تعلیقات علی مصباح‌الانس: تفاوت میان نسخه‌ها
A.sharefat (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | {{جعبه اطلاعات کتاب | ||
| تصویر = تعلیقات فصوص.jpg | | تصویر = تعلیقات فصوص.jpg | ||
| نام عنوان = تعلیقات علی | | نام عنوان = تعلیقات علی مصباح‌الانس | ||
| نام‌های دیگر = | | نام‌های دیگر = | ||
| نام‌کتاب‌به‌فارسی = | | نام‌کتاب‌به‌فارسی = | ||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
| مترجم = | | مترجم = | ||
| ترجمه‌به‌دیگرزبان‌ها = | | ترجمه‌به‌دیگرزبان‌ها = | ||
| تاریخ نگارش = | | تاریخ نگارش = ۱۳۵۰–۱۳۵۵ق | ||
| موضوع = عرفان | | موضوع = عرفان | ||
| سبک = | | سبک = تعلیقه بر [[مصباح‌الانس]] | ||
| زبان = عربی | | زبان = عربی | ||
| ویراستار = | | ویراستار = | ||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
| مشخصات نشر = | | مشخصات نشر = | ||
}} | }} | ||
'''تعلیقات علی | '''تعلیقات علی مصباح‌الانس'''، تعلیقه‌های [[امام‌خمینی]] بر کتاب [[مصباح‌الانس]]؛ عربی. | ||
==مقدمه== | |||
کتاب | کتاب مفتاح الغیب و الوجود نوشته [[صدرالدین قونوی]] از شاگردان برجسته [[ابن‌عربی]]، یکی از دقیق‌ترین متون [[عرفان]] نظری است. | ||
==ساختار مصباح== | |||
کتاب مصباح‌الانس؛ یکی از بهترین شرح‌های مفتاح الغیب است که آن را محمدبن‌حمزة الفناری نگاشته است. این شرح شامل چهار بخش می‌باشد که عبارت‌اند از: «فاتحةالکتاب»؛ «تمهید جملی»؛ «کشف السرّ الکلی» و «خاتمةالکتاب». | |||
# | |||
پیچیدگی و رمزگونه‌بودن مطالب مصباح‌الانس سبب شده شروح و تعلیقاتی بر آن نوشته شود. از میان آنها می‌توان به تعلیقات میرزاهاشم اشکوری، محمدرضا الهی قمشه‌ای و امام‌خمینی اشاره کرد. | |||
امام‌خمینی نوشتن این تعلیقات را در همان سال‌های شاگردی در نزد استاد خود؛ [[محمدعلی شاه‌آبادی|شاه‌آبادی]] آغاز کرده و نگارش این تعلیقات در سال ۱۳۱۵ در [[خمین]] پایان یافته‌است. تعلیقات امام‌خمینی ناظر به یک‌سوم مصباح‌الانس است، که می‌توان آن را به دو رویکرد توضیحی و انتقادی تقسیم کرد. | |||
[[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] این کتاب را از کتابخانه شخصی امام‌خمینی به تاراج برد؛ تا اینکه پس از [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]]، طلبه‌ای در همدان به‌طور اتفاقی این کتاب را از دستفروشی دوره‌گرد خریداری کرد و با دیدن امضای امام‌خمینی، آن را به امام‌جمعه وقت همدان تحویل داد و او نیز کتاب را به امام‌خمینی بازگرداند. | |||
حواشی امام‌خمینی بر کتاب مصباح‌الانس برای نخستین‌بار همراه با تعلیقات بر شرح فصوص‌الحکم در ۳۲۷ صفحه در سال ۱۳۶۴ توسط مؤسسه پاسدار اسلام منتشر شد. | |||
این اثر در جلد ۴۵ «[[موسوعة الامام‌الخمینی]]» توسط [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] در سال ۱۳۹۲ منتشر شده‌است. | |||
== مقدمه == | |||
کتاب مفتاح الغیب و الوجود نوشته [[صدرالدین قونوی|ابوالمعالی صدرالدین محمدبن‌اسحاق قونوی]] (۶۷۳ق) از شاگردان برجسته [[محی‌الدین ابن‌عربی]]، یکی از دقیق‌ترین متون عرفان نظری است.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۳۹</ref> قونوی میراث استاد خود را در یک نظام منسجم عقلانی تنظیم کرده و شاکله نظام هستی‌شناسی عرفانی ابن‌عربی را در مقام اثبات، به کمال رسانده و در کتاب مفتاح الغیب کوشیده عرفان نظری را در جایگاه یک علم با موضوع، مسائل، مبادی، روش و غایت خاص خود مطرح کند و به مطالب آن سامان دهد.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۳۸–۳۹</ref> کتاب مصباح‌الانس؛ یکی از بهترین شرح‌های مفتاح الغیب است که آن را محمدبن‌حمزة الفناری معروف به [[ابن‌فناری]] (۸۳۴ق) نگاشته است. این شرح در تاریخ عرفان نظری اهمیت ویژه‌ای یافته؛ به گونه‌ای که تمام مطالب عرفانی عارفان قرن هفتم در این شرح گردآوری شده<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۵۰</ref> و از متون درسی مراحل عالی عرفان نظری شناخته می‌شود. این کتاب اساساً با هدف ایجاد هم‌زبانی میان [[فلسفه]] و [[عرفان]] نگاشته شده؛ به طوری که قوت تحلیل‌های عقلانی و فلسفی در تبیین معارف عرفانی در آن فراوان است.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۵۱</ref> | |||
== ساختار مصباح == | |||
مصباح‌الانس شامل چهار بخش است که عبارت‌اند از: | |||
# «فاتحةالکتاب» در پنج فصل؛ | |||
# تمهید جملی (ذکر ارتباط عالم با حق و حق با عالم) شامل یک «السابقه»، دو فصل و یک «خاتمه»؛ | # تمهید جملی (ذکر ارتباط عالم با حق و حق با عالم) شامل یک «السابقه»، دو فصل و یک «خاتمه»؛ | ||
# «کشف السرّ الکلی» در دوازده فصل؛ | # «کشف السرّ الکلی» در دوازده فصل؛ | ||
# «خاتمةالکتاب». | # «خاتمةالکتاب». | ||
==شروح و تعلیقات== | |||
پیچیدگی و رمزگونه‌بودن مطالب | == شروح و تعلیقات == | ||
==نگارش== | پیچیدگی و رمزگونه‌بودن مطالب مصباح‌الانس سبب شده شروح و تعلیقاتی بر آن نوشته شود. از میان آنها می‌توان به تعلیقات [[میرزاهاشم اشکوری]]، [[سیدمحمد قمی]]، [[محمدرضا الهی قمشه‌ای]] و امام‌خمینی اشاره کرد.<ref>خواجوی، مقدمه کتاب مصباح‌الانس، کز-کح</ref> | ||
امام‌خمینی | |||
== نگارش == | |||
