعدبن‌ابی‌وقاص در «کهن‌دژ تیسفون» بین سال‌های ۱۳ تا ۱۵ق بنا نهاد. مسجد جامع اسیر، مسجد جامع بخارا، مسجد آدینه، مسجد فهرج، مسجد شوش، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد دره‌شهر ایلام، مسجد یزدخواست و مسجد جامع اصفهان، همچنین مسجد جامع گرگان، مسجد جامع نیشابور، قم، ری و شیراز از نخستین مساجد ایران بودند. مساجد از نظر سبک معماری اسلامی، تا قرن چهارم، به شیوه‌ای بسیار ساده ساخته می‌شدند و زادگاه نخستین نمونه‌های معماری اسلامی ایران را در خراسان دانسته‌اند. در ایران ساخت و بنای مساجد پس از قرون اولیه ورود اسلام، روند تدریجی و معمول خود را داشت و معمولاً با تغییر حاکمان و سیاست‌ها دچار افول و قوت می‌شد، تا اینکه در دوران صفویه مسجدسازی به لحاظ کیفیت و کمیت به اوج خود رسید؛ اما دوره قاجار، دوران رکود ساخت و ساز مساجد بود. در عصر پهلوی اول نیز به دنبال سیاست ضددینی حکومت، وضع مساجد رو به خاموشی و کسادی رفت؛ اما پس از شهریور ۱۳۲۰، روند مسجدسازی در ایران بهتر شد و مساجد زیادی در نقاط مختلف کشور بنا شد. در دوران انقلاب اسلامی و پس از شکل‌گیری جمهوری اسلامی افزون بر گسترش ساخت مساجد در مناطق مختلف کشور، مساجد پایگاه اصلی گسترش و تحکیم مبارزه علیه رژیم پهلوی بوده‌اند؛ چنان‌که در همراهی با انقلاب و نظام جمهوری اسلامی و هدایت جامعه و نیز مشارکت فعال در دفاع از کشور و دستاوردهای انقلاب، به‌ویژه مقابله با تجاوز رژیم بعثی عراق در هشت‌سال جنگ تحمیلی و شرارت گروه‌های تروریستی همواره نقش مهمی داشته‌اند.

جایگاه مسجد

مسجد جایگاه توحیدی و محلی برای ابراز وحدانیت و یگانگی خداوند است. قرآن کریم که اعمال مشرکان را باطل و آنان را از اهل آتش خوانده، آنها را از آباد کردن مساجد محروم دانسته‌است و ساختن و آبادکردن مساجد را مختص کسانی می‌داند که به خدا و آخرت ایمان دارند، نماز به پاداشته و زکات می‌پردازند. در برخی روایات اسلامی نیز مساجد به باغ‌های بهشتی، انوار الهی، محل جلوس پیامبران(ص) و محبوب‌ترین مکان بر روی زمین شمرده شده‌اند و به ساخت و آبادانی مسجد، سفارش شده‌است؛ همچنین در این روایات، آنان که به مسجد می‌روند، اطاعت‌کنندگان از خدا و پیامبر (ص) نامیده و به بهشت مژده داده شده‌اند.

مسجد در عصر پیامبر اکرم (ص) افزون بر اینکه محل عبادت، اعتکاف، اقامه نماز جماعت، تعلیم و تعلم و سخنرانی بود، کانون تجمع و فعالیت‌های مردم و پایگاه و مقر فعالیت‌های سیاسی و محل ملاقات با نمایندگان خارجی نیز قلمداد می‌شد. مسجد همچنین محل اعلان و آمادگی برای جنگ و مکانی برای رسیدگی به امور مسلمانان محسوب می‌شد و محل گردهمایی و عامل وحدت مسلمانان بود؛ از همین‌رو در ماجرای مسجد ضرار که برای تفرقه و زیان‌رساندن به اسلام بنا شده بود، پیامبر اکرم (ص) این مسجد را ویران ساخت در زمان امیرالمؤمنین علی(ع) نیز مسجد جامع کوفه مرکز اجتماعات و هدایت‌های امیرالمؤمنین (ع) بود. این جایگاه در زمان‌های بعدی در جنبش علمی جهان اسلام نیز مؤثر واقع شد و در دوران عباسی از مراکز مهم علوم اسلامی بود.

