فرهنگ: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی امام خمینی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
(ابرابزار)
خط ۱: خط ۱:
'''فرهنگ'''، جایگاه و اهمیت فرهنگ و تأثیر آن بر [[جامعه]].
'''فرهنگ'''، جایگاه و اهمیت فرهنگ و تأثیر آن بر [[جامعه]].
==معنی==
فرهنگ به معانی [[تعلیم و تربیت]]، [[علم]] و دانش و [[ادب]] آمده است <ref>دهخدا، لغتنامه، ۱۰/۱۵۱۰۹.</ref>. اصطلاح فرهنگ دارای تعریف‌های پرشماری است و اجماع و اتفاقی بر سر آن نیست. فرهنگ در یک تعریف، کلیت و مجموعه‌ای درهم‌تافته شامل دانش، [[دین]]، هنر، [[قانون]]، اخلاقیات و هر گونه توانایی و عادتی است که آدمی مانند عضوی از جامعه به دست می‌آورد <ref>آشوری، تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ، ۷۵.</ref>. در تعریفی دیگر مجموعه رفتارهای اکتسابی و ویژگی اعتقادی اعضای یک [[جامعه]] فرهنگ نامیده شده است <ref>کوئن، مبانی جامعه‌شناسی، ۵۸ ـ ۶۴.</ref>؛ به بیان دیگر فرهنگ پدیده پیچیده‌ای از آداب و رسوم، اندیشه، [[هنر]] و شیوه زندگی است که طی تجربه تاریخی اقوام شکل می‌گیرد و قابل انتقال به نسل‌های بعدی است <ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۶/۵۳۴۶.</ref>. به طور کلی فرهنگ را می‌توان رفتار ویژه بشر نامید که از [[زبان]]، افکار، اعتقادات، سنن، قراردادها، سازمان‌ها، ابزار، روش‌های کاری، آثار هنری، مراسم مذهبی، مراسم اجتماعی و غیره تشکیل می‌شود <ref>فاکس، آشنایی با مفاهیم فرهنگ و روابط فرهنگی، ۱.</ref>.


هرچند میان [[تمدن]] و فرهنگ، تمایز معنایی وجود دارد، اما رابطه میان آنها ارتباطی متقابل و متعامل است. در این زمینه دو رویکرد وجود دارد: رویکرد نخست تمدن را همان فرهنگ می‌داند <ref>گولد، ویلیام کولب، ۲۶۷.</ref> و رویکرد دوم، فرهنگ را نقطه مقابل تمدن قرار می‌دهد. در این نگاه، فرهنگ همه عقاید و آفرینش‌های انسانی مربوط به اسطوره، دین، هنر و ادبیات را دربر می‌گیرد؛ در حالی‌که تمدن به حوزه خلاقیت انسانی مرتبط با فناوری و علم اشاره می‌کند <ref>اسلامی، فرهنگ، ۱۰۶ ـ ۱۰۷.</ref>.
== معنی ==
==ویژگی‌ها و اقسام فرهنگ==
فرهنگ به معانی [[تعلیم و تربیت]]، [[علم]] و دانش و [[ادب]] آمده است.<ref>دهخدا، لغتنامه، ۱۰/۱۵۱۰۹.</ref> اصطلاح فرهنگ دارای تعریف‌های پرشماری است و اجماع و اتفاقی بر سر آن نیست. فرهنگ در یک تعریف، کلیت و مجموعه‌ای درهم‌تافته شامل دانش، [[دین]]، هنر، [[قانون]]، اخلاقیات و هر گونه توانایی و عادتی است که آدمی مانند عضوی از جامعه به دست می‌آورد.<ref>آشوری، تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ، ۷۵.</ref> در تعریفی دیگر مجموعه رفتارهای اکتسابی و ویژگی اعتقادی اعضای یک [[جامعه]] فرهنگ نامیده شده است<ref>کوئن، مبانی جامعه‌شناسی، ۵۸–۶۴.</ref>؛ به بیان دیگر فرهنگ پدیده پیچیده‌ای از آداب و رسوم، اندیشه، [[هنر]] و شیوه زندگی است که طی تجربه تاریخی اقوام شکل می‌گیرد و قابل انتقال به نسل‌های بعدی است.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۶/۵۳۴۶.</ref> به‌طور کلی فرهنگ را می‌توان رفتار ویژه بشر نامید که از [[زبان]]، افکار، اعتقادات، سنن، قراردادها، سازمان‌ها، ابزار، روش‌های کاری، آثار هنری، مراسم مذهبی، مراسم اجتماعی و غیره تشکیل می‌شود.<ref>فاکس، آشنایی با مفاهیم فرهنگ و روابط فرهنگی، ۱.</ref>
بسیاری از صاحب‌نظران [[علوم اجتماعی]]، فرهنگ را وجه تمایز زندگی اجتماعی [[انسان]] و حیوان و آن را مبنای اصلی جامعه انسانی دانسته‌اند <ref>وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۱۶ ـ ۱۱۷.</ref> و برای آن ویژگی‌هایی چون اکتسابی، انتسابی، منحصر به فرد و کندی در تغییر را در نظر گرفته‌اند. اکتسابی به این معناست که فرهنگ، ذاتی و مادرزادی نیست و افراد آن را در [[جامعه]] و در کنار زندگی با دیگران کسب می‌کنند <ref>ثریا، فرهنگ و شخصیت، ۲۷ ـ ۲۸.</ref>. انتسابی‌بودنِ فرهنگ آن است که انسان از آغاز تولد از طریق جامعه و [[خانواده]]، هنجارها و ارزش‌های اجتماعی را می‌آموزد <ref>وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۲۱.</ref>. منحصر به فرد بودن نیز به این معناست که هر فرهنگ دارای طرح و بافت مخصوص به خود است. این ویژگی سبب تمایز فرهنگ‌ها از یکدیگر می‌شود <ref>ثریا، فرهنگ و شخصیت، ۲۹.</ref> و فرهنگ هر جامعه متأثر از شرایط خاص تاریخی، اجتماعی و اقتصادی خود شکل می‌گیرد <ref>وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۱۹ ـ ۱۲۲.</ref>؛ چنان‌که تغییرات فرهنگی معمولاً فرایندی کند و درونی‌اند و در درازمدت صورت می‌گیرند <ref>وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۲۹ ـ ۱۲۱؛ یوسفیان، نگاهی به مفهوم فرهنگ، ۲۳.</ref>.


درباره تقسیم‌بندی و انواع فرهنگ، نظریه‌های مختلفی وجود دارد. برخی از صاحب‌نظران فرهنگ را به دو لایه آرمانی و واقعی تقسیم می‌کنند: لایه اول کنش‌هایی است که صاحبان فرهنگ ادعا می‌کنند و خود را پایبند و مجری آن می‌شمارند و لایه دوم کنش‌هایی است که در واقع زندگی روزمره صورت می‌گیرد. گاه این دو لایه در تضاد با یکدیگر قرار می‌گیرند <ref>ثریا، فرهنگ و شخصیت، ۳۲.</ref>. در تقسیم‌بندی دیگری فرهنگ به دو بخش مادی و معنوی تقسیم می‌شود: فرهنگ مادی قابل لمس، اندازه‌گیری و مقایسه است. اشیا مادی، ابزار کار، [[موسیقی]] و شیوه مادی زندگی در این گروه قرار دارند. فرهنگ معنوی نیز شامل موضوعاتی است که جنبه کیفی و غیر قابل اندازه‌گیری همچون آثار ادبی، هنری، فکری، آداب و رسوم و اخلاقیات دارد <ref>وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۲۶ ـ ۱۲۷؛ یوسفیان، نگاهی به مفهوم فرهنگ، ۲۱.</ref>.
هرچند میان [[تمدن]] و فرهنگ، تمایز معنایی وجود دارد، اما رابطه میان آنها ارتباطی متقابل و متعامل است. در این زمینه دو رویکرد وجود دارد: رویکرد نخست تمدن را همان فرهنگ می‌داند<ref>گولد، ویلیام کولب، ۲۶۷.</ref> و رویکرد دوم، فرهنگ را نقطه مقابل تمدن قرار می‌دهد. در این نگاه، فرهنگ همه عقاید و آفرینش‌های انسانی مربوط به اسطوره، دین، هنر و ادبیات را دربر می‌گیرد؛ در حالی‌که تمدن به حوزه خلاقیت انسانی مرتبط با فناوری و علم اشاره می‌کند.<ref>اسلامی، فرهنگ، ۱۰۶–۱۰۷.</ref>


امام‌خمینی نگاهی زیربنایی به فرهنگ داشت و قدرت تعیین‌کنندگی آن را بسیار بالا می‌دانست و معتقد بود همه تحولات چه در مسیر مثبت و متعالی و چه در طریق [[فساد]]، انحطاط و تباهی، از بستر فرهنگ آغاز می‌شوند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۹۰.</ref>. ایشان تأکید می‌کرد مبدأ همه خوشبختی‌ها و بدبختی‌های یک ملت فرهنگ است‏ <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۶.</ref>. ایشان فرهنگ را سایه‌ای از [[نبوت]] می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۲۹.</ref>، بر الهی‌بودن فرهنگ تأکید می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۶.</ref> و باور داشت با ایجاد [[فرهنگ اسلامی]] می‌توان از دیگر ارکان [[جامعه]] نتیجه اسلامی گرفت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۸۴.</ref>.
== ویژگی‌ها و اقسام فرهنگ ==
بسیاری از صاحب‌نظران [[علوم اجتماعی]]، فرهنگ را وجه تمایز زندگی اجتماعی [[انسان]] و حیوان و آن را مبنای اصلی جامعه انسانی دانسته‌اند<ref>وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۱۶–۱۱۷.</ref> و برای آن ویژگی‌هایی چون اکتسابی، انتسابی، منحصر به فرد و کندی در تغییر را در نظر گرفته‌اند. اکتسابی به این معناست که فرهنگ، ذاتی و مادرزادی نیست و افراد آن را در [[جامعه]] و در کنار زندگی با دیگران کسب می‌کنند.<ref>ثریا، فرهنگ و شخصیت، ۲۷–۲۸.</ref> انتسابی‌بودنِ فرهنگ آن است که انسان از آغاز تولد از طریق جامعه و [[خانواده]]، هنجارها و ارزش‌های اجتماعی را می‌آموزد.<ref>وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۲۱.</ref> منحصر به فرد بودن نیز به این معناست که هر فرهنگ دارای طرح و بافت مخصوص به خود است. این ویژگی سبب تمایز فرهنگ‌ها از یکدیگر می‌شود<ref>ثریا، فرهنگ و شخصیت، ۲۹.</ref> و فرهنگ هر جامعه متأثر از شرایط خاص تاریخی، اجتماعی و اقتصادی خود شکل می‌گیرد<ref>وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۱۹–۱۲۲.</ref>؛ چنان‌که تغییرات فرهنگی معمولاً فرایندی کند و درونی‌اند و در درازمدت صورت می‌گیرند.<ref>وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۲۹–۱۲۱؛ یوسفیان، نگاهی به مفهوم فرهنگ، ۲۳.</ref>