تعلیقات امام‌خمینی ناظر به یک‌سوم | امام‌خمینی مصباح‌الانس را از سال ۱۳۵۰ق/ ۱۳۱۰ش تا ۱۳۵۴ق/ ۱۳۱۴ش روزهای پنج‌شنبه و جمعه نزد استاد [[عرفان]] خود، [[محمدعلی شاه‌آبادی]] فراگرفته است. ایشان نوشتن این تعلیقات را در همان سال‌های شاگردی در نزد استاد آغاز کرده و پس از بازگشت شاه‌آبادی به [[تهران]] در سال ۱۳۵۴ق/ ۱۳۱۴ش، تعلیقه‌نگاری بر مصباح‌الانس را ادامه داده است. نگارش این تعلیقات در سال ۱۳۵۵ق/ ۱۳۱۵ش در خمین پایان یافته است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۱۱</ref> این تعلیقات هرچند بسیار اندک و غالباً توضیحی است،<ref>عابدی، دفتر عقل و قلب، ۱۶۵</ref> اما تعلیقاتی است عالمانه، دربردارنده درر و غرری که امعان نظر و شرح آنها بر اهل این معانی لازم است.<ref>مؤذن جامی، گزیده آرای نقادانه، ۸۴</ref> این تعلیقات را می‌توان به دو رویکرد توضیحی و انتقادی تقسیم کرد که بخش اول، توضیح و تفسیر متن و شرح آن است<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۰–۲۱۸</ref> و در بخش دوم به نقد مطالب شارح و نویسنده پرداخته شده است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۳۵ و ۲۴۶</ref> | ||
{{سخ}} | |||
مبنای امام‌خمینی در این تعلیقات بر اختصار است و در مواردی به نقد نیز پرداخته است؛ ازجمله می‌توان به مواردی همچون نقد سخنان [[بوعلی‌سینا]] <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۷</ref>، | تعلیقات امام‌خمینی ناظر به یک‌سوم مصباح‌الانس است؛ یعنی از خطبه کتاب آغاز شده و تقریباً تا پایان مبحث «تعین ثانی» ادامه یافته است. ایشان در مواردی به نقد سخنان و دیدگاه‌های قونوی پرداخته است؛ مانند مقام «عماء» که آن را تنّزل ربانی نمی‌داند؛ بلکه حقیقت آن را مقام [[فیض اقدس]] و [[تجلی]] غیبی احدی اول می‌شمرد<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۹۱</ref> و گاهی شرح فناری را غیر مطابق با متن قونوی<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۹</ref> و در بسیاری از بخش‌های شرح، سخن او را مشتمل خلط در فهم عبارات قونوی می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۸</ref> گاهی نیز دامنه این نقدها را تا سرحدّ تحلیل‌ها و تفسیرهای استاد خود، شاه‌آبادی گسترش می‌دهد و نظر او را نیز نقد می‌کند.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۷–۲۱۸</ref> از ویژگی‌های این تعلیقات، استناد به آیات الهی است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۸</ref> همچنین از کتاب‌هایی مانند [[فصوص الحکم]] ابن‌عربی، الفکوک قونوی و مثنوی معنوی مولوی مطالبی نقل کرده است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۴۴ و ۲۸۲–۲۸۳</ref> | ||
==مهم‌ترین مباحث == | {{سخ}} | ||
مبنای امام‌خمینی در این تعلیقات بر اختصار است و در مواردی به نقد نیز پرداخته است؛ ازجمله می‌توان به مواردی همچون نقد سخنان [[بوعلی‌سینا]]،<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۷</ref> [[ابن‌عربی]]،<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۴۴، ۲۹۸ و ۳۰۶</ref> [[سیف فرغانی|فرغانی]]،<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۷</ref> [[عبدالرزاق کاشانی]]،<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۲۶</ref> [[قاضی ایجی]]،<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۹</ref> [[جلال‌الدین محمد دوانی|دوانی]]،<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۲</ref> [[میرزاهاشم اشکوری]]<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۲۸</ref> و شاه‌آبادی<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۷ و ۲۴۸–۲۴۹</ref> اشاره کرد. ایشان همچنین در دو مورد به [[انتقاد]] از قونوی<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۳۴ و ۲۵۲</ref> و در بیش از بیست موضع به انتقاد از فناری، صاحب مصباح‌الانس پرداخته است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۹، ۲۲۸، ۲۲۹، ۲۳۷–۲۳۹، ۲۴۶، ۲۶۵–۲۶۹، ۲۷۹، ۲۸۴، ۲۸۹ و ۲۹۸–۲۹۹</ref> | |||
== مهم‌ترین مباحث == | |||
مهم‌ترین مباحث در این تعلیقه عبارت‌اند از: | مهم‌ترین مباحث در این تعلیقه عبارت‌اند از: | ||
# [[تأویل]] [[حوض کوثر]] <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۳</ref>؛ | # [[تأویل]] [[حوض کوثر]]<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۳</ref>؛ | ||
# شرح [[حدیث]] «إنَّ لِلقُرآنِ ظَهراً وَ بَطناً» <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۴</ref>؛ | # شرح [[حدیث]] «إنَّ لِلقُرآنِ ظَهراً وَ بَطناً»<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۴</ref>؛ | ||
# تحقیق | # تحقیق دربارهٔ اسم مستأثر<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۸</ref>؛ | ||
# بیان دو اعتبار | # بیان دو اعتبار فیض منبسط<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۳۵</ref>؛ | ||
# بیان حقیقت [[فیض اقدس | # بیان حقیقت [[فیض اقدس و مقدس|فیض اقدس و فیض مقدس]] و نسبت میان آن دو با اسماء و اعیان<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۴۳</ref>؛ | ||
# بیان حقیقت | # بیان حقیقت کمال جلا و کمال استجلا<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۵۲</ref>؛ | ||
# دلیل وجود مطلق‌بودن حق‌تعالی <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۴</ref>؛ | # دلیل وجود مطلق‌بودن حق‌تعالی<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۴</ref>؛ | ||
# توضیح و تحقیق | # توضیح و تحقیق دربارهٔ [[قرب نوافل]] و [[قرب فرایض|فرایض]]<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۱–۲۸۲</ref>؛ | ||
# تحقیق | # تحقیق دربارهٔ مجعولیت ماهیات<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۸</ref>؛ | ||
# بیان اینکه برای [[ | # بیان اینکه برای حقیقت [[عماء|عمائیه]] و [[نفس رحمانی]]، حقیقتی و رقیقتی است<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۹۲</ref>؛ | ||
# توضیح سرّ سخن [[پیامبر(ص)]] «أللّهُمَّ أرِنِی الأشیاءَ کَما هِیَ» و نیز حدیث «مَن عَرَفَ نَفسَهُ» <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۹۶</ref>؛ | # توضیح سرّ سخن [[پیامبر(ص)]] «أللّهُمَّ أرِنِی الأشیاءَ کَما هِیَ» و نیز حدیث «مَن عَرَفَ نَفسَهُ»<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۹۶</ref>؛ | ||
# معنای | # معنای عرش‌الذات و عرش‌الصفات<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۲</ref>؛ | ||
# اضافه اشراقیه‌بودن تأثیر و تأثر بین حق و خلق <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۳</ref> | # اضافه اشراقیه‌بودن تأثیر و تأثر بین حق و خلق.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۳</ref> | ||
==نقدهای امام‌خمینی== | |||