در تحلیل جامعه‌شناختی نیز مساجد و تجمعات مذهبی در تغییر و تبدیل و توسعه جوامع اسلامی اثری کلیدی دارند. این مطلب را می‌توان در عناصر و نمادهای مسجد به‌خوبی دریافت؛ ازجمله این عناصر می‌توان به محراب که در واقع نمادی از دفاع و ستیزه با دشمن درون و برون، منبر که وسیله و ابزاری است برای اعلام مواضع و نیز امام جماعت و صفوف نمازگزاران که نشانه وحدت و انسجام است، اشاره کرد. در نظر امام‌خمینی هم مساجد، بهترین سنگرها و مناسب‌ترین میدان تشکل و بیان مصالح جامعه اسلامی‌اند؛ مسجد سنگر اسلامی است که اگر از مسلمانان گرفته شود، صرف نمازخواندن در آن فایده‌ای ندارد. ایشان معتقد بود نزد جامعه و نهضتی که جوانان و اعضای آن، الهی و برآمده از مسجد هستند، شکست و ترس معنا ندارد.

کارکردهای مسجد

آنچه از بررسی نقش مساجد در صدر اسلام به دست می‌آید، جامعیت مسجد در همه زمینه‌های عبادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی و غیره است. سادگی مساجد مانع از برگزاری مجالس علمی و دینی نمی‌شد؛ به‌نحوی‌که این امر موجب شد کتابخانه‌های بزرگی در مساجد ساخته شود. درخشان‌ترین بخش حیات مسجدها در طول تاریخ تمدن اسلامی، دوران صدر اسلام بود؛ چراکه در این دوران، مساجد جایگاه و همه کارکردهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خود را به کامل‌ترین شکل دارا بودند و در همه عرصه‌های زندگی مردم نقشی برجسته و مطلوب داشتند. بر همین‌اساس می‌توان علاوه بر عبادتگاه‌بودن، کارکردهای دیگری برای مسجد در نظر گرفت:

1. تبلیغی ـ فرهنگی: مساجد در درجه نخست نهادهای دینی جامعه اسلامی محسوب می‌شوند که باید در آنها شعائر دینی و آداب مذهبی اقامه شود. در صدر اسلام مسجد بهترین فرصت را برای کارهای تبلیغی پیامبر (ص) فراهم می‌کرد و آن حضرت از این فرصت به‌خوبی بهره می‌گرفت و پس از برگزاری نمازها برای مردم سخن می‌گفت. در آموزه‌های روایی، همچنین آموختن و نشر علوم مفید، یکی از وظایف و کارکردهای مهم مسجد در هر دوره، شمرده شده‌است؛ تا آنجاکه جایگاه جلسات علمی و آموزشی مساجد از نگاه پیامبر (ص)، به‌مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا بوده‌است و پیامبر (ص)، زمانی که عتّاب‌بن‌اسید را استاندار مکه و امام جماعت کرد، بر ضرورت کارکردهای فرهنگی و تربیتی مسجد، تأکیدِ بسیار کرد. امروزه هم در بسیاری از کشورهای اسلامی، مساجد با تعلیم و تربیت در مسائل اجتماعی و آموزش قرآن و اخلاق، پایگاه‌های انسان‌سازی به‌شمار می‌روند. امام‌خمینی نیز با تأکید بر نقش تبلیغی و تعلیمی مساجد، مسئله تبلیغ را یکی از امور بسیار مهم و مسجد را مرکز تبلیغ احکام اسلام می‌دانست. ایشان با سفارش به علما و روحانیون برای توجه به کارکرد تبلیغی مسجد، دعوت از جوانان و بیان آموزه‌های اسلام به آنها را در جذب آنان به دین و مبارزه با دشمنان اسلام، بسیار مؤثر می‌شمرد. ایشان همچنین با تأکید بر نقش تعلیم و تعلم، آن را عبادتی می‌دانست که خداوند به آن دعوت کرده‌است و به ائمه جماعات هم سفارش می‌کرد در مساجد از آموزش به عموم ملت غافل نشوند. از نظر ایشان، مسجد در جامعه، نقش اصلاحی دارد و مساجد باید مرکز تربیت صحیح باشند؛ تلاش و رنج فراوان پیامبر اکرم (ص) برای تربیت مسلمانان در مساجد، نمونه‌ای بارز برای برنامه‌های تربیتی مسجد است.
2. سیاسی ـ اجتماعی: یکی دیگر از کارکردهای مهم مساجد در صدر اسلام کارکرد سیاسی ـ اجتماعی است؛ به گونه‌ای که مسجد نهادی سیاسی و حکومتی به‌شمار می‌رفت و امور سیاسی مانند معرفی خلیفه و مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و دیگر کارگزاران و نشست‌های مشورتی برای جهاد با کفار در مسجد انجام می‌شد. در قرون گذشته نیز تلاش برای بناکردن مساجد در مرکز شهر و در نزدیکی دارالاماره، بیانگر خصلت ذاتی اسلام در پیوستگی میان سیاست و مذهب بود. امام‌خمینی معتقد بود سیاست اسلامی با عبادت در هم آمیخته‌اند. و دین اسلام، همه ابعاد زندگی بشر از سیاست تا اجتماع را دربر می‌گیرد. در زمان رسول خدا (ص) و خلفا، مسجد مرکز سیاست اسلام و محلی برای بیان تکلیف سیاسی بوده و تدبیر مملکت اسلامی، از سیاست مدن گرفته تا تدبیر جنگ، از آنجا طراحی می‌شده‌است. چنان‌که مسجدالنبی (ص) مرکز سیاست اسلامی و ثقل قدرت اسلام بود. امام‌خمینی با تأسی از پیامبر (ص) و مساجد صدر اسلام، معتقد بود اکنون نیز می‌توان، کارکرد مساجد را مانند مساجد دوران پیامبر (ص) تعریف کرد و آن را مرکز حل‌وعقد تمام امور مسلمین قرار داد؛ از این‌رو بر اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید می‌کرد و مساجد را مراکز اجتماع سیاسی می‌دانست و این اجتماع را حل‌کننده مسائل سیاسی و گرفتاری‌های مردم ارزیابی می‌کرد از نظر ایشان، گسترده‌ترین این اجتماعات سیاسی، اجتماع نماز جمعه است و خطبه نمازجمعه، ابزاری برای بیان مقدرات مملکت و مسائل سیاسی و گرفتاری‌های اجتماعی مسلمانان است. ایشان بر این باور بود مسلمین در سراسر دنیا وظیفه دارند با ظلم و حرکت حکومت‌ها برخلاف اسلام، مبارزه کنند و اگر این امر به صراحت ممکن نیست، باید از مسجد و منبر وعظ و خطبه‌ها، بهره بگیرند؛ این در حالی است که امروز با توطئه دشمنان اسلام و به دست خود ما، مساجد به کلی از مصالح مسلمین دور شده‌اند.