در اندیشه امام‌خمینی عنصر هویت‌بخش و متمایزکننده ملت‌ها فرهنگ است؛ ضمن آنکه بنیان و شالوده ملت را فرهنگ تشکیل می‌دهد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۷.</ref>. به ‌طور کلی از دید ایشان همه امور بستگی تام به فرهنگ دارند و اصلاح همه حوزه‌های زندگی بشر به سامان وضعیت فرهنگی وابسته است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۵۶.</ref>؛ بدین سبب امام‌خمینی نخستین برنامه پس از استقرار [[جمهوری اسلامی]] را اصلاح نقص‌های فرهنگی اعلام کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۷.</ref> و در پایان در بندی از [[وصیت‌نامه امام‌خمینی|وصیت‌نامه‌اش]] نیز به مقوله فرهنگ پرداخت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۱۴ ـ ۴۱۵.</ref>.
دربارهٔ تقسیم‌بندی و انواع فرهنگ، نظریه‌های مختلفی وجود دارد. برخی از صاحب‌نظران فرهنگ را به دو لایه آرمانی و واقعی تقسیم می‌کنند: لایه اول کنش‌هایی است که صاحبان فرهنگ ادعا می‌کنند و خود را پایبند و مجری آن می‌شمارند و لایه دوم کنش‌هایی است که در واقع زندگی روزمره صورت می‌گیرد. گاه این دو لایه در تضاد با یکدیگر قرار می‌گیرند.<ref>ثریا، فرهنگ و شخصیت، ۳۲.</ref> در تقسیم‌بندی دیگری فرهنگ به دو بخش مادی و معنوی تقسیم می‌شود: فرهنگ مادی قابل لمس، اندازه‌گیری و مقایسه است. اشیا مادی، ابزار کار، [[موسیقی]] و شیوه مادی زندگی در این گروه قرار دارند. فرهنگ معنوی نیز شامل موضوعاتی است که جنبه کیفی و غیرقابل اندازه‌گیری همچون آثار ادبی، هنری، فکری، آداب و رسوم و اخلاقیات دارد.<ref>وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۲۶–۱۲۷؛ یوسفیان، نگاهی به مفهوم فرهنگ، ۲۱.</ref>
==اقسام فرهنگ==
در [[سخنان امام‌خمینی]] تعابیر مختلفی از فرهنگ آمده که به نظر می‌رسد سه نوع فرهنگ اسلامی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶ و ۸/۱۰۷.</ref>، غربی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۲ و ۱۳/۳۹۴.</ref> و استعماری <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۵ و ۱۷/۲.</ref> دارای اولویت و اهمیت بررسی است:
===فرهنگ اسلامی===
از دیدگاه [[امام‌خمینی]] فرهنگ اسلامی غنی‌ترین و مترقی‌ترینِ فرهنگ‌هاست و می‌تواند بدون در نظر گرفتن نژاد، ملیت و تفکرات مادی، باعث تعالی و [[سعادت]] انسانی گردد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۲۰.</ref>. مؤلفه‌های انسان‌ساز و سعادت‌بخش فرهنگ اسلامی، می‌تواند انسان‌ها را در بعد اعتقادی، اخلاقی و عملی [[هدایت]] ‏کند و سامان زندگی دنیایی و اخروی انسان را به ‌دست گیرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۳.</ref>؛ به این ترتیب کارکرد انسان‌سازی و تربیتی فرهنگ اسلام، همواره مورد توجه امام‌خمینی بوده است. ایشان با وصف‌کردن فرهنگ متعالی اسلام به کارخانه انسان‌سازی، ساخت جامعه الهی را با گسترش و ترویج فرهنگ اسلامی ملازم می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶؛ ۷/۴۲۷؛ ۸/۱۰۸ و ۹/۷۶.</ref>؛ بنابراین ایشان همواره بر جایگزین‌کردن [[فرهنگ اسلامی]] به جای فرهنگ استعماری و غربی تأکید می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶.</ref>.


امام‌خمینی با پیوند میان فرهنگ اسلامی و فرهنگ ایرانی، فرهنگ ایرانی را غنی و پرمحتوا <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۳ و ۱۸/۲۱۸.</ref> و ایرانیان را صادرکننده فرهنگ به [[غرب]] می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۸۵، ۳۹۲ و ۱۲/۳۲۰.</ref>. به باور ایشان باید تفکر ایرانیان به‌ویژه جوانان را در باره فرهنگِ خودی تغییر داد و تفکر انسان ایرانی‌ ـ ‌اسلامی را جایگزین آن کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۳.</ref>؛ زیرا در نظر ایشان تنها راه نجات کشور ترویج فرهنگ ایرانی ـ ‌اسلامی در جامعه است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲.</ref>. برخی متفکران اسلامی نیز ایران پیش از [[اسلام]] را دارای فرهنگ و تمدنی غنی می‌دانند که خدمات زیادی به تمدن نوپای اسلامی کرد <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۳۲۴ ـ ۳۲۵.</ref>.
امام‌خمینی نگاهی زیربنایی به فرهنگ داشت و قدرت تعیین‌کنندگی آن را بسیار بالا می‌دانست و معتقد بود همه تحولات چه در مسیر مثبت و متعالی و چه در طریق [[فساد]]، انحطاط و تباهی، از بستر فرهنگ آغاز می‌شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۹۰.</ref> ایشان تأکید می‌کرد مبدأ همه خوشبختی‌ها و بدبختی‌های یک ملت فرهنگ است‏.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۶.</ref> ایشان فرهنگ را سایه‌ای از [[نبوت]] می‌دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۲۹.</ref> بر الهی‌بودن فرهنگ تأکید می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۶.</ref> و باور داشت با ایجاد [[فرهنگ اسلامی]] می‌توان از دیگر ارکان [[جامعه]] نتیجه اسلامی گرفت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۸۴.</ref>
=== فرهنگ غربی و استعماری===
در برابر فرهنگ اسلامی، فرهنگ غربی با اصالت‌دادن به [[دنیاگرایی]] و زندگی مادی، به ابعاد فرامادی حیات انسان بی‌توجه است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۰۸.</ref>. مقصود امام‌خمینی از فرهنگ غربی همان فرهنگ وارداتی از کشورهای غربی و شرقی بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۸۲.</ref>. به باور ایشان درد اصلی مکاتب مروج این فرهنگ، عدم اعتقاد به معنویت و تفسیر همه امور در دایره هستی مادی و دنیایی انسان است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۰۸ و ۲۱/۲۲۲.</ref>. فرهنگ و تمدن مادی [[غرب]]، انسان و نیازهای او را در سطح نیازهای حیوانی تنزل می‌دهد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۴.</ref>. در نگاه امام‌خمینی فرهنگ استعماری همان فرهنگ وارداتی از غرب و شرق است که به‌صورت تهاجمی، عامل استحاله و تضعیف [[فرهنگ اسلامی]] می‌شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۷۱.</ref>. فرهنگ استعماری از دید ایشان استمرار سلطه کشورهای دیگر است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۱؛ ۵/۵۳ و ۱۲/۵.</ref>. با توجه به این نکته که قدرت تخریب فرهنگ استعماری از تسلیحات جنگی و نظامی بیشتر است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۶.</ref>، [[بیگانگان]] و استعمارگران با آگاهی از این موضوع، فرهنگ استعماری را طراحی و به کشورهای تحت سلطه خود تزریق می‌کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۳۴.</ref>. فرهنگ استعماری با دو شیوه فرهنگ بومی جوامع را از درون تهی و بی‌معنا می‌سازد و کشورها را به ورطه وابستگی فرهنگی ـ فکری و از [[خودبیگانگی]] می‌کشاند؛ نخست با تحقیر فرهنگ بومی و دوم با ارج ‌نهادن و برتر نشان‌دادن فرهنگ کشورهای استعمارگر <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۱۴ ـ ۴۱۵.</ref>. از نگاه امام‌خمینی فرهنگ استعماری ریشه‌ای در باورهای ملی و بومی ندارد و بدین لحاظ نیازمند عواملی در داخل برای تحمیل و اجرای آن است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶ و ۴/۱۳۴.</ref>. این فرهنگ تحمیلی همواره نیازمند کارگزارانی است که مأموریت آنان تأمین منافع غرب در کشورهای عقب‌مانده و جهان سومی است. از نگاه ایشان [[محمدرضا پهلوی]] مظهر و نماینده این کارگزاران وابسته بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۶۳، ۹۱ و ۵/۳۷۱.</ref> و وابستگی فکری و فرهنگی، نتیجه و غایت ترویج فرهنگ استعماری در جامعه اسلامی خواهد بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۲.</ref>. آنچه توانسته حضور فرهنگ غنی اسلامی را در زندگی مسلمانان کم‌رنگ کند و آثار و مظاهر آن را تحت‌الشعاع قرار دهد، وابستگی فرهنگی و هجوم گسترده فرهنگ استعماری است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۲.</ref> {{ببینید|هجوم فرهنگی}}.
==فرهنگ در دوران پهلوی==
فرهنگ و تمدن چندین هزارساله ایران، در دوران‌های مختلف به دلیل گوناگونی ازجمله برخورد و همجواری با سایر فرهنگ‌ها و نیز اِعمال سیاست‌های مختلفِ دولت‌های وقت، فراز و فرودهای زیادی به خود دیده است. در زمان شکل‌گیری حکومت پهلوی نیز سیاست‌ ترویج ملی‌گرایی در قالب باستان‌گرایی و ارج‌نهادن به شکوه ایرانِ پیش از اسلام در دستور کار قرار گرفت. این سیاست که ملی‌گراییِ افراطی «شوینیستی» بوده در پی احیای مجدد آرمان‌شهر باستانی ایران در دوران سلسله [[هخامنشیان]] و [[ساسانیان]]، ارج ‌نهادن به باورهای دین [[زرتشت]] و الگو قراردادن شیوه حکومتداری سلسله‌های ایرانی بود <ref>نظری، ناسیونالیسم و هویت ایرانی، ۱۵۶ ـ ۱۵۹.</ref>. این تلاش با ستایش برتری قومی، شرافت ذاتی ایرانی و تمجید آریایی‌گری همراه گردید و با هیجان سطحی ترکیب شد و در مدح فرهنگ باستانی چنان راه مبالغه را پیمود که گاه تمییز واقعیت از افسانه ناممکن می‌نمود <ref>کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۱۵۰.</ref>.