== نقدهای امام‌خمینی == | |||
ازجمله مواردی که امام‌خمینی کلام شارح را نقد می‌کند عبارت‌اند از: | ازجمله مواردی که امام‌خمینی کلام شارح را نقد می‌کند عبارت‌اند از: | ||
# در بحث اسم مستأثر، برخی معتقدند اسم مستأثر، همان | # در بحث اسم مستأثر، برخی معتقدند اسم مستأثر، همان ذات الهی بدون مظهر است و اطلاق اسم بر آن، نوعی مسامحه است<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۶؛ قمشه‌ای، مجموعه آثار، ۱۰۸؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۸</ref> و نیز راه رسیدن به معرفت آنها مسدود است؛ مگر برای افرادی که در [[احدیت و واحدیت|مقام واحدیت]] فانی شده‌اند.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۶۴۷</ref> امام‌خمینی بر این عقیده است که اسم‌های مستأثر، همانند اسماء دیگر مظهر دارند؛ ولی مظاهر آنها نیز همانند خودشان پنهان و مستأثر است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۸</ref> شارح (فناری) اسم مستأثر را شئون غیر ظاهره الهی می‌داند که در صدد ظهور است<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۴۷</ref>؛ ولی امام‌خمینی ضمن رد نظر وی، بر این باور است که ظاهر کلام قونوی آن است که اسم مستأثر ظهورناپذیر است؛ البته نه به سبب نامتناهی‌بودن شئون، بلکه به سبب مکنون غیبی بودن آن؛ به گونه‌ای که اگر تناهی شئون نیز فرض شود، اسم مستأثر ظهوری ندارد<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۹</ref> {{ببینید|متن=ببینید| اسما و صفات}}؛ | ||
# فناری [[حقیقت وجود]] را عین حق‌تعالی دانسته و نسبت آن را به | # فناری [[وجود|حقیقت وجود]] را عین حق‌تعالی دانسته و نسبت آن را به حصه‌های وجود مانند نسبت کلی بر مصادیق و [[ماهیت]] بر مصداق‌های خود دانسته است؛ اما به نظر امام‌خمینی نسبت مفهوم وجود به مصادیق خود، مانند نسبت حقیقت کلیه به افراد یا همچون ماهیت به مصداق خود نیست و حقیقت وجود را که عین حق‌تعالی است نباید ماهیت کلی دانست.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۵</ref> ایشان در این مسئله پیرو [[ملاصدرا]]ست و مسئله را به دیدگاه او در باب [[تشکیک در وجود|تشکیک مراتب وجود]]، اشتراک معنوی وجود و وحدت حقیقت وجود ارجاع داده<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۵</ref> و با استفاده از مبنای تشکیک خاص در مراتب وجود، «مابه‌الاشتراک» را عین «مابه‌الامتیاز» می‌داند<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۷۱</ref> {{ببینید|متن=ببینید| وجود | وحدت وجود}}؛ | ||
# صاحب | # صاحب مصباح‌الانس شبهات ده‌گانه‌ای از متکلمان و اصحاب‌نظر دربارهٔ وجود مطلق نقل می‌کند و در بیان شبهه سوم از دیدگاه آنان می‌نویسد اگر وجود، مطلق و واجب باشد، کل وجود واجب است و اگر [[واجب‌الوجود]]، وجود مطلق باشد، باید اشیای زشت نیز واجب‌الوجود باشند.<ref>فناری، مصباح‌الانس، ۱۵۹–۱۶۹</ref> امام‌خمینی پاسخ فناری به این شبهه را نمی‌پسندد و این اشکال را ناشی از فرق نگذاشتن میان وجود مطلق و مطلق وجود می‌داند<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۹–۲۷۰</ref> و بر این باور است آنان که مطلق وجود را واجب‌الوجود می‌دانند دچار این توهمات شده‌اند؛ زیرا مطلق وجود در هر وجودی و در هر موطنی، حکم همان موطن را دارد؛ اما وجود مطلق، غیر متعین و خالی از تمام ماهیات و تعلقات است؛ بنابراین همه نقص‌ها و عیب‌ها به تعینات و ماهیات مربوط‌اند و وجود مطلق، هیچ‌کدام از این تعینات را ندارد<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۹–۲۷۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید| ماهیت | وحدت وجود}}؛ | ||
# به نظر فناری مختاربودن حق‌تعالی از حیث ذات و غنی‌بودن او از عالم، منافاتی با وجوب او از حیث صفاتش ندارد. میرزاهاشم | # به نظر فناری مختاربودن حق‌تعالی از حیث ذات و غنی‌بودن او از عالم، منافاتی با وجوب او از حیث صفاتش ندارد. [[میرزاهاشم اشکوری]]، استاد [[استادان امام‌خمینی]] با این دیدگاه فناری موافق است؛ ولی امام‌خمینی این بیان را خلاف تحقیق می‌داند؛ زیرا اگر مراد از حق، مرتبه ذات، من حیث هی هی باشد، در این صورت به صفتی وصف نمی‌شود و اگر مراد، [[احدیت و واحدیت|مرتبه احدیت]] باشد، هرچند در این مرتبه به اسمای ذاتیه متصف شده، اختیار از اسمای ذاتیه نیست. از سویی اگر وجوب، منافی اثبات آن برای حق‌تعالی از حیث مرتبه واحدیت بلکه مرتبه ظهور و فیض مقدس باشد، باطل و فاسد است؛ در حالی‌که وجوب، منافی اختیار نیست؛ بلکه بر آن تأکید می‌کند. بالاتر اینکه اگر اختیار به مرحله وجوب نرسد در حقیقت اختیار نیست<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۲۸–۲۲۹</ref>؛ | ||
# امام‌خمینی رأی شارح را در باب نسبت [[جوهر]] و [[عرض]] و تقوم دومی به اولی درست نمی‌داند و تقویم و تقوم بین اسمای متجلیه و مظاهر را به وجه دیگری بیان می‌کند <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، | # امام‌خمینی رأی شارح را در باب نسبت [[جوهر]] و [[عرض]] و تقوم دومی به اولی درست نمی‌داند و تقویم و تقوم بین اسمای متجلیه و مظاهر را به وجه دیگری بیان می‌کند<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۴۶–۲۴۵</ref>؛ | ||
# امام‌خمینی | # امام‌خمینی برهان شارح مبنی بر اینکه «وجود مطلق موجود است» را به دلیل صدق قول «الوجود موجود»، صحیح نمی‌داند و معتقد است شارح، مفهوم را با مصداق و حمل اولی را با حمل شایع خلط کرده است<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۳</ref>؛ | ||
# امام‌خمینی اثبات وجود | # امام‌خمینی اثبات وجود کلی طبیعی به وجود مخلوط را که یکی از دو قسم آن شمرده می‌شود-برخلاف نظر برخی پژوهشگران-رد می‌کند و راه اثبات آن را از طریق حمل طبیعی بر افراد خارجی می‌داند<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۷</ref>؛ | ||
# فناری ظلمت را مُدرک دانسته است؛ ولی امام‌خمینی آن را [[عدم|عدم محض]] و غیر مدرک می‌داند <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۴</ref> {{ببینید|متن=ببینید| عدم}}؛ | # فناری ظلمت را مُدرک دانسته است؛ ولی امام‌خمینی آن را [[عدم|عدم محض]] و غیر مدرک می‌داند<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۴</ref> {{ببینید|متن=ببینید| عدم}}؛ | ||
# شارح، حقیقت انسانیه را به اعتبار غلبه حکم وحدت، [[حقیقت محمدیه]] و به اعتبار غلبه حکم تفصیل و کثرت، [[حضرت عمائیه]] می‌داند؛ ولی امام‌خمینی حقیقت محمدیه را صورت اسم «الله» که جامع احدیت جمع أسما و جامع احدیت جمع اعیان است می‌داند و عما را وجهه غیبیه قدسیه اسم «الله» می‌داند که از هر کثرت و تفصیلی منزه است <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، | # شارح، حقیقت انسانیه را به اعتبار غلبه حکم وحدت، [[حقیقت محمدیه]] و به اعتبار غلبه حکم تفصیل و کثرت، [[عماء|حضرت عمائیه]] می‌داند؛ ولی امام‌خمینی حقیقت محمدیه را صورت اسم «الله» که جامع احدیت جمع أسما و جامع احدیت جمع اعیان است می‌داند و عما را وجهه غیبیه قدسیه اسم «الله» می‌داند که از هر کثرت و تفصیلی منزه است<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۸–۳۰۹</ref> {{ببینید|متن=ببینید| حقیقت محمدیه | اسم اعظم}}؛ | ||
# امام‌خمینی ضمن ردّ گفته شارح | # امام‌خمینی ضمن ردّ گفته شارح دربارهٔ جعل به اقتران وجود به ماهیات، جعل را متعلق به [[ماهیت|ماهیات]] می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۹</ref> ایشان میان اعتقاد به [[اصالت وجود]] و مجعولیت ماهیت و نیز گفته عرفا در مجعولیت ماهیت و اعتقاد به مجعولیت وجود و اعتباریت ماهیت، جمع کرده است<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۸</ref> {{ببینید|متن=ببینید| وجود | ماهیت}}. ایشان در نگاه عرفانی، وجود را واحد شخصی می‌داند و اصولاً کثرتی نمی‌بیند تا یکی جاعل و دیگری مجعول باشد. وجود را فوق جعل و ماهیات را که ظهورات وجودند، مجعول معرفی می‌کند؛ بنابراین ماهیات، آینه‌ها و ظهورات یا مراتب ظلّی و تنزلات حق‌اند<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۸–۲۸۷</ref> {{ببینید|متن=ببینید| اصالت وجود | وجود}}؛ | ||
# ازجمله مباحثی که امام‌خمینی به آن توجه داشته، [[وجود رابط]] است. ایشان در برابر کلام شارح | # ازجمله مباحثی که امام‌خمینی به آن توجه داشته، [[وجود رابط]] است. ایشان در برابر کلام شارح مفتاح الغیب، معتقد است وجود مفاض، ماهیت نداشته و تنها ربط محض و صرف تعلق به واجب‌الوجود است<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۷</ref>؛ | ||
# مسئله | # مسئله امتناع اعاده معدوم، ازجمله مسائل مورد توجه در [[فلسفه]] و [[عرفان]] است؛ در فلسفه با عنوان «المعدوم لایُعادُ بِعَینِه»<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱/۳۵۳</ref> و در عرفان با عنوان «لاتکرار فی التجلّی» مطرح می‌شود. امام‌خمینی نیز بر این عقیده است که خداوند همواره در [[تجلی]] است؛ گاهی تجلی به اسمای ظاهر مانند رحمان، مبدع و گاهی بر اسمای باطنی همچون مالک و معید؛ پس هر چیزی پیوسته در حال [[ظهور و بطون]] است و خداوند هر لحظه در شأن جدیدی است؛ یک آن در جمال و ظهور و آنی دیگر در جلال و بطون<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۱</ref> {{ببینید|متن=ببینید| تجلی}}؛ | ||
# از مسائل مهمی که امام‌خمینی به آن توجه دقیق و ظریفی دارد، فرق میان | # از مسائل مهمی که [[امام‌خمینی]] به آن توجه دقیق و ظریفی دارد، فرق میان امکان ماهوی و امکان وجودی است. بنابر نظر ایشان امکان وجودی از اوصاف وجود است که باید در باب [[علیت|علت و معلول]] به آن توجه کرد؛ یعنی معلول، چیزی غیر از اصل ارتباط و وابستگی و فقر به علت نیست؛ اما در امکان ماهوی به علت و ارتباط معلول به علت، توجهی نشده است<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۳۲؛ عابدی، دفتر عقل و قلب، ۱۹۶</ref> {{ببینید|متن=ببینید| علیت}}. | ||
==استنساخ و انتشار== | |||
سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) نسخه خطی این کتاب را به همراه برخی کتاب‌های دیگر از کتابخانه شخصی امام‌خمینی به تاراج برد؛ ولی پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، | == استنساخ و انتشار == | ||
[[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) نسخه خطی این کتاب را به همراه برخی کتاب‌های دیگر از کتابخانه شخصی امام‌خمینی به تاراج برد؛ ولی پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، به‌طور اتفاقی، طلبه‌ای در [[همدان]]، آن را از یک دستفروش خرید و وقتی متوجه امضای امام‌خمینی در حواشی این کتاب شد، کتاب را به امام‌جمعه وقت همدان؛ [[حسین نوری همدانی]] از [[شاگردان امام‌خمینی]] تحویل داد و از این طریق، کتاب به امام‌خمینی بازگردانده شد.<ref>رحیمیان، مقدمه کتاب تعلیقات، ۵</ref> حواشی امام‌خمینی بر چاپ رحلی کتاب مصباح‌الانس را [[حسن ثقفی]] استنساخ کرده و [[محمدرضا توسلی]] کار مقابله آن را انجام داده است. سپس [[محمدحسن رحیمیان]] با خط خود، حواشی امام‌خمینی را پاک‌نویس کرده و امام‌خمینی اصلاحاتی بر نسخه ایشان انجام داده است و برای نخستین بار همراه با [[تعلیقات علی شرح فصوص الحکم|تعلیقات بر شرح فصوص الحکم]] در ۳۲۷ صفحه با قطع وزیری همراه با بخش‌هایی از متن که تعلیقات امام‌خمینی ناظر به آنهاست، در سال ۱۴۰۶ق/ ۱۳۶۴ش از سوی مؤسسه پاسدار اسلام انتشار یافته و تا صفحه ۲۰۵ به تعلیقات فصوص الحکم و ادامه آن به تعلیقات مصباح‌الانس اختصاص یافته است. تعلیقه امام‌خمینی در سال ۱۴۲۲ق/ ۱۳۸۰ش بر اساس چاپ پاسدار اسلام حروف‌چینی و از سوی دو ناشر بیروتی به صورت منقح چاپ و منتشر شده است. | |||