(ببینید: دین و سیاست و نمازجمعه)

نقش مسجد در انقلاب اسلامی

از دیرباز در تاریخ مبارزات ملت‌های مسلمان، مساجد نقش حساس و مهمی در قیام علیه نظام‌های جابر حاکم و نفوذ بیگانگان ایفا کرده‌اند؛ به گونه‌ای که مسجد مکانی برای گردهمایی، تبادل افکار و اطلاعات و تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و سیاسی بوده‌است. در طول تاریخ سیاسی ایران نیز مساجد همواره عامل مهمی در مبارزات سیاسی مردم و نیز یکی از نهادهای تأثیرگذار در پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ بودند؛ به همین دلیل پس از واقعه ۱۵ خرداد، نیروهای امنیتی و انتظامی فشار خود را بر مساجد و جلسات مذهبی افزایش دادند.

در دوران نهضت اسلامی به رهبری امام‌خمینی، نقش تربیتی، آگاهی‌بخشی، آموزشی و سیاسی مساجد، چنان‌که در صدر اسلام بود، احیا شد و مسجد تنها جایی برای گریز از دنیا و عبادت شمرده نمی‌شد. مساجد در جریان انقلاب اسلامی نه تنها پایگاهی برای بیدارسازی مردم علیه حکومت بودند، بلکه محلی برای سازماندهی نیروهای انقلاب و مبارز نیز به‌شمار می‌رفتند. مساجدی چون مسجد گوهرشاد، مسجد کرمان، مسجد مقبره در تبریز و مسجد ارک و صاحب‌الزمان تهران، مسجد اعظم و مسجد چهارمردان قم و دیگر مساجد در سراسر کشور از آن جمله‌اند. این مساجد عامل مهمی در تکثیر و ارسال پیام رهبران انقلاب به مردم در دورترین نقاط کشور بودند و با عملکرد شبکه‌ای، توانستند نوار سخنرانی‌های امام‌خمینی و جزوه‌ها و کتاب‌های انقلابی که از محل اقامت ایشان در عراق به ایران می‌رسید را در میان مردم شهرهای مختلف منتشر کنند.