[[دین‌زدایی]] از عرصه زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان یکی دیگر از مهم‌ترین سیاست‌های فرهنگی [[رضاشاه پهلوی]] بود که با ترکیب با باستان‌گرایی تلاش می‌کرد دستاوردهای اجتماعی و فرهنگی ایرانِ پس از [[اسلام]] نادیده و انکار شود و دین و باورهای مذهبی با رویکرد تمسخرآمیز، بزرگ‌ترین علت عقب‌ماندگی جامعه ایرانی تصویر شود؛ بنابراین تلاش بسیاری در جهت محو و محدودیت مظاهر اسلامی صرف شد <ref>نظری، ناسیونالیسم و هویت ایرانی، ۱۶۱؛ کاتم، ناسیونالیسم در ایران، ۲۲۰ ـ ۲۲۱.</ref>. محمدرضا پهلوی رویکرد فرهنگی پدرش را تداوم بخشید <ref>معلم، علل و عوامل فروپاشی رژیم پهلوی، ۱۶۷ ـ ۱۶۸.</ref>. در نگاه وی ملی‌گرایی ایرانی که مظهر آن پادشاهی ۲۵۰۰ساله بود، بزرگ‌ترین عامل [[وحدت]] ملی و سیاسی ایران به شمار می‌رفت <ref>آصف، مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی، ۲۲۸ ـ ۲۲۹.</ref> {{ببینید|ملی‌گرایی}}. در کنار این باور، وابستگی و شیفتگی پهلوی به غرب و عناصر فرهنگی آن باعث شد در بسیاری از زمینه‌های آموزشی و فرهنگی از الگوی توسعه فرهنگی در غرب به‌ویژه [[امریکا]] و [[انگلستان]] استفاده کند <ref>معلم، علل و عوامل فروپاشی رژیم پهلوی، ۱۷۵.</ref>. همچنین ترویج روابط آزاد زن و مرد، پوشاک غربی، مصرف نوشابه‌های الکلی، استفاده از موسیقی و هنر غربی ازجمله ارزش‌های فرهنگی بود که رژیم پهلوی به تبلیغ آنها می‌پرداخت <ref>pasha، Cultural Ties Between Iran، ۱۳۵.</ref>.
در اندیشه امام‌خمینی عنصر هویت‌بخش و متمایزکننده ملت‌ها فرهنگ است؛ ضمن آنکه بنیان و شالوده ملت را فرهنگ تشکیل می‌دهد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۷.</ref> به‌طور کلی از دید ایشان همه امور بستگی تام به فرهنگ دارند و اصلاح همه حوزه‌های زندگی بشر به سامان وضعیت فرهنگی وابسته است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۵۶.</ref>؛ بدین سبب امام‌خمینی نخستین برنامه پس از استقرار [[جمهوری اسلامی]] را اصلاح نقص‌های فرهنگی اعلام کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۷.</ref> و در پایان در بندی از [[وصیت‌نامه امام‌خمینی|وصیت‌نامه‌اش]] نیز به مقوله فرهنگ پرداخت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۱۴–۴۱۵.</ref>


امام‌خمینی بارها به سیاست‌های فرهنگی پهلوی اول و دوم انتقاد کرد و فرهنگ دوران پهلوی را فرهنگی فاسد، خدمتگزارِ شرق و غرب، افزایش‌دهنده فساد و [[فحشا]] و اعتیاد و از بین‌برنده انسانیت شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۴؛ ۴/۱۱۷ و ۱۹/۳۳۷.</ref>. ایشان چه در دوران مبارزه با رژیم شاهنشاهی و چه پس از آن، با ترویج فرهنگ الحادی و انحرافیِ حاکم به مبارزه و مقابله پرداخت و با نوشتن کتاب کشف اسرار در سال ۱۳۲۳ {{ببینید|کشف اسرار}} به نقد روشنفکران ملحد و مروجان فرهنگ غیراسلامی اقدام کرد؛ زیرا به باور امام‌خمینی این دسته از روشنفکران، علت عقب‌افتادن ملل مسلمان از ملل متمدن اروپایی را در اعتقاد به [[دین]] و شعائر آن می‏دانستند و دوری از فرهنگ دینی را موجب تعالی و ترقی جوامع اسلامی می‏پنداشتند <ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۵ ـ ۶.</ref> {{ببینید|روشنفکری|غرب‌زدگی}}.
== اقسام فرهنگ ==
در [[سخنان امام‌خمینی]] تعابیر مختلفی از فرهنگ آمده که به نظر می‌رسد سه نوع فرهنگ اسلامی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶ و ۸/۱۰۷.</ref> غربی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۲ و ۱۳/۳۹۴.</ref> و استعماری<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۵ و ۱۷/۲.</ref> دارای اولویت و اهمیت بررسی است:


به باور [[امام‌خمینی]] حکومت پهلوی و حامیان فکری آن، با حمله به فرهنگ و مناسک اسلامی در پی نابودی ریشه دین و آیین‏های مرتبط با آن بودند تا بتوانند با نشر افکار مغرضانه و فاسد خود، مسلمانان را به سوی جاهلیت نخستین سوق دهند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸، ۴۰، ۱۷۱ و ۱۷۲.</ref> {{ببینید|شعائر}}. ایشان تنها راه حفظ فرهنگ و ارزش‌های دینی را مبارزه همه اقشار ملت، به‌ویژه روحانیان که پیشروان معنوی مردم‌اند، با اَعمال ضد اسلامی حکومت عنوان کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳۱۳ و ۳۲۶.</ref>. همچنین در تداوم رویکرد پیشین، ترویج فرهنگ [[باستان‌گرایی]] را بزرگ‌ترین خیانت و جنایت در حق ملت ایران دانست و معتقد بود اقدام [[محمدرضا پهلوی]] در تقویت و تمجید فرهنگ آتش‏پرستی، برگزاری جشن‏های شاهنشاهی و تغییر تاریخ پرارزش و مترقی [[اسلام]] به تاریخ دوره پیش از آن {{ببینید|تغییر تاریخ هجری}}، خیانت به اسلام و اهانت به پیغمبر اکرم(ص) و هدف آن از بین‌بردن هویت و [[فرهنگ اسلامی]] ایرانیان بوده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۴ و ۴/۱۶۳.</ref>. ایشان احیای آتش‌پرستی را نماد واپسگرایی فرهنگی می‌دانست و باور داشت اقدامات فرهنگی پهلوی ارتجاع و کهنه‌پرستی است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۲.</ref>؛ به این معنا که پهلوی از این طریق می‌خواست فرهنگ ملت ایران را عقب نگه دارد و کهنه‌پرستی را تجدید کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۹۰.</ref> و این همه به منظور این بود که مردم فرهنگ اسلامی خود را فراموش کنند و به نام «فرهنگ ایران باستان» از اسلام فاصله بگیرند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۱۶.</ref>.
=== فرهنگ اسلامی ===
از دیدگاه [[امام‌خمینی]] فرهنگ اسلامی غنی‌ترین و مترقی‌ترینِ فرهنگ‌هاست و می‌تواند بدون در نظر گرفتن نژاد، ملیت و تفکرات مادی، باعث تعالی و [[سعادت]] انسانی گردد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۲۰.</ref> مؤلفه‌های انسان‌ساز و سعادت‌بخش فرهنگ اسلامی، می‌تواند انسان‌ها را در بعد اعتقادی، اخلاقی و عملی [[هدایت]] ‏کند و سامان زندگی دنیایی و اخروی انسان را به دست گیرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۳.</ref>؛ به این ترتیب کارکرد انسان‌سازی و تربیتی فرهنگ اسلام، همواره مورد توجه امام‌خمینی بوده است. ایشان با وصف‌کردن فرهنگ متعالی اسلام به کارخانه انسان‌سازی، ساخت جامعه الهی را با گسترش و ترویج فرهنگ اسلامی ملازم می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶؛ ۷/۴۲۷؛ ۸/۱۰۸ و ۹/۷۶.</ref>؛ بنابراین ایشان همواره بر جایگزین‌کردن [[فرهنگ اسلامی]] به جای فرهنگ استعماری و غربی تأکید می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶.</ref>


[[غرب‌زدگی]] و فرنگی‌مآب‌بودن که خود را در استفاده از واژگان فرنگی و خرید اجناس غربی و تحقیر و تقبیح دستاوردهای بومی و ملی بروز می‌دهد از نظر امام‌خمینی مترادف با وابستگی فکری و بی‌هویتی است که فرد، فرهنگ و داشته‌های بومی و ملی خود را هیچ و فرهنگ غرب را همه چیز می‌انگارد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۸۰.</ref> و آن را برتر و والاتر می‌داند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۱۵.</ref>. ایشان این باور را حاصل تمام چارچوب‌های پوسیده و بی‏محتوایی می‌دانست که در طول پنجاه‌ سال [[حکومت پهلوی]]، مردم را به غرب‌زدگی کشاند؛ بنابراین یکی از اهداف نهضت، نجات مردم ایران از وابستگی فرهنگی به غرب و تکیه بر پایه‌های فرهنگ ‌اسلام است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۳۳.</ref>.
امام‌خمینی با پیوند میان فرهنگ اسلامی و فرهنگ ایرانی، فرهنگ ایرانی را غنی و پرمحتوا<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۳ و ۱۸/۲۱۸.</ref> و ایرانیان را صادرکننده فرهنگ به [[غرب]] می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۸۵، ۳۹۲ و ۱۲/۳۲۰.</ref> به باور ایشان باید تفکر ایرانیان به‌ویژه جوانان را درباره فرهنگِ خودی تغییر داد و تفکر انسان ایرانی ـ اسلامی را جایگزین آن کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۳.</ref>؛ زیرا در نظر ایشان تنها راه نجات کشور ترویج فرهنگ ایرانی ـ اسلامی در جامعه است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲.</ref> برخی متفکران اسلامی نیز ایران پیش از [[اسلام]] را دارای فرهنگ و تمدنی غنی می‌دانند که خدمات زیادی به تمدن نوپای اسلامی کرد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۳۲۴–۳۲۵.</ref>


از سوی دیگر، امام‌خمینی از هیچ تلاشی برای اعتراض و محکوم‌کردن حمله‌های رژیم پهلوی به مقدسات مذهبی مانند حمله به فرهنگ [[شیعه]] و [[حوزه‌های علمیه]] فروگذار نمی‏کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۱.</ref>. در حقیقت یکی از علل [[انقلاب اسلامی ایران]] را می‌توان این دانست که رژیم پهلوی اعتقادات، ارزش‌ها و فرهنگ اسلامی را زیر پا گذاشت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۶۵.</ref> و فرهنگ را به ویرانه‌ای تبدیل کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۵۶.</ref> که منشأ این مشکلات وابستگی به فرهنگ غربی بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۹۴.</ref>.
=== فرهنگ غربی و استعماری ===
==نقش فرهنگ اسلامی بر انقلاب اسلامی==
در برابر فرهنگ اسلامی، فرهنگ غربی با اصالت‌دادن به [[دنیاگرایی]] و زندگی مادی، به ابعاد فرامادی حیات انسان بی‌توجه است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۰۸.</ref> مقصود امام‌خمینی از فرهنگ غربی همان فرهنگ وارداتی از کشورهای غربی و شرقی بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۸۲.</ref> به باور ایشان درد اصلی مکاتب مروج این فرهنگ، عدم اعتقاد به معنویت و تفسیر همه امور در دایره هستی مادی و دنیایی انسان است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۰۸ و ۲۱/۲۲۲.</ref> فرهنگ و تمدن مادی [[غرب]]، انسان و نیازهای او را در سطح نیازهای حیوانی تنزل می‌دهد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۴.</ref> در نگاه امام‌خمینی فرهنگ استعماری همان فرهنگ وارداتی از غرب و شرق است که به‌صورت تهاجمی، عامل استحاله و تضعیف [[فرهنگ اسلامی]] می‌شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۷۱.</ref> فرهنگ استعماری از دید ایشان استمرار سلطه کشورهای دیگر است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۱؛ ۵/۵۳ و ۱۲/۵.</ref> با توجه به این نکته که قدرت تخریب فرهنگ استعماری از تسلیحات جنگی و نظامی بیشتر است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۶.</ref> [[بیگانگان]] و استعمارگران با آگاهی از این موضوع، فرهنگ استعماری را طراحی و به کشورهای تحت سلطه خود تزریق می‌کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۳۴.</ref> فرهنگ استعماری با دو شیوه فرهنگ بومی جوامع را از درون تهی و بی‌معنا می‌سازد و کشورها را به ورطه وابستگی فرهنگی ـ فکری و از [[خودبیگانگی]] می‌کشاند؛ نخست با تحقیر فرهنگ بومی و دوم با ارج نهادن و برتر نشان‌دادن فرهنگ کشورهای استعمارگر.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۱۴–۴۱۵.</ref> از نگاه امام‌خمینی فرهنگ استعماری ریشه‌ای در باورهای ملی و بومی ندارد و بدین لحاظ نیازمند عواملی در داخل برای تحمیل و اجرای آن است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶ و ۴/۱۳۴.</ref> این فرهنگ تحمیلی همواره نیازمند کارگزارانی است که مأموریت آنان تأمین منافع غرب در کشورهای عقب‌مانده و جهان سومی است. از نگاه ایشان [[محمدرضا پهلوی]] مظهر و نماینده این کارگزاران وابسته بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۶۳، ۹۱ و ۵/۳۷۱.</ref> و وابستگی فکری و فرهنگی، نتیجه و غایت ترویج فرهنگ استعماری در جامعه اسلامی خواهد بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۲.</ref> آنچه توانسته حضور فرهنگ غنی اسلامی را در زندگی مسلمانان کم‌رنگ کند و آثار و مظاهر آن را تحت‌الشعاع قرار دهد، وابستگی فرهنگی و هجوم گسترده فرهنگ استعماری است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۲.</ref> {{ببینید|هجوم فرهنگی}}.
 