[[محمد خواجوی]]، تعلیقات امام‌خمینی بر | {{سخ}} | ||
==پانویس== | [[محمد خواجوی]]، تعلیقات امام‌خمینی بر مصباح‌الانس را همراه با پنج تعلیقه دیگر به همراه متن کتاب در ۷۶۸ صفحه با قطع وزیری تدوین کرده و انتشارات مولی در سال ۱۳۷۴ آن را منتشر کرده است. این اثر در جلد ۴۵ «[[موسوعة الامام‌الخمینی]]» در سال ۱۳۹۲ با تحقیقات کامل و تصحیح اشتباهات، همراه با فهرست‌های فنی مناسب عرضه شده است. | ||
{{پانویس}} | |||
==منابع== | == پانویس == | ||
{{پانویس|۲}} | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* ابن‌عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا. | * ابن‌عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح‌الانس، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق. | ||
* خواجوی، محمد، مقدمه کتاب | * خواجوی، محمد، مقدمه کتاب مصباح‌الانس، تألیف ابن‌حمزه فناری، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. | ||
* رحیمیان، محمدحسن، مقدمه کتاب تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و | * رحیمیان، محمدحسن، مقدمه کتاب تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح‌الانس، تألیف امام‌خمینی، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق. | ||
* عابدی، احمد، دفتر عقل و قلب، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۸۵ش. | * عابدی، احمد، دفتر عقل و قلب، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۸۵ش. | ||
* فناری، محمدبن‌حمزه، | * فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح‌الانس بین المعقول و المشهود، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. | ||
* قمشه‌ای، محمدرضا، مجموعه آثار آقامحمدرضا قمشه‌ای، حکیم صهبا، تحقیق حامد ناجی اصفهانی و خلیل بهرامی، اصفهان، کانون پژوهش، چاپ اول، ۱۳۷۸ش. | * قمشه‌ای، محمدرضا، مجموعه آثار آقامحمدرضا قمشه‌ای، حکیم صهبا، تحقیق حامد ناجی اصفهانی و خلیل بهرامی، اصفهان، کانون پژوهش، چاپ اول، ۱۳۷۸ش. | ||
* قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | * قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | ||
| خط ۹۷: | خط ۱۲۰: | ||
* یزدان‌پناه، سیدیدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، نگارش سیدعطاء انزلی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش. | * یزدان‌پناه، سیدیدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، نگارش سیدعطاء انزلی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==پیوند به بیرون== | |||
* باقر صاحبی، [https://books.khomeini.ir/books/10003/411/ «تعلیقات علی | == پیوند به بیرون == | ||
[[رده:مقاله‌های | * باقر صاحبی، [https://books.khomeini.ir/books/10003/411/ «تعلیقات علی مصباح‌الانس»]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۳، ص۴۱۱–۴۱۴. | ||
[[رده:کتاب‌های امام‌خمینی به زبان عربی]] | |||
[[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | |||
[[رده:مقاله‌های جلد سوم دانشنامه امام‌خمینی]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای تصویر]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ مرداد ۱۴۰۲، ساعت ۰۸:۳۵
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| عنوان | تعلیقات علی مصباح‌الانس |
| نویسنده | امام‌خمینی |
| تاریخ نگارش | ۱۳۵۰–۱۳۵۵ق |
| موضوع | عرفان |
| سبک | تعلیقه بر مصباح‌الانس |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۲ |
تعلیقات علی مصباح‌الانس، تعلیقه‌های امام‌خمینی بر کتاب مصباح‌الانس؛ عربی.
کتاب مفتاح الغیب و الوجود نوشته صدرالدین قونوی از شاگردان برجسته ابن‌عربی، یکی از دقیق‌ترین متون عرفان نظری است.
کتاب مصباح‌الانس؛ یکی از بهترین شرح‌های مفتاح الغیب است که آن را محمدبن‌حمزة الفناری نگاشته است. این شرح شامل چهار بخش می‌باشد که عبارت‌اند از: «فاتحةالکتاب»؛ «تمهید جملی»؛ «کشف السرّ الکلی» و «خاتمةالکتاب».
پیچیدگی و رمزگونه‌بودن مطالب مصباح‌الانس سبب شده شروح و تعلیقاتی بر آن نوشته شود. از میان آنها می‌توان به تعلیقات میرزاهاشم اشکوری، محمدرضا الهی قمشه‌ای و امام‌خمینی اشاره کرد.
امام‌خمینی نوشتن این تعلیقات را در همان سال‌های شاگردی در نزد استاد خود؛ شاه‌آبادی آغاز کرده و نگارش این تعلیقات در سال ۱۳۱۵ در خمین پایان یافته‌است. تعلیقات امام‌خمینی ناظر به یک‌سوم مصباح‌الانس است، که می‌توان آن را به دو رویکرد توضیحی و انتقادی تقسیم کرد.
سازمان اطلاعات و امنیت کشور این کتاب را از کتابخانه شخصی امام‌خمینی به تاراج برد؛ تا اینکه پس از انقلاب اسلامی، طلبه‌ای در همدان به‌طور اتفاقی این کتاب را از دستفروشی دوره‌گرد خریداری کرد و با دیدن امضای امام‌خمینی، آن را به امام‌جمعه وقت همدان تحویل داد و او نیز کتاب را به امام‌خمینی بازگرداند.
حواشی امام‌خمینی بر کتاب مصباح‌الانس برای نخستین‌بار همراه با تعلیقات بر شرح فصوص‌الحکم در ۳۲۷ صفحه در سال ۱۳۶۴ توسط مؤسسه پاسدار اسلام منتشر شد.
این اثر در جلد ۴۵ «موسوعة الامام‌الخمینی» توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سال ۱۳۹۲ منتشر شده‌است.