امام‌خمینی با اعتقاد به اینکه انقلاب و خیزش‌های اجتماعی از مساجد آغاز می‌شوند و مساجد از صدر اسلام تاکنون، مرکز جنبش‌های سیاسی و نظامی و حرکت‌های اسلامی بوده‌اند، از عموم مردم می‌خواست با تأسی از پیامبر اکرم (ص)، مساجد را پایگاه و مرکز تبلیغ دین و نهضت اسلامی و مبارزه با دشمنان، قرار دهند. ایشان در دوران مبارزه، با تأکید بر ساخت مسجد و اجتماع مردم در مساجد و تبلیغات مذهبی، مساجد را عامل وحدت مردم در مبارزه با رژیم معرفی می‌کرد و گسترش اجتماع مسلمانان در صفوف فشرده و منظم، برای انجام فرایض دینی و شعائر مذهبی را بهترین وسیله مبارزه و اعتلای کلمه اسلام می‌دانست. از این‌رو گویندگان مساجد را موظف می‌کرد تا با بیان عملکرد نادرست رژیم پهلوی در طول پنجاه سال، و پرهیز از مطالبی که موجب سستی در مبارزه است، مردم را برای اتحاد و ادامه مبارزه در برابر رژیم آماده کنند.

امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با اشاره به نقش مسجد در تهییج مردم به نهضت و قیام بر ضد ظلم بر نقش عامل مسجد در پیروزی تأکید می‌کرد و از مردم می‌خواست پایگاه مساجد را که دژهای محکم اسلام‌اند، حفظ کنند و آنها را خالی نگذارند که حفظ اسلام و انقلاب منوط بر حفظ مساجد است. ایشان دشمنان اسلام را مانند ابلیس‌هایی می‌دانست که از مساجد و نماز می‌ترسند؛ از همین‌رو خالی کردن مساجد را که مراکز بسط حقیقت اسلام و بسط فقه اسلام‌اند، توطئه دشمنان اسلام می‌دانست و به همه اقشار جامعه به‌خصوص دانشجویان و روحانیان، سفارش می‌کرد به اجتماع در مساجد و برپایی هرچه باشکوه‌تر نمازها همت کنند.

امام‌خمینی افزون بر تأکید بر نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی، نقش مساجد در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را نیز مانند زمان جنگ‌های صدر اسلام، مهم ارزیابی می‌کرد. مسجد در دوران این جنگ، کارکردهای مهمی مانند تقویت روحیه مقاومت ملی مردم، تأمین نیروی انسانی مورد نیاز، پشتیبانی همه‌جانبه و تدارکات غذایی و امدادی جبهه‌ها را برعهده داشت. مساجد در این دوره، نخستین پایگاه‌های بسیج را در خود تشکیل دادند و ازجمله مراکز مهمِ اعلام اقلام مورد نیاز و جمع‌آوری کمک‌های مردمی و محل ترویج فرهنگ ایثار و شهادت بودند. پس از پایان جنگ تحمیلی نیز مساجد، بهترین مکان برای حفظ و نشر ارزش‌های دوران دفاع بودند و نقش مؤثری در انتقال پیام شهدا و تبلیغات عمومی بر عهده داشتند.

احکام مسجد

مسجد خانه خداست و در اسلام و فقه اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و برای آن احکامی قرار داده شده‌است. طبق نظر امام‌خمینی همگام با سایر فقها، اموری چون نجس‌کردن زمین و سقف و بام و طرف داخل دیوار مسجد، بردن عین نجاست و چیزی که نجس شده به داخل مسجد، اگر بی‌احترامی به مسجد باشد و همچنین فروختن در و پنجره و چیزهای دیگر مسجد و زینت‌دادن مسجد به طلا حرام است بخشی از احکام مستحبی مسجد نیز عبارت‌اند از: ساختن مسجد و تعمیر مسجدی که نزدیک به خرابی است و کارهایی نظیر تمیزکردن مسجد، روشن‌کردن چراغ در مسجد، خواندن دو رکعت نماز به قصد تحیت، احترام به مسجد، خوشبوبودن و پوشیدن لباس تمیز در مسجد. امام‌خمینی هم‌نظر با دیگر فقها، خرید و فروش، خوابیدن در مسجد مگر در صورت ناچاری و انداختن آب بینی و دهان و راه‌دادن بچه و دیوانه به مسجد و مانند این را مکروه می‌دانست.

پیوند به بیرون

• سیدمجتبی باقری-مهدی طاهایی، مسجد، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۲۸۷–۲۹۲.