== فرهنگ در دوران پهلوی ==
فرهنگ و تمدن چندین هزارساله ایران، در دوران‌های مختلف به دلیل گوناگونی ازجمله برخورد و همجواری با سایر فرهنگ‌ها و نیز اِعمال سیاست‌های مختلفِ دولت‌های وقت، فراز و فرودهای زیادی به خود دیده است. در زمان شکل‌گیری حکومت پهلوی نیز سیاست ترویج ملی‌گرایی در قالب باستان‌گرایی و ارج‌نهادن به شکوه ایرانِ پیش از اسلام در دستور کار قرار گرفت. این سیاست که ملی‌گراییِ افراطی «شوینیستی» بوده در پی احیای مجدد آرمان‌شهر باستانی ایران در دوران سلسله [[هخامنشیان]] و [[ساسانیان]]، ارج نهادن به باورهای دین [[زرتشت]] و الگو قراردادن شیوه حکومتداری سلسله‌های ایرانی بود.<ref>نظری، ناسیونالیسم و هویت ایرانی، ۱۵۶–۱۵۹.</ref> این تلاش با ستایش برتری قومی، شرافت ذاتی ایرانی و تمجید آریایی‌گری همراه گردید و با هیجان سطحی ترکیب شد و در مدح فرهنگ باستانی چنان راه مبالغه را پیمود که گاه تمییز واقعیت از افسانه ناممکن می‌نمود.<ref>کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۱۵۰.</ref>
 
[[دین‌زدایی]] از عرصه زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان یکی دیگر از مهم‌ترین سیاست‌های فرهنگی [[رضاشاه پهلوی]] بود که با ترکیب با باستان‌گرایی تلاش می‌کرد دستاوردهای اجتماعی و فرهنگی ایرانِ پس از [[اسلام]] نادیده و انکار شود و دین و باورهای مذهبی با رویکرد تمسخرآمیز، بزرگ‌ترین علت عقب‌ماندگی جامعه ایرانی تصویر شود؛ بنابراین تلاش بسیاری در جهت محو و محدودیت مظاهر اسلامی صرف شد.<ref>نظری، ناسیونالیسم و هویت ایرانی، ۱۶۱؛ کاتم، ناسیونالیسم در ایران، ۲۲۰–۲۲۱.</ref> محمدرضا پهلوی رویکرد فرهنگی پدرش را تداوم بخشید.<ref>معلم، علل و عوامل فروپاشی رژیم پهلوی، ۱۶۷–۱۶۸.</ref> در نگاه وی ملی‌گرایی ایرانی که مظهر آن پادشاهی ۲۵۰۰ساله بود، بزرگ‌ترین عامل [[وحدت]] ملی و سیاسی ایران به‌شمار می‌رفت<ref>آصف، مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی، ۲۲۸–۲۲۹.</ref> {{ببینید|ملی‌گرایی}}. در کنار این باور، وابستگی و شیفتگی پهلوی به غرب و عناصر فرهنگی آن باعث شد در بسیاری از زمینه‌های آموزشی و فرهنگی از الگوی توسعه فرهنگی در غرب به‌ویژه [[آمریکا]] و [[انگلستان]] استفاده کند.<ref>معلم، علل و عوامل فروپاشی رژیم پهلوی، ۱۷۵.</ref> همچنین ترویج روابط آزاد زن و مرد، پوشاک غربی، مصرف نوشابه‌های الکلی، استفاده از موسیقی و هنر غربی ازجمله ارزش‌های فرهنگی بود که رژیم پهلوی به تبلیغ آنها می‌پرداخت.<ref>pasha, Cultural Ties Between Iran, 135.</ref>
 
امام‌خمینی بارها به سیاست‌های فرهنگی پهلوی اول و دوم انتقاد کرد و فرهنگ دوران پهلوی را فرهنگی فاسد، خدمتگزارِ شرق و غرب، افزایش‌دهنده فساد و [[فحشا]] و اعتیاد و از بین‌برنده انسانیت شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۴؛ ۴/۱۱۷ و ۱۹/۳۳۷.</ref> ایشان چه در دوران مبارزه با رژیم شاهنشاهی و چه پس از آن، با ترویج فرهنگ الحادی و انحرافیِ حاکم به مبارزه و مقابله پرداخت و با نوشتن کتاب کشف اسرار در سال ۱۳۲۳ {{ببینید|کشف اسرار}} به نقد روشنفکران ملحد و مروجان فرهنگ غیراسلامی اقدام کرد؛ زیرا به باور امام‌خمینی این دسته از روشنفکران، علت عقب‌افتادن ملل مسلمان از ملل متمدن اروپایی را در اعتقاد به [[دین]] و شعائر آن می‌دانستند و دوری از فرهنگ دینی را موجب تعالی و ترقی جوامع اسلامی می‌پنداشتند<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۵–۶.</ref> {{ببینید|روشنفکری|غرب‌زدگی}}.
 
به باور [[امام‌خمینی]] حکومت پهلوی و حامیان فکری آن، با حمله به فرهنگ و مناسک اسلامی در پی نابودی ریشه دین و آیین‌های مرتبط با آن بودند تا بتوانند با نشر افکار مغرضانه و فاسد خود، مسلمانان را به سوی جاهلیت نخستین سوق دهند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸، ۴۰، ۱۷۱ و ۱۷۲.</ref> {{ببینید|شعائر}}. ایشان تنها راه حفظ فرهنگ و ارزش‌های دینی را مبارزه همه اقشار ملت، به‌ویژه روحانیان که پیشروان معنوی مردم‌اند، با اَعمال ضداسلامی حکومت عنوان کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳۱۳ و ۳۲۶.</ref> همچنین در تداوم رویکرد پیشین، ترویج فرهنگ [[باستان‌گرایی]] را بزرگ‌ترین خیانت و جنایت در حق ملت ایران دانست و معتقد بود اقدام [[محمدرضا پهلوی]] در تقویت و تمجید فرهنگ آتش‌پرستی، برگزاری جشن‌های شاهنشاهی و تغییر تاریخ پرارزش و مترقی [[اسلام]] به تاریخ دوره پیش از آن {{ببینید|تغییر تاریخ هجری}}، خیانت به اسلام و اهانت به پیغمبر اکرم(ص) و هدف آن از بین‌بردن هویت و [[فرهنگ اسلامی]] ایرانیان بوده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۴ و ۴/۱۶۳.</ref> ایشان احیای آتش‌پرستی را نماد واپسگرایی فرهنگی می‌دانست و باور داشت اقدامات فرهنگی پهلوی ارتجاع و کهنه‌پرستی است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۲.</ref>؛ به این معنا که پهلوی از این طریق می‌خواست فرهنگ ملت ایران را عقب نگه دارد و کهنه‌پرستی را تجدید کند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۹۰.</ref> و این همه به منظور این بود که مردم فرهنگ اسلامی خود را فراموش کنند و به نام «فرهنگ ایران باستان» از اسلام فاصله بگیرند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۱۶.</ref>
 
[[غرب‌زدگی]] و فرنگی‌مآب‌بودن که خود را در استفاده از واژگان فرنگی و خرید اجناس غربی و تحقیر و تقبیح دستاوردهای بومی و ملی بروز می‌دهد از نظر امام‌خمینی مترادف با وابستگی فکری و بی‌هویتی است که فرد، فرهنگ و داشته‌های بومی و ملی خود را هیچ و فرهنگ غرب را همه چیز می‌انگارد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۸۰.</ref> و آن را برتر و والاتر می‌داند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۱۵.</ref> ایشان این باور را حاصل تمام چارچوب‌های پوسیده و بی‌محتوایی می‌دانست که در طول پنجاه سال [[حکومت پهلوی]]، مردم را به غرب‌زدگی کشاند؛ بنابراین یکی از اهداف نهضت، نجات مردم ایران از وابستگی فرهنگی به غرب و تکیه بر پایه‌های فرهنگ اسلام است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۳۳.</ref>
 
از سوی دیگر، امام‌خمینی از هیچ تلاشی برای اعتراض و محکوم‌کردن حمله‌های رژیم پهلوی به مقدسات مذهبی مانند حمله به فرهنگ [[شیعه]] و [[حوزه‌های علمیه]] فروگذار نمی‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۱.</ref> در حقیقت یکی از علل [[انقلاب اسلامی ایران]] را می‌توان این دانست که رژیم پهلوی اعتقادات، ارزش‌ها و فرهنگ اسلامی را زیر پا گذاشت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۶۵.</ref> و فرهنگ را به ویرانه‌ای تبدیل کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۵۶.</ref> که منشأ این مشکلات وابستگی به فرهنگ غربی بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۹۴.</ref>
 