مقدمه
کتاب مفتاح الغیب و الوجود نوشته ابوالمعالی صدرالدین محمدبن‌اسحاق قونوی (۶۷۳ق) از شاگردان برجسته محی‌الدین ابن‌عربی، یکی از دقیق‌ترین متون عرفان نظری است.[۱] قونوی میراث استاد خود را در یک نظام منسجم عقلانی تنظیم کرده و شاکله نظام هستی‌شناسی عرفانی ابن‌عربی را در مقام اثبات، به کمال رسانده و در کتاب مفتاح الغیب کوشیده عرفان نظری را در جایگاه یک علم با موضوع، مسائل، مبادی، روش و غایت خاص خود مطرح کند و به مطالب آن سامان دهد.[۲] کتاب مصباح‌الانس؛ یکی از بهترین شرح‌های مفتاح الغیب است که آن را محمدبن‌حمزة الفناری معروف به ابن‌فناری (۸۳۴ق) نگاشته است. این شرح در تاریخ عرفان نظری اهمیت ویژه‌ای یافته؛ به گونه‌ای که تمام مطالب عرفانی عارفان قرن هفتم در این شرح گردآوری شده[۳] و از متون درسی مراحل عالی عرفان نظری شناخته می‌شود. این کتاب اساساً با هدف ایجاد هم‌زبانی میان فلسفه و عرفان نگاشته شده؛ به طوری که قوت تحلیل‌های عقلانی و فلسفی در تبیین معارف عرفانی در آن فراوان است.[۴]
ساختار مصباح
مصباح‌الانس شامل چهار بخش است که عبارت‌اند از:
- «فاتحةالکتاب» در پنج فصل؛
- تمهید جملی (ذکر ارتباط عالم با حق و حق با عالم) شامل یک «السابقه»، دو فصل و یک «خاتمه»؛
- «کشف السرّ الکلی» در دوازده فصل؛
- «خاتمةالکتاب».
شروح و تعلیقات
پیچیدگی و رمزگونه‌بودن مطالب مصباح‌الانس سبب شده شروح و تعلیقاتی بر آن نوشته شود. از میان آنها می‌توان به تعلیقات میرزاهاشم اشکوری، سیدمحمد قمی، محمدرضا الهی قمشه‌ای و امام‌خمینی اشاره کرد.[۵]
نگارش
امام‌خمینی مصباح‌الانس را از سال ۱۳۵۰ق/ ۱۳۱۰ش تا ۱۳۵۴ق/ ۱۳۱۴ش روزهای پنج‌شنبه و جمعه نزد استاد عرفان خود، محمدعلی شاه‌آبادی فراگرفته است. ایشان نوشتن این تعلیقات را در همان سال‌های شاگردی در نزد استاد آغاز کرده و پس از بازگشت شاه‌آبادی به تهران در سال ۱۳۵۴ق/ ۱۳۱۴ش، تعلیقه‌نگاری بر مصباح‌الانس را ادامه داده است. نگارش این تعلیقات در سال ۱۳۵۵ق/ ۱۳۱۵ش در خمین پایان یافته است.[۶] این تعلیقات هرچند بسیار اندک و غالباً توضیحی است،[۷] اما تعلیقاتی است عالمانه، دربردارنده درر و غرری که امعان نظر و شرح آنها بر اهل این معانی لازم است.[۸] این تعلیقات را می‌توان به دو رویکرد توضیحی و انتقادی تقسیم کرد که بخش اول، توضیح و تفسیر متن و شرح آن است[۹] و در بخش دوم به نقد مطالب شارح و نویسنده پرداخته شده است.[۱۰]
تعلیقات امام‌خمینی ناظر به یک‌سوم مصباح‌الانس است؛ یعنی از خطبه کتاب آغاز شده و تقریباً تا پایان مبحث «تعین ثانی» ادامه یافته است. ایشان در مواردی به نقد سخنان و دیدگاه‌های قونوی پرداخته است؛ مانند مقام «عماء» که آن را تنّزل ربانی نمی‌داند؛ بلکه حقیقت آن را مقام فیض اقدس و تجلی غیبی احدی اول می‌شمرد[۱۱] و گاهی شرح فناری را غیر مطابق با متن قونوی[۱۲] و در بسیاری از بخش‌های شرح، سخن او را مشتمل خلط در فهم عبارات قونوی می‌داند.[۱۳] گاهی نیز دامنه این نقدها را تا سرحدّ تحلیل‌ها و تفسیرهای استاد خود، شاه‌آبادی گسترش می‌دهد و نظر او را نیز نقد می‌کند.[۱۴] از ویژگی‌های این تعلیقات، استناد به آیات الهی است.[۱۵] همچنین از کتاب‌هایی مانند فصوص الحکم ابن‌عربی، الفکوک قونوی و مثنوی معنوی مولوی مطالبی نقل کرده است.[۱۶]
مبنای امام‌خمینی در این تعلیقات بر اختصار است و در مواردی به نقد نیز پرداخته است؛ ازجمله می‌توان به مواردی همچون نقد سخنان بوعلی‌سینا،[۱۷] ابن‌عربی،[۱۸] فرغانی،[۱۹] عبدالرزاق کاشانی،[۲۰] قاضی ایجی،[۲۱] دوانی،[۲۲] میرزاهاشم اشکوری[۲۳] و شاه‌آبادی[۲۴] اشاره کرد. ایشان همچنین در دو مورد به انتقاد از قونوی[۲۵] و در بیش از بیست موضع به انتقاد از فناری، صاحب مصباح‌الانس پرداخته است.[۲۶]
مهم‌ترین مباحث
مهم‌ترین مباحث در این تعلیقه عبارت‌اند از:
- تأویل حوض کوثر[۲۷]؛
- شرح حدیث «إنَّ لِلقُرآنِ ظَهراً وَ بَطناً»[۲۸]؛
- تحقیق دربارهٔ اسم مستأثر[۲۹]؛
- بیان دو اعتبار فیض منبسط[۳۰]؛
- بیان حقیقت فیض اقدس و فیض مقدس و نسبت میان آن دو با اسماء و اعیان[۳۱]؛
- بیان حقیقت کمال جلا و کمال استجلا[۳۲]؛
- دلیل وجود مطلق‌بودن حق‌تعالی[۳۳]؛
- توضیح و تحقیق دربارهٔ قرب نوافل و فرایض[۳۴]؛
- تحقیق دربارهٔ مجعولیت ماهیات[۳۵]؛
- بیان اینکه برای حقیقت عمائیه و نفس رحمانی، حقیقتی و رقیقتی است[۳۶]؛
- توضیح سرّ سخن پیامبر(ص) «أللّهُمَّ أرِنِی الأشیاءَ کَما هِیَ» و نیز حدیث «مَن عَرَفَ نَفسَهُ»[۳۷]؛
- معنای عرش‌الذات و عرش‌الصفات[۳۸]؛
- اضافه اشراقیه‌بودن تأثیر و تأثر بین حق و خلق.[۳۹]
نقدهای امام‌خمینی
ازجمله مواردی که امام‌خمینی کلام شارح را نقد می‌کند عبارت‌اند از:
- در بحث اسم مستأثر، برخی معتقدند اسم مستأثر، همان ذات الهی بدون مظهر است و اطلاق اسم بر آن، نوعی مسامحه است[۴۰] و نیز راه رسیدن به معرفت آنها مسدود است؛ مگر برای افرادی که در مقام واحدیت فانی شده‌اند.[۴۱] امام‌خمینی بر این عقیده است که اسم‌های مستأثر، همانند اسماء دیگر مظهر دارند؛ ولی مظاهر آنها نیز همانند خودشان پنهان و مستأثر است.[۴۲] شارح (فناری) اسم مستأثر را شئون غیر ظاهره الهی می‌داند که در صدد ظهور است[۴۳]؛ ولی امام‌خمینی ضمن رد نظر وی، بر این باور است که ظاهر کلام قونوی آن است که اسم مستأثر ظهورناپذیر است؛ البته نه به سبب نامتناهی‌بودن شئون، بلکه به سبب مکنون غیبی بودن آن؛ به گونه‌ای که اگر تناهی شئون نیز فرض شود، اسم مستأثر ظهوری ندارد[۴۴] (ببینید: اسما و صفات)؛
- فناری حقیقت وجود را عین حق‌تعالی دانسته و نسبت آن را به حصه‌های وجود مانند نسبت کلی بر مصادیق و ماهیت بر مصداق‌های خود دانسته است؛ اما به نظر امام‌خمینی نسبت مفهوم وجود به مصادیق خود، مانند نسبت حقیقت کلیه به افراد یا همچون ماهیت به مصداق خود نیست و حقیقت وجود را که عین حق‌تعالی است نباید ماهیت کلی دانست.[۴۵] ایشان در این مسئله پیرو ملاصدراست و مسئله را به دیدگاه او در باب تشکیک مراتب وجود، اشتراک معنوی وجود و وحدت حقیقت وجود ارجاع داده[۴۶] و با استفاده از مبنای تشکیک خاص در مراتب وجود، «مابه‌الاشتراک» را عین «مابه‌الامتیاز» می‌داند[۴۷] (ببینید: وجود و وحدت وجود)؛
- صاحب مصباح‌الانس شبهات ده‌گانه‌ای از متکلمان و اصحاب‌نظر دربارهٔ وجود مطلق نقل می‌کند و در بیان شبهه سوم از دیدگاه آنان می‌نویسد اگر وجود، مطلق و واجب باشد، کل وجود واجب است و اگر واجب‌الوجود، وجود مطلق باشد، باید اشیای زشت نیز واجب‌الوجود باشند.[۴۸] امام‌خمینی پاسخ فناری به این شبهه را نمی‌پسندد و این اشکال را ناشی از فرق نگذاشتن میان وجود مطلق و مطلق وجود می‌داند[۴۹] و بر این باور است آنان که مطلق وجود را واجب‌الوجود می‌دانند دچار این توهمات شده‌اند؛ زیرا مطلق وجود در هر وجودی و در هر موطنی، حکم همان موطن را دارد؛ اما وجود مطلق، غیر متعین و خالی از تمام ماهیات و تعلقات است؛ بنابراین همه نقص‌ها و عیب‌ها به تعینات و ماهیات مربوط‌اند و وجود مطلق، هیچ‌کدام از این تعینات را ندارد[۵۰] (ببینید: ماهیت و وحدت وجود)؛
- به نظر فناری مختاربودن حق‌تعالی از حیث ذات و غنی‌بودن او از عالم، منافاتی با وجوب او از حیث صفاتش ندارد. میرزاهاشم اشکوری، استاد استادان امام‌خمینی با این دیدگاه فناری موافق است؛ ولی امام‌خمینی این بیان را خلاف تحقیق می‌داند؛ زیرا اگر مراد از حق، مرتبه ذات، من حیث هی هی باشد، در این صورت به صفتی وصف نمی‌شود و اگر مراد، مرتبه احدیت باشد، هرچند در این مرتبه به اسمای ذاتیه متصف شده، اختیار از اسمای ذاتیه نیست. از سویی اگر وجوب، منافی اثبات آن برای حق‌تعالی از حیث مرتبه واحدیت بلکه مرتبه ظهور و فیض مقدس باشد، باطل و فاسد است؛ در حالی‌که وجوب، منافی اختیار نیست؛ بلکه بر آن تأکید می‌کند. بالاتر اینکه اگر اختیار به مرحله وجوب نرسد در حقیقت اختیار نیست[۵۱]؛
- امام‌خمینی رأی شارح را در باب نسبت جوهر و عرض و تقوم دومی به اولی درست نمی‌داند و تقویم و تقوم بین اسمای متجلیه و مظاهر را به وجه دیگری بیان می‌کند[۵۲]؛
- امام‌خمینی برهان شارح مبنی بر اینکه «وجود مطلق موجود است» را به دلیل صدق قول «الوجود موجود»، صحیح نمی‌داند و معتقد است شارح، مفهوم را با مصداق و حمل اولی را با حمل شایع خلط کرده است[۵۳]؛
- امام‌خمینی اثبات وجود کلی طبیعی به وجود مخلوط را که یکی از دو قسم آن شمرده می‌شود-برخلاف نظر برخی پژوهشگران-رد می‌کند و راه اثبات آن را از طریق حمل طبیعی بر افراد خارجی می‌داند[۵۴]؛
- فناری ظلمت را مُدرک دانسته است؛ ولی امام‌خمینی آن را عدم محض و غیر مدرک می‌داند[۵۵] (ببینید: عدم)؛
- شارح، حقیقت انسانیه را به اعتبار غلبه حکم وحدت، حقیقت محمدیه و به اعتبار غلبه حکم تفصیل و کثرت، حضرت عمائیه می‌داند؛ ولی امام‌خمینی حقیقت محمدیه را صورت اسم «الله» که جامع احدیت جمع أسما و جامع احدیت جمع اعیان است می‌داند و عما را وجهه غیبیه قدسیه اسم «الله» می‌داند که از هر کثرت و تفصیلی منزه است[۵۶] (ببینید: حقیقت محمدیه و اسم اعظم)؛
- امام‌خمینی ضمن ردّ گفته شارح دربارهٔ جعل به اقتران وجود به ماهیات، جعل را متعلق به ماهیات می‌داند.[۵۷] ایشان میان اعتقاد به اصالت وجود و مجعولیت ماهیت و نیز گفته عرفا در مجعولیت ماهیت و اعتقاد به مجعولیت وجود و اعتباریت ماهیت، جمع کرده است[۵۸] (ببینید: وجود و ماهیت). ایشان در نگاه عرفانی، وجود را واحد شخصی می‌داند و اصولاً کثرتی نمی‌بیند تا یکی جاعل و دیگری مجعول باشد. وجود را فوق جعل و ماهیات را که ظهورات وجودند، مجعول معرفی می‌کند؛ بنابراین ماهیات، آینه‌ها و ظهورات یا مراتب ظلّی و تنزلات حق‌اند[۵۹] (ببینید: اصالت وجود و وجود)؛
- ازجمله مباحثی که امام‌خمینی به آن توجه داشته، وجود رابط است. ایشان در برابر کلام شارح مفتاح الغیب، معتقد است وجود مفاض، ماهیت نداشته و تنها ربط محض و صرف تعلق به واجب‌الوجود است[۶۰]؛
- مسئله امتناع اعاده معدوم، ازجمله مسائل مورد توجه در فلسفه و عرفان است؛ در فلسفه با عنوان «المعدوم لایُعادُ بِعَینِه»[۶۱] و در عرفان با عنوان «لاتکرار فی التجلّی» مطرح می‌شود. امام‌خمینی نیز بر این عقیده است که خداوند همواره در تجلی است؛ گاهی تجلی به اسمای ظاهر مانند رحمان، مبدع و گاهی بر اسمای باطنی همچون مالک و معید؛ پس هر چیزی پیوسته در حال ظهور و بطون است و خداوند هر لحظه در شأن جدیدی است؛ یک آن در جمال و ظهور و آنی دیگر در جلال و بطون[۶۲] (ببینید: تجلی)؛
- از مسائل مهمی که امام‌خمینی به آن توجه دقیق و ظریفی دارد، فرق میان امکان ماهوی و امکان وجودی است. بنابر نظر ایشان امکان وجودی از اوصاف وجود است که باید در باب علت و معلول به آن توجه کرد؛ یعنی معلول، چیزی غیر از اصل ارتباط و وابستگی و فقر به علت نیست؛ اما در امکان ماهوی به علت و ارتباط معلول به علت، توجهی نشده است[۶۳] (ببینید: علیت).