== نقش فرهنگ اسلامی بر انقلاب اسلامی ==
نقش [[فرهنگ اسلامی]] در انقلاب اسلامی در دو مقطع تاریخیِ سال‌های نهضت در استفاده از عناصر فرهنگی اسلام در جهت ایجاد و گسترش انقلاب و پس از [[پیروزی]] انقلاب در کمک‌گرفتن از آموزه‌ای اسلامی در جهت اصلاح فرهنگی قابل بررسی است:
نقش [[فرهنگ اسلامی]] در انقلاب اسلامی در دو مقطع تاریخیِ سال‌های نهضت در استفاده از عناصر فرهنگی اسلام در جهت ایجاد و گسترش انقلاب و پس از [[پیروزی]] انقلاب در کمک‌گرفتن از آموزه‌ای اسلامی در جهت اصلاح فرهنگی قابل بررسی است:
===سال‌های نهضت اسلامی===
آموزه‌های فرهنگی اسلام به‌ویژه [[شیعه]]، تأثیر بسیار زیادی بر پیدایی و شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران داشته است، به‌ گونه‌ای که غلبه فرهنگ شیعی در انگاره‌های سیاسی، اجتماعی و فردیِ مردم مسلمان و [[مبارز]] ایران، مروج ارزش‌های انقلابی و آرمان‌خواهانه‌ای همچون [[ظلم‌ستیزی]] و غلبه [[مستضعفان]] بر [[مستکبران]] و طاغوتیان بوده است. از بارزترین این ارزش‌ها، تأثیر فرهنگ و نمادهای مربوط به قیام [[امام‌حسین(ع)]] و واقعه [[کربلا]] بر [[انقلاب اسلامی ایران]] است <ref>پناهی، ارزش‌های جهاد و شهادت، ۶۶.</ref>. بازتاب مؤلفه‌هایی مانند «هَیهات مِنَّا الذِّلَة» در اندیشه و عمل امام‌خمینی و مردم، به صورت فرهنگ ظلم‌ستیزی در انقلاب و [[نظام جمهوری اسلامی ایران]] خود را نمایان ساخت. به بیان امام‌خمینی مکتب اسلام در دو کلمه «لاتَظْلِمُونَ وَ لاتُظْلَمُون: نه ستم می‌کنید و نه ستم می‌بینید» <ref>بقره، ۲۷۹.</ref> خلاصه می‌شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۸۱ ـ ۸۲.</ref> و انقلاب اسلامی می‌خواست این دو کلمه را به مرحله اجرا درآورد تا با از میان‌برداشتن ظالم، نه ظلمی بماند و نه مظلومی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۶۵.</ref>.


در همین راستا امام‌خمینی با استفاده از مناسبت‌های برگرفته از واقعه کربلا به ترویج فرهنگ شهادت {{ببینید|شهادت}}، حماسه، [[فداکاری]] و [[شجاعت]] قیام [[عاشورا]] با گزاره‌هایی نظیر غلبه خون بر شمشیر و پیروزی حق بر باطل پرداخت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۶۶؛ ۳/۵۱۱؛ ۵/۷۵، ۱۵۳ و ۶/۴۵.</ref> و با تشویق مردم به برگزاری باشکوه مراسم عاشورا <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۷۶.</ref> {{ببینید|عزاداری}} و تشبیه رخدادهای ایران و انقلاب ایران به نهضت عاشورا <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۳.</ref> اقدام به ترویج فرهنگ عاشورایی در میان مردم کرد و با بهره‌گرفتن از مراسم بزرگداشت [[شهدا]]، تظاهراتی مانند چهلم شهدای فیضیه <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۹۶.</ref>، چهلم شهدای قیام مردم [[قم]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۳۰.</ref>، چهلم شهدای تبریز <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۵۳ و ۳۷۸.</ref> و چهلم شهدای هفدهم شهریور <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۱۱.</ref> به مقابله با ظلم پرداخت {{ببینید|ظلم}}.
=== سال‌های نهضت اسلامی ===
آموزه‌های فرهنگی اسلام به‌ویژه [[شیعه]]، تأثیر بسیار زیادی بر پیدایی و شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران داشته است، به گونه‌ای که غلبه فرهنگ شیعی در انگاره‌های سیاسی، اجتماعی و فردیِ مردم مسلمان و [[مبارز]] ایران، مروج ارزش‌های انقلابی و آرمان‌خواهانه‌ای همچون [[ظلم‌ستیزی]] و غلبه [[مستضعفان]] بر [[مستکبران]] و طاغوتیان بوده است. از بارزترین این ارزش‌ها، تأثیر فرهنگ و نمادهای مربوط به قیام [[امام‌حسین(ع)]] و واقعه [[کربلا]] بر [[انقلاب اسلامی ایران]] است.<ref>پناهی، ارزش‌های جهاد و شهادت، ۶۶.</ref> بازتاب مؤلفه‌هایی مانند «هَیهات مِنَّا الذِّلَة» در اندیشه و عمل امام‌خمینی و مردم، به صورت فرهنگ ظلم‌ستیزی در انقلاب و [[نظام جمهوری اسلامی ایران]] خود را نمایان ساخت. به بیان امام‌خمینی مکتب اسلام در دو کلمه «لاتَظْلِمُونَ وَ لاتُظْلَمُون: نه ستم می‌کنید و نه ستم می‌بینید»<ref>بقره، ۲۷۹.</ref> خلاصه می‌شود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۸۱–۸۲.</ref> و انقلاب اسلامی می‌خواست این دو کلمه را به مرحله اجرا درآورد تا با از میان‌برداشتن ظالم، نه ظلمی بماند و نه مظلومی.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۶۵.</ref>
 
در همین راستا امام‌خمینی با استفاده از مناسبت‌های برگرفته از واقعه کربلا به ترویج فرهنگ شهادت {{ببینید|شهادت}}، حماسه، [[فداکاری]] و [[شجاعت]] قیام [[عاشورا]] با گزاره‌هایی نظیر غلبه خون بر شمشیر و پیروزی حق بر باطل پرداخت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۶۶؛ ۳/۵۱۱؛ ۵/۷۵، ۱۵۳ و ۶/۴۵.</ref> و با تشویق مردم به برگزاری باشکوه مراسم عاشورا<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۷۶.</ref> {{ببینید|عزاداری}} و تشبیه رخدادهای ایران و انقلاب ایران به نهضت عاشورا<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۳.</ref> اقدام به ترویج فرهنگ عاشورایی در میان مردم کرد و با بهره‌گرفتن از مراسم بزرگداشت [[شهدا]]، تظاهراتی مانند چهلم شهدای فیضیه،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۹۶.</ref> چهلم شهدای قیام مردم [[قم]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۳۰.</ref> چهلم شهدای تبریز<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۵۳ و ۳۷۸.</ref> و چهلم شهدای هفدهم شهریور<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۱۱.</ref> به مقابله با ظلم پرداخت {{ببینید|ظلم}}.
 
[[امام‌خمینی]] توانست با استفاده از آموزه‌های الهی در [[قرآن کریم]] مبنی بر [[اراده الهی]] بر [[امامت]] و وراثت مستضعفان بر زمین و غلبه مستضعفان بر مستکبران<ref>قصص، ۵؛ انبیاء، ۱۰۵.</ref> و همراهی با آموزه‌های آرمانی انتظار حکومت مهدی(ع) به عنوان یک فرهنگ و ارزش سیاسی، به طرح و ترویج و احیای این فرهنگ اقدام و آن را وارد مفاهیم سیاسی جامعه کند<ref>امینی، امام‌خمینی و مستضعفان، ۹ و ۱۴.</ref> {{ببینید|مهدویت}}. ایشان همواره در دوران [[مبارزه]] تأکید می‌کرد، مستکبران و دولت‌مردانِ مستکبر از رأس به زیر سقوط خواهند کرد و مستضعفان در رأس امور قرار خواهند گرفت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۳۷، ۵۱۳؛ ۴/۳۵۱ و ۷/۲۹۲.</ref> {{ببینید|مستضعفان|استکبار}}.
 
یکی از مؤلفه‌های [[فرهنگ اسلامی]] که بر [[انقلاب اسلامی]] تأثیر بسزایی داشت، [[مسجد]] بود. مسجد به یکی از پایگاهای اصلی ترویج فرهنگ اسلامی و انقلابی و محمل اصلی برای فعالیت فرهنگی علیه رژیم تبدیل شد. مساجد ایران در آن سال‌ها با گردآوری همفکران و آموزش الگوهای ارزشی فرهنگ اسلامی توانستند نقش عمده‌ای در به چالش کشیدن ارزش‌های فرهنگی و انگیزشی نظام اجتماعی پهلوی ایفا کنند.<ref>←میزبانی و دیگران، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب.</ref> به اعتقاد امام‌خمینی [[استبداد]] و استعمارگران بر این کارکرد سیاسی و فرهنگی مساجد اشراف دارند و همواره می‌کوشند به آن حمله کنند و بر آن تسلط یابند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۶؛ ۲/۱۴۱، ۳۲۴ و ۸/۱۸۴.</ref>؛ زیرا به باور ایشان، منبر و مسجد مهم‌ترین محل آگاهی‌بخشی و آشنایی مردم با فرهنگ اسلامی و انقلابی است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۱۳؛ ۲/۳۹۷؛ ۳/۴۳۵ و ۱۲/۵۰۱.</ref> {{ببینید|مسجد}}.


[[امام‌خمینی]] توانست با استفاده از آموزه‌های الهی در [[قرآن کریم]] مبنی بر [[اراده الهی]] بر [[امامت]] و وراثت مستضعفان بر زمین و غلبه مستضعفان بر مستکبران <ref>قصص، ۵؛ انبیاء، ۱۰۵.</ref> و همراهی با آموزه‌های آرمانی انتظار حکومت مهدی(ع) به عنوان یک فرهنگ و ارزش سیاسی، به طرح و ترویج و احیای این فرهنگ اقدام و آن را وارد مفاهیم سیاسی جامعه کند <ref>امینی، امام‌خمینی و مستضعفان، ۹ و ۱۴.</ref> {{ببینید|مهدویت}}. ایشان همواره در دوران [[مبارزه]] تأکید می‌کرد، مستکبران و دولت‌مردانِ مستکبر از رأس به زیر سقوط خواهند کرد و مستضعفان در رأس امور قرار خواهند گرفت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۳۷، ۵۱۳؛ ۴/۳۵۱ و ۷/۲۹۲.</ref> {{ببینید|مستضعفان|استکبار}}.
=== پس از پیروزی انقلاب اسلامی ===
در پی [[پیروزی]] انقلاب اسلامی، امام‌خمینی بر فرهنگی‌بودن [[انقلاب اسلامی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۹۱.</ref> و [[اصلاح]] فرهنگ بر اساس مبانی اسلام<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۲۹ و ۵۵۰.</ref> تأکید می‌کرد و برای رسیدن به این هدف راه‌کارهایی را دنبال می‌کرد. استقلال فرهنگی و فکری از سایر فرهنگ‌ها و بازیابی فرهنگ بومی و اسلامی در داخل کشور از مهم‌ترینِ این راهکارها بود. به باور ایشان انقلاب با هدف رسیدن به این استقلال فرهنگی انجام شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۳۴، ۵۲۳ و ۵/۱۶، ۱۵۵، ۳۷۱.</ref> در همین راستا امام‌خمینی پس از انقلاب اسلامی همواره در توصیه‌هایی به مسئولان بر ساخت فرهنگ مستقل بر مبنای فرهنگ غنی اسلامی تأکید می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۸۹.</ref> و بارها به خطر وابستگی فرهنگی و هجوم گسترده فرهنگ [[بیگانه]] هشدار می‌داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۴۳ و ۲۱/۳۲۶.</ref> {{ببینید|هجوم فرهنگی}}. ایشان غرب‌زدگی را از آسیب‌های بزرگ کشور می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۶۰.</ref> و مقابله با این آسیب، بر اساس فرهنگ اسلامی یکی از اولویت‌های ایشان در حوزه فرهنگ بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶.</ref> {{ببینید|غرب‌زدگی}}. امام‌خمینی افزون بر عنصر اسلامی‌بودن فرهنگ، به مسئله هویت ملی ـ به این عنوان که هویت فرهنگی است ـ می‌پرداخت. ایشان ملیت را در کنار اسلامیت پذیرفت و معتقد بود ملیت باید در چارچوب مفاهیم و تعالیم اسلامی تعریف شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۸۱ و ۱۷/۳۲۳.</ref> بر این اساس ایشان خواستار ساختن ایرانی بر پایه تحول فرهنگی و هویت اسلامی و ملی بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۲۳.</ref> {{ببینید|هویت|ملی‌گرایی}}.