استنساخ و انتشار
سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) نسخه خطی این کتاب را به همراه برخی کتاب‌های دیگر از کتابخانه شخصی امام‌خمینی به تاراج برد؛ ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به‌طور اتفاقی، طلبه‌ای در همدان، آن را از یک دستفروش خرید و وقتی متوجه امضای امام‌خمینی در حواشی این کتاب شد، کتاب را به امام‌جمعه وقت همدان؛ حسین نوری همدانی از شاگردان امام‌خمینی تحویل داد و از این طریق، کتاب به امام‌خمینی بازگردانده شد.[۶۴] حواشی امام‌خمینی بر چاپ رحلی کتاب مصباح‌الانس را حسن ثقفی استنساخ کرده و محمدرضا توسلی کار مقابله آن را انجام داده است. سپس محمدحسن رحیمیان با خط خود، حواشی امام‌خمینی را پاک‌نویس کرده و امام‌خمینی اصلاحاتی بر نسخه ایشان انجام داده است و برای نخستین بار همراه با تعلیقات بر شرح فصوص الحکم در ۳۲۷ صفحه با قطع وزیری همراه با بخش‌هایی از متن که تعلیقات امام‌خمینی ناظر به آنهاست، در سال ۱۴۰۶ق/ ۱۳۶۴ش از سوی مؤسسه پاسدار اسلام انتشار یافته و تا صفحه ۲۰۵ به تعلیقات فصوص الحکم و ادامه آن به تعلیقات مصباح‌الانس اختصاص یافته است. تعلیقه امام‌خمینی در سال ۱۴۲۲ق/ ۱۳۸۰ش بر اساس چاپ پاسدار اسلام حروف‌چینی و از سوی دو ناشر بیروتی به صورت منقح چاپ و منتشر شده است.
محمد خواجوی، تعلیقات امام‌خمینی بر مصباح‌الانس را همراه با پنج تعلیقه دیگر به همراه متن کتاب در ۷۶۸ صفحه با قطع وزیری تدوین کرده و انتشارات مولی در سال ۱۳۷۴ آن را منتشر کرده است. این اثر در جلد ۴۵ «موسوعة الامام‌الخمینی» در سال ۱۳۹۲ با تحقیقات کامل و تصحیح اشتباهات، همراه با فهرست‌های فنی مناسب عرضه شده است.
پانویس
- ↑ یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۳۹
- ↑ یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۳۸–۳۹
- ↑ یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۵۰
- ↑ یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۵۱
- ↑ خواجوی، مقدمه کتاب مصباح‌الانس، کز-کح
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۱۱
- ↑ عابدی، دفتر عقل و قلب، ۱۶۵
- ↑ مؤذن جامی، گزیده آرای نقادانه، ۸۴
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۰–۲۱۸
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۳۵ و ۲۴۶
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۹۱
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۹
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۸
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۷–۲۱۸
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۸
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۴۴ و ۲۸۲–۲۸۳
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۷
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۴۴، ۲۹۸ و ۳۰۶
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۷
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۲۶
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۹
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۲
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۲۸
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۷ و ۲۴۸–۲۴۹
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۳۴ و ۲۵۲
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۹، ۲۲۸، ۲۲۹، ۲۳۷–۲۳۹، ۲۴۶، ۲۶۵–۲۶۹، ۲۷۹، ۲۸۴، ۲۸۹ و ۲۹۸–۲۹۹
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۳
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۴
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۸
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۳۵
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۴۳
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۵۲
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۴
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۱–۲۸۲
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۸
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۹۲
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۹۶
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۲
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۳
- ↑ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۶؛ قمشه‌ای، مجموعه آثار، ۱۰۸؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۸
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۶۴۷
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۸
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۴۷
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۹
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۵
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۵
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۷۱
- ↑ فناری، مصباح‌الانس، ۱۵۹–۱۶۹
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۹–۲۷۰
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۹–۲۷۰
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۲۸–۲۲۹
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۴۶–۲۴۵
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۳
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶۷
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۴
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۸–۳۰۹
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۹
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۸
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۸–۲۸۷
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۷
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱/۳۵۳
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۱
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۳۲؛ عابدی، دفتر عقل و قلب، ۱۹۶
- ↑ رحیمیان، مقدمه کتاب تعلیقات، ۵
منابع
- ابن‌عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح‌الانس، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- خواجوی، محمد، مقدمه کتاب مصباح‌الانس، تألیف ابن‌حمزه فناری، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- رحیمیان، محمدحسن، مقدمه کتاب تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح‌الانس، تألیف امام‌خمینی، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- عابدی، احمد، دفتر عقل و قلب، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح‌الانس بین المعقول و المشهود، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- قمشه‌ای، محمدرضا، مجموعه آثار آقامحمدرضا قمشه‌ای، حکیم صهبا، تحقیق حامد ناجی اصفهانی و خلیل بهرامی، اصفهان، کانون پژوهش، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
- مؤذن جامی، محمدهادی، گزیده آرای نقادانه امام‌خمینی، مجله کیهان اندیشه، شماره ۳۵، ۱۳۷۰ش.
- یزدان‌پناه، سیدیدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، نگارش سیدعطاء انزلی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
پیوند به بیرون
- باقر صاحبی، «تعلیقات علی مصباح‌الانس»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۴۱۱–۴۱۴.