یکی از مؤلفه‌های [[فرهنگ اسلامی]] که بر [[انقلاب اسلامی]] تأثیر بسزایی داشت، [[مسجد]] بود. مسجد به یکی از پایگاهای اصلی ترویج فرهنگ اسلامی و انقلابی و محمل اصلی برای فعالیت فرهنگی علیه رژیم تبدیل شد. مساجد ایران در آن سال‌ها با گردآوری همفکران و آموزش الگوهای ارزشی فرهنگ اسلامی توانستند نقش عمده‌ای در به چالش کشیدن ارزش‌های فرهنگی و انگیزشی نظام اجتماعی پهلوی ایفا کنند <ref>←میزبانی و دیگران، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب.</ref>. به اعتقاد امام‌خمینی [[استبداد]] و استعمارگران بر این کارکرد سیاسی و فرهنگی مساجد اشراف دارند و همواره می‌کوشند به آن حمله کنند و بر آن تسلط یابند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۶؛ ۲/۱۴۱، ۳۲۴ و ۸/۱۸۴.</ref>؛ زیرا به باور ایشان، منبر و مسجد مهم‌ترین محل آگاهی‌بخشی و آشنایی مردم با فرهنگ اسلامی و انقلابی است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۱۳؛ ۲/۳۹۷؛ ۳/۴۳۵ و ۱۲/۵۰۱.</ref> {{ببینید|مسجد}}.
با توجه به اینکه در [[ایران]] پس از [[انقلاب اسلامی]] هنوز بسیاری از مراکز و ابزار فرهنگی از عناصر فرهنگ گذشته پاکسازی نشده بودند و نمی‌توانستند آنچه مورد نظر امام‌خمینی در حوزه فرهنگ اسلامی است به اجرا درآورند، ایشان در چارچوب «[[انقلاب فرهنگی]]» دستور داد تا تحول فرهنگی در تمام عرصه‌ها تحقق یابد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۳۲ و ۴۳۱.</ref> {{ببینید|شورای عالی انقلاب فرهنگی}}. توجه ویژه امام‌خمینی به تحول فرهنگی در مراکز و سازمان‌های آموزشی نظیر دانشگاه و مدارس بیشتر بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۴۵.</ref>؛ زیرا به اعتقاد ایشان این نهادها در فرهنگ‌سازی و احیاناً انحطاط و وابستگی فرهنگی [[جامعه]]، از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۴۱۵ و ۱۸/۲۱۹.</ref> {{ببینید|آموزش و پرورش|دانشگاه}}. در این راستا امام‌خمینی از [[اصلاح]] نهادهای دیگری چون صدا و سیما و سینما<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۲۷ و ۱۰/۲۱.</ref> {{ببینید|تلویزیون|رادیو|سینما}} همسو با [[فرهنگ اسلامی]] و انسانی جانبداری می‌کرد. در راستای اصلاح نهادهای فرهنگی کشور در دوازدهم اسفند ۱۳۶۵ با تصویب قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد، نام وزارت ارشاد اسلامی به [[وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی]] تغییر یافت.
===پس از پیروزی انقلاب اسلامی===
در پی [[پیروزی]] انقلاب اسلامی، امام‌خمینی بر فرهنگی‌بودن [[انقلاب اسلامی]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۹۱.</ref> و [[اصلاح]] فرهنگ بر اساس مبانی اسلام <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۲۹ و ۵۵۰.</ref> تأکید می‌کرد و برای رسیدن به این هدف راه‌کارهایی را دنبال می‌کرد. استقلال فرهنگی و فکری از سایر فرهنگ‌ها و بازیابی فرهنگ بومی و اسلامی در داخل کشور از مهم‌ترینِ این راهکارها بود. به باور ایشان انقلاب با هدف رسیدن به این استقلال فرهنگی انجام شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۳۴، ۵۲۳ و ۵/۱۶، ۱۵۵، ۳۷۱.</ref>. در همین راستا امام‌خمینی پس از انقلاب اسلامی همواره در توصیه‌هایی به مسئولان بر ساخت فرهنگ مستقل بر مبنای فرهنگ غنی اسلامی تأکید می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۸۹.</ref> و بارها به خطر وابستگی فرهنگی و هجوم گسترده فرهنگ [[بیگانه]] هشدار می‌داد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۴۳ و ۲۱/۳۲۶.</ref> {{ببینید|هجوم فرهنگی}}. ایشان غرب‌زدگی را از آسیب‌های بزرگ کشور می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۶۰.</ref> و مقابله با این آسیب‌، بر اساس فرهنگ اسلامی یکی از اولویت‌های ایشان در حوزه فرهنگ بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶.</ref> {{ببینید|غرب‌زدگی}}. امام‌خمینی افزون بر عنصر اسلامی‌بودن فرهنگ، به مسئله هویت ملی ـ به این عنوان که هویت فرهنگی است ـ می‌پرداخت. ایشان ملیت را در کنار اسلامیت پذیرفت و معتقد بود ملیت باید در چارچوب مفاهیم و تعالیم اسلامی تعریف شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۸۱ و ۱۷/۳۲۳.</ref>. بر این اساس ایشان خواستار ساختن ایرانی بر پایه تحول فرهنگی و هویت اسلامی و ملی بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۲۳.</ref> {{ببینید|هویت|ملی‌گرایی}}.


با توجه به اینکه در [[ایران]] پس از [[انقلاب اسلامی]] هنوز بسیاری از مراکز و ابزار فرهنگی از عناصر فرهنگ گذشته پاکسازی نشده بودند و نمی‌توانستند آنچه مورد نظر امام‌خمینی در حوزه فرهنگ اسلامی است به اجرا درآورند، ایشان در چارچوب «[[انقلاب فرهنگی]]» دستور داد تا تحول فرهنگی در تمام عرصه‌ها تحقق یابد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۳۲ و ۴۳۱.</ref> {{ببینید|شورای عالی انقلاب فرهنگی}}. توجه ویژه امام‌خمینی به تحول فرهنگی در مراکز و سازمان‌های آموزشی نظیر دانشگاه و مدارس بیشتر بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۴۵.</ref>؛ زیرا به اعتقاد ایشان این نهادها در فرهنگ‌سازی و احیاناً انحطاط و وابستگی فرهنگی [[جامعه]]، از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۴۱۵ و ۱۸/۲۱۹.</ref> {{ببینید|آموزش و پرورش|دانشگاه}}. در این راستا امام‌خمینی از [[اصلاح]] نهادهای دیگری چون صدا و سیما و سینما <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۲۷ و ۱۰/۲۱.</ref> {{ببینید|تلویزیون|رادیو|سینما}} همسو با [[فرهنگ اسلامی]] و انسانی جانبداری می‌کرد. در راستای اصلاح نهادهای فرهنگی کشور در دوازدهم اسفند ۱۳۶۵ با تصویب قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد، نام وزارت ارشاد اسلامی به [[وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی]] تغییر یافت.
یکی دیگر از تأثیرهای فرهنگ اسلامی، پس از انقلاب و به‌ویژه در سال‌های [[دفاع مقدس]]، ترویج و گسترش فرهنگ [[جهاد]] و شهادت بود که در تداوم فرهنگ [[ظلم‌ستیزی]] شیعه قوام یافت. امام‌خمینی معتقد بود در فرهنگ جبهه که از آموزه‌های دین اسلام تأثیر می‌گرفت، افراد بی‌هیچ طمع و ترسی، از استقلال و آزادی خویش و سایر بندگان خدا دفاع می‌کنند و [[خودخواهی]] و [[کوتاه‌بینی]] در آن راهی ندارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۰۰–۲۰۱.</ref> ایشان در تشریح فرهنگ [[جبهه]]، آن را فرهنگی دفاعی می‌دانست و معتقد بود ملت صلح‌جوی ایران، در چارچوب فرهنگ اسلامی در برابر تجاوز به حقوق و حدود خود به دفاع می‌پردازند و تجاوزگر را تأدیب می‌کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۷.</ref> ایشان انتقال فرهنگ دفاع مقدس به آیندگان را لازم می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۰۱.</ref> {{ببینید|جنگ تحمیلی|شهادت|شهدا}}.


یکی دیگر از تأثیرهای فرهنگ اسلامی، پس از انقلاب و به‌ویژه در سال‌های [[دفاع مقدس]]، ترویج و گسترش فرهنگ [[جهاد]] و شهادت بود که در تداوم فرهنگ [[ظلم‌ستیزی]] شیعه قوام یافت. امام‌خمینی معتقد بود در فرهنگ جبهه که از آموزه‌های دین اسلام تأثیر می‌گرفت، افراد بی‏هیچ طمع و ترسی، از استقلال و آزادی خویش و سایر بندگان خدا دفاع می‌کنند و [[خودخواهی]] و [[کوتاه‌بینی]] در آن راهی ندارد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۰۰ ـ ۲۰۱.</ref>. ایشان در تشریح فرهنگ [[جبهه]]، آن را فرهنگی دفاعی می‌دانست و معتقد بود ملت صلح‌جوی ایران، در چارچوب فرهنگ اسلامی در برابر تجاوز به حقوق و حدود خود به دفاع می‌پردازند و تجاوزگر را تأدیب می‌کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۷.</ref>. ایشان انتقال فرهنگ دفاع مقدس به آیندگان را لازم می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۰۱.</ref> {{ببینید|جنگ تحمیلی|شهادت|شهدا}}.
[[پیروزی]] انقلاب ایران به [[رهبری امام‌خمینی]] افزون بر اینکه مرهون تمسک به باورهای [[فرهنگ اسلامی]] است، خود به تعبیر بسیاری، نقطه عطفی برای احیای هویت دینی و نفی هر گونه خودباختگی فرهنگی است. در جهان اسلام، [[امام‌خمینی]] به مسلمانان دیگر کشورها این باور را القا کرد که می‌توان با تکیه بر فرهنگ اصیل اسلامی و هویت دینی سرنوشت فردی و اجتماعی خود را به سوی تعالی و پیشرفت رقم زد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۹۲ و ۷/۱۱۸، ۱۴۰، ۲۹۲؛ عیوضی و هراتی، ۹۲؛ نگارش، ۵۸.</ref> ایشان با این رویکرد کوشید با تأسی از فرهنگ اسلامی، مبارزه‌ای همه‌جانبه در مقابله با فرهنگ وابسته و استعماری شکل دهد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۵.</ref>


[[پیروزی]] انقلاب ایران به [[رهبری امام‌خمینی]] افزون بر اینکه مرهون تمسک به باورهای [[فرهنگ اسلامی]] است، خود به تعبیر بسیاری، نقطه عطفی برای احیای هویت دینی و نفی هر گونه خودباختگی فرهنگی است. در جهان اسلام، [[امام‌خمینی]] به مسلمانان دیگر کشورها این باور را القا کرد که می‌توان با تکیه بر فرهنگ اصیل اسلامی و هویت دینی سرنوشت فردی و اجتماعی خود را به سوی تعالی و پیشرفت رقم زد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۹۲ و ۷/۱۱۸، ۱۴۰، ۲۹۲؛ عیوضی و هراتی، ۹۲؛ نگارش، ۵۸.</ref>. ایشان با این رویکرد کوشید با تأسی از فرهنگ اسلامی، مبارزه‌ای همه‌جانبه در مقابله با فرهنگ وابسته و استعماری شکل دهد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۵.</ref>.
== پانویس ==
==پانویس==
{{پانویس|۲}}
{{پانویس|۲}}
==منابع==
 
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
* قرآن کریم.
* قرآن کریم.
خط ۶۵: خط ۷۶:
* ثریا، مهدی، فرهنگ و شخصیت، تهران، قصیده، سرا، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
* ثریا، مهدی، فرهنگ و شخصیت، تهران، قصیده، سرا، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
* عیوضی، محمدرحیم و محمدجواد هراتی، درآمدی تحلیلی بر انقلاب اسلامی ایران، قم, نشر معارف، چاپ چهاردهم، ۱۳۸۹ش.
* عیوضی، محمدرحیم و محمدجواد هراتی، درآمدی تحلیلی بر انقلاب اسلامی ایران، قم، نشر معارف، چاپ چهاردهم، ۱۳۸۹ش.
* فاکس، ج. ریچارد، آشنایی با مفاهیم فرهنگ و روابط فرهنگی، ترجمه محمدعلی شعاعی، تهران، مرکز مطالعات تحقیقات فرهنگی بین‌المللی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
* فاکس، ج. ریچارد، آشنایی با مفاهیم فرهنگ و روابط فرهنگی، ترجمه محمدعلی شعاعی، تهران، مرکز مطالعات تحقیقات فرهنگی بین‌المللی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
* کاتم، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه فرشته سرلک، تهران، گفتار، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
* کاتم، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه فرشته سرلک، تهران، گفتار، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
* کاتوزیان، همایون، اقتصاد سیاسی ایران، از مشروطیت تا پایان سلسه پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.
* کاتوزیان، همایون، اقتصاد سیاسی ایران، از مشروطیت تا پایان سلسه پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.
* کوئن، بروس، مبانی جامعه‌شناسی، ترجمه و اقتباس غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران، سمت، چاپ بیست ‌و ششم، ۱۳۹۳ش.
* کوئن، بروس، مبانی جامعه‌شناسی، ترجمه و اقتباس غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران، سمت، چاپ بیست و ششم، ۱۳۹۳ش.
* گولد، جولیوس، ویلیام کولب، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر پرهام، تهران، مازیار، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
* گولد، جولیوس، ویلیام کولب، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر پرهام، تهران، مازیار، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
* معلم، علی‌اکبر، علل و عوامل فروپاشی رژیم پهلوی با تأکید بر نقش کارویژه حفظ الگو، قم، ‌مؤسه بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
* معلم، علی‌اکبر، علل و عوامل فروپاشی رژیم پهلوی با تأکید بر نقش کارویژه حفظ الگو، قم، مؤسه بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
* میزبانی، مهناز و دیگران، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
* میزبانی، مهناز و دیگران، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
* نظری، علی‌اشرف، ناسیونالیسم و هویت ایرانی، مطالعه موردی دوره پهلوی اول، مجله پژوهش حقوق و سیاست، شماره ۲۲، ۱۳۸۶ش.
* نظری، علی‌اشرف، ناسیونالیسم و هویت ایرانی، مطالعه موردی دوره پهلوی اول، مجله پژوهش حقوق و سیاست، شماره ۲۲، ۱۳۸۶ش.
خط ۸۰: خط ۹۱:
* Ali Pasha Saleh, Cultural Ties Between Iran and the U. S Tehran: n. p. , 1976,
* Ali Pasha Saleh, Cultural Ties Between Iran and the U. S Tehran: n. p. , 1976,
{{پایان}}
{{پایان}}
==پیوند به بیرون==
 
* راضیه مهرابی کوشکی، [https://books.khomeini.ir/10007/books/675/ فرهنگ]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۵۷۵-۵۸۲.
== پیوند به بیرون ==
* راضیه مهرابی کوشکی، [https://books.khomeini.ir/10007/books/675/ فرهنگ]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۷، ص۵۷۵–۵۸۲.
[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]
[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]
[[رده:مقاله‌های جلد هفتم دانشنامه]]
[[رده:مقاله‌های جلد هفتم دانشنامه]]

نسخهٔ ‏۱ بهمن ۱۴۰۱، ساعت ۲۰:۱۵

فرهنگ، جایگاه و اهمیت فرهنگ و تأثیر آن بر جامعه.

معنی

فرهنگ به معانی تعلیم و تربیت، علم و دانش و ادب آمده است.[۱] اصطلاح فرهنگ دارای تعریف‌های پرشماری است و اجماع و اتفاقی بر سر آن نیست. فرهنگ در یک تعریف، کلیت و مجموعه‌ای درهم‌تافته شامل دانش، دین، هنر، قانون، اخلاقیات و هر گونه توانایی و عادتی است که آدمی مانند عضوی از جامعه به دست می‌آورد.[۲] در تعریفی دیگر مجموعه رفتارهای اکتسابی و ویژگی اعتقادی اعضای یک جامعه فرهنگ نامیده شده است[۳]؛ به بیان دیگر فرهنگ پدیده پیچیده‌ای از آداب و رسوم، اندیشه، هنر و شیوه زندگی است که طی تجربه تاریخی اقوام شکل می‌گیرد و قابل انتقال به نسل‌های بعدی است.[۴] به‌طور کلی فرهنگ را می‌توان رفتار ویژه بشر نامید که از زبان، افکار، اعتقادات، سنن، قراردادها، سازمان‌ها، ابزار، روش‌های کاری، آثار هنری، مراسم مذهبی، مراسم اجتماعی و غیره تشکیل می‌شود.[۵]

هرچند میان تمدن و فرهنگ، تمایز معنایی وجود دارد، اما رابطه میان آنها ارتباطی متقابل و متعامل است. در این زمینه دو رویکرد وجود دارد: رویکرد نخست تمدن را همان فرهنگ می‌داند[۶] و رویکرد دوم، فرهنگ را نقطه مقابل تمدن قرار می‌دهد. در این نگاه، فرهنگ همه عقاید و آفرینش‌های انسانی مربوط به اسطوره، دین، هنر و ادبیات را دربر می‌گیرد؛ در حالی‌که تمدن به حوزه خلاقیت انسانی مرتبط با فناوری و علم اشاره می‌کند.[۷]

ویژگی‌ها و اقسام فرهنگ

بسیاری از صاحب‌نظران علوم اجتماعی، فرهنگ را وجه تمایز زندگی اجتماعی انسان و حیوان و آن را مبنای اصلی جامعه انسانی دانسته‌اند[۸] و برای آن ویژگی‌هایی چون اکتسابی، انتسابی، منحصر به فرد و کندی در تغییر را در نظر گرفته‌اند. اکتسابی به این معناست که فرهنگ، ذاتی و مادرزادی نیست و افراد آن را در جامعه و در کنار زندگی با دیگران کسب می‌کنند.[۹] انتسابی‌بودنِ فرهنگ آن است که انسان از آغاز تولد از طریق جامعه و خانواده، هنجارها و ارزش‌های اجتماعی را می‌آموزد.[۱۰] منحصر به فرد بودن نیز به این معناست که هر فرهنگ دارای طرح و بافت مخصوص به خود است. این ویژگی سبب تمایز فرهنگ‌ها از یکدیگر می‌شود[۱۱] و فرهنگ هر جامعه متأثر از شرایط خاص تاریخی، اجتماعی و اقتصادی خود شکل می‌گیرد[۱۲]؛ چنان‌که تغییرات فرهنگی معمولاً فرایندی کند و درونی‌اند و در درازمدت صورت می‌گیرند.[۱۳]

دربارهٔ تقسیم‌بندی و انواع فرهنگ، نظریه‌های مختلفی وجود دارد. برخی از صاحب‌نظران فرهنگ را به دو لایه آرمانی و واقعی تقسیم می‌کنند: لایه اول کنش‌هایی است که صاحبان فرهنگ ادعا می‌کنند و خود را پایبند و مجری آن می‌شمارند و لایه دوم کنش‌هایی است که در واقع زندگی روزمره صورت می‌گیرد. گاه این دو لایه در تضاد با یکدیگر قرار می‌گیرند.[۱۴] در تقسیم‌بندی دیگری فرهنگ به دو بخش مادی و معنوی تقسیم می‌شود: فرهنگ مادی قابل لمس، اندازه‌گیری و مقایسه است. اشیا مادی، ابزار کار، موسیقی و شیوه مادی زندگی در این گروه قرار دارند. فرهنگ معنوی نیز شامل موضوعاتی است که جنبه کیفی و غیرقابل اندازه‌گیری همچون آثار ادبی، هنری، فکری، آداب و رسوم و اخلاقیات دارد.[۱۵]

امام‌خمینی نگاهی زیربنایی به فرهنگ داشت و قدرت تعیین‌کنندگی آن را بسیار بالا می‌دانست و معتقد بود همه تحولات چه در مسیر مثبت و متعالی و چه در طریق فساد، انحطاط و تباهی، از بستر فرهنگ آغاز می‌شوند.[۱۶] ایشان تأکید می‌کرد مبدأ همه خوشبختی‌ها و بدبختی‌های یک ملت فرهنگ است‏.[۱۷] ایشان فرهنگ را سایه‌ای از نبوت می‌دانست،[۱۸] بر الهی‌بودن فرهنگ تأکید می‌کرد[۱۹] و باور داشت با ایجاد فرهنگ اسلامی می‌توان از دیگر ارکان جامعه نتیجه اسلامی گرفت.[۲۰]

در اندیشه امام‌خمینی عنصر هویت‌بخش و متمایزکننده ملت‌ها فرهنگ است؛ ضمن آنکه بنیان و شالوده ملت را فرهنگ تشکیل می‌دهد.[۲۱] به‌طور کلی از دید ایشان همه امور بستگی تام به فرهنگ دارند و اصلاح همه حوزه‌های زندگی بشر به سامان وضعیت فرهنگی وابسته است[۲۲]؛ بدین سبب امام‌خمینی نخستین برنامه پس از استقرار جمهوری اسلامی را اصلاح نقص‌های فرهنگی اعلام کرد[۲۳] و در پایان در بندی از وصیت‌نامه‌اش نیز به مقوله فرهنگ پرداخت.[۲۴]

اقسام فرهنگ

در سخنان امام‌خمینی تعابیر مختلفی از فرهنگ آمده که به نظر می‌رسد سه نوع فرهنگ اسلامی،[۲۵] غربی[۲۶] و استعماری[۲۷] دارای اولویت و اهمیت بررسی است:

فرهنگ اسلامی

از دیدگاه امام‌خمینی فرهنگ اسلامی غنی‌ترین و مترقی‌ترینِ فرهنگ‌هاست و می‌تواند بدون در نظر گرفتن نژاد، ملیت و تفکرات مادی، باعث تعالی و سعادت انسانی گردد.[۲۸] مؤلفه‌های انسان‌ساز و سعادت‌بخش فرهنگ اسلامی، می‌تواند انسان‌ها را در بعد اعتقادی، اخلاقی و عملی هدایت ‏کند و سامان زندگی دنیایی و اخروی انسان را به دست گیرد[۲۹]؛ به این ترتیب کارکرد انسان‌سازی و تربیتی فرهنگ اسلام، همواره مورد توجه امام‌خمینی بوده است. ایشان با وصف‌کردن فرهنگ متعالی اسلام به کارخانه انسان‌سازی، ساخت جامعه الهی را با گسترش و ترویج فرهنگ اسلامی ملازم می‌دانست[۳۰]؛ بنابراین ایشان همواره بر جایگزین‌کردن فرهنگ اسلامی به جای فرهنگ استعماری و غربی تأکید می‌کرد.[۳۱]

امام‌خمینی با پیوند میان فرهنگ اسلامی و فرهنگ ایرانی، فرهنگ ایرانی را غنی و پرمحتوا[۳۲] و ایرانیان را صادرکننده فرهنگ به غرب می‌دانست.[۳۳] به باور ایشان باید تفکر ایرانیان به‌ویژه جوانان را درباره فرهنگِ خودی تغییر داد و تفکر انسان ایرانی ـ اسلامی را جایگزین آن کرد[۳۴]؛ زیرا در نظر ایشان تنها راه نجات کشور ترویج فرهنگ ایرانی ـ اسلامی در جامعه است.[۳۵] برخی متفکران اسلامی نیز ایران پیش از اسلام را دارای فرهنگ و تمدنی غنی می‌دانند که خدمات زیادی به تمدن نوپای اسلامی کرد.[۳۶]

فرهنگ غربی و استعماری

در برابر فرهنگ اسلامی، فرهنگ غربی با اصالت‌دادن به دنیاگرایی و زندگی مادی، به ابعاد فرامادی حیات انسان بی‌توجه است.[۳۷] مقصود امام‌خمینی از فرهنگ غربی همان فرهنگ وارداتی از کشورهای غربی و شرقی بود.[۳۸] به باور ایشان درد اصلی مکاتب مروج این فرهنگ، عدم اعتقاد به معنویت و تفسیر همه امور در دایره هستی مادی و دنیایی انسان است.[۳۹] فرهنگ و تمدن مادی غرب، انسان و نیازهای او را در سطح نیازهای حیوانی تنزل می‌دهد.[۴۰] در نگاه امام‌خمینی فرهنگ استعماری همان فرهنگ وارداتی از غرب و شرق است که به‌صورت تهاجمی، عامل استحاله و تضعیف فرهنگ اسلامی می‌شود.[۴۱] فرهنگ استعماری از دید ایشان استمرار سلطه کشورهای دیگر است.[۴۲] با توجه به این نکته که قدرت تخریب فرهنگ استعماری از تسلیحات جنگی و نظامی بیشتر است،[۴۳] بیگانگان و استعمارگران با آگاهی از این موضوع، فرهنگ استعماری را طراحی و به کشورهای تحت سلطه خود تزریق می‌کنند.[۴۴] فرهنگ استعماری با دو شیوه فرهنگ بومی جوامع را از درون تهی و بی‌معنا می‌سازد و کشورها را به ورطه وابستگی فرهنگی ـ فکری و از خودبیگانگی می‌کشاند؛ نخست با تحقیر فرهنگ بومی و دوم با ارج نهادن و برتر نشان‌دادن فرهنگ کشورهای استعمارگر.[۴۵] از نگاه امام‌خمینی فرهنگ استعماری ریشه‌ای در باورهای ملی و بومی ندارد و بدین لحاظ نیازمند عواملی در داخل برای تحمیل و اجرای آن است.[۴۶] این فرهنگ تحمیلی همواره نیازمند کارگزارانی است که مأموریت آنان تأمین منافع غرب در کشورهای عقب‌مانده و جهان سومی است. از نگاه ایشان محمدرضا پهلوی مظهر و نماینده این کارگزاران وابسته بود[۴۷] و وابستگی فکری و فرهنگی، نتیجه و غایت ترویج فرهنگ استعماری در جامعه اسلامی خواهد بود.[۴۸] آنچه توانسته حضور فرهنگ غنی اسلامی را در زندگی مسلمانان کم‌رنگ کند و آثار و مظاهر آن را تحت‌الشعاع قرار دهد، وابستگی فرهنگی و هجوم گسترده فرهنگ استعماری است[۴۹] (ببینید: هجوم فرهنگی).

فرهنگ در دوران پهلوی

فرهنگ و تمدن چندین هزارساله ایران، در دوران‌های مختلف به دلیل گوناگونی ازجمله برخورد و همجواری با سایر فرهنگ‌ها و نیز اِعمال سیاست‌های مختلفِ دولت‌های وقت، فراز و فرودهای زیادی به خود دیده است. در زمان شکل‌گیری حکومت پهلوی نیز سیاست ترویج ملی‌گرایی در قالب باستان‌گرایی و ارج‌نهادن به شکوه ایرانِ پیش از اسلام در دستور کار قرار گرفت. این سیاست که ملی‌گراییِ افراطی «شوینیستی» بوده در پی احیای مجدد آرمان‌شهر باستانی ایران در دوران سلسله هخامنشیان و ساسانیان، ارج نهادن به باورهای دین زرتشت و الگو قراردادن شیوه حکومتداری سلسله‌های ایرانی بود.[۵۰] این تلاش با ستایش برتری قومی، شرافت ذاتی ایرانی و تمجید آریایی‌گری همراه گردید و با هیجان سطحی ترکیب شد و در مدح فرهنگ باستانی چنان راه مبالغه را پیمود که گاه تمییز واقعیت از افسانه ناممکن می‌نمود.[۵۱]

دین‌زدایی از عرصه زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان یکی دیگر از مهم‌ترین سیاست‌های فرهنگی رضاشاه پهلوی بود که با ترکیب با باستان‌گرایی تلاش می‌کرد دستاوردهای اجتماعی و فرهنگی ایرانِ پس از اسلام نادیده و انکار شود و دین و باورهای مذهبی با رویکرد تمسخرآمیز، بزرگ‌ترین علت عقب‌ماندگی جامعه ایرانی تصویر شود؛ بنابراین تلاش بسیاری در جهت محو و محدودیت مظاهر اسلامی صرف شد.[۵۲] محمدرضا پهلوی رویکرد فرهنگی پدرش را تداوم بخشید.[۵۳] در نگاه وی ملی‌گرایی ایرانی که مظهر آن پادشاهی ۲۵۰۰ساله بود، بزرگ‌ترین عامل وحدت ملی و سیاسی ایران به‌شمار می‌رفت[۵۴] (ببینید: ملی‌گرایی). در کنار این باور، وابستگی و شیفتگی پهلوی به غرب و عناصر فرهنگی آن باعث شد در بسیاری از زمینه‌های آموزشی و فرهنگی از الگوی توسعه فرهنگی در غرب به‌ویژه آمریکا و انگلستان استفاده کند.[۵۵] همچنین ترویج روابط آزاد زن و مرد، پوشاک غربی، مصرف نوشابه‌های الکلی، استفاده از موسیقی و هنر غربی ازجمله ارزش‌های فرهنگی بود که رژیم پهلوی به تبلیغ آنها می‌پرداخت.[۵۶]

امام‌خمینی بارها به سیاست‌های فرهنگی پهلوی اول و دوم انتقاد کرد و فرهنگ دوران پهلوی را فرهنگی فاسد، خدمتگزارِ شرق و غرب، افزایش‌دهنده فساد و فحشا و اعتیاد و از بین‌برنده انسانیت شمرد.[۵۷] ایشان چه در دوران مبارزه با رژیم شاهنشاهی و چه پس از آن، با ترویج فرهنگ الحادی و انحرافیِ حاکم به مبارزه و مقابله پرداخت و با نوشتن کتاب کشف اسرار در سال ۱۳۲۳ (ببینید: کشف اسرار) به نقد روشنفکران ملحد و مروجان فرهنگ غیراسلامی اقدام کرد؛ زیرا به باور امام‌خمینی این دسته از روشنفکران، علت عقب‌افتادن ملل مسلمان از ملل متمدن اروپایی را در اعتقاد به دین و شعائر آن می‌دانستند و دوری از فرهنگ دینی را موجب تعالی و ترقی جوامع اسلامی می‌پنداشتند[۵۸] (ببینید: روشنفکری و غرب‌زدگی).

به باور امام‌خمینی حکومت پهلوی و حامیان فکری آن، با حمله به فرهنگ و مناسک اسلامی در پی نابودی ریشه دین و آیین‌های مرتبط با آن بودند تا بتوانند با نشر افکار مغرضانه و فاسد خود، مسلمانان را به سوی جاهلیت نخستین سوق دهند[۵۹] (ببینید: شعائر). ایشان تنها راه حفظ فرهنگ و ارزش‌های دینی را مبارزه همه اقشار ملت، به‌ویژه روحانیان که پیشروان معنوی مردم‌اند، با اَعمال ضداسلامی حکومت عنوان کرد.[۶۰] همچنین در تداوم رویکرد پیشین، ترویج فرهنگ باستان‌گرایی را بزرگ‌ترین خیانت و جنایت در حق ملت ایران دانست و معتقد بود اقدام محمدرضا پهلوی در تقویت و تمجید فرهنگ آتش‌پرستی، برگزاری جشن‌های شاهنشاهی و تغییر تاریخ پرارزش و مترقی اسلام به تاریخ دوره پیش از آن (ببینید: تغییر تاریخ هجری)، خیانت به اسلام و اهانت به پیغمبر اکرم(ص) و هدف آن از بین‌بردن هویت و فرهنگ اسلامی ایرانیان بوده است.[۶۱] ایشان احیای آتش‌پرستی را نماد واپسگرایی فرهنگی می‌دانست و باور داشت اقدامات فرهنگی پهلوی ارتجاع و کهنه‌پرستی است[۶۲]؛ به این معنا که پهلوی از این طریق می‌خواست فرهنگ ملت ایران را عقب نگه دارد و کهنه‌پرستی را تجدید کند[۶۳] و این همه به منظور این بود که مردم فرهنگ اسلامی خود را فراموش کنند و به نام «فرهنگ ایران باستان» از اسلام فاصله بگیرند.[۶۴]

غرب‌زدگی و فرنگی‌مآب‌بودن که خود را در استفاده از واژگان فرنگی و خرید اجناس غربی و تحقیر و تقبیح دستاوردهای بومی و ملی بروز می‌دهد از نظر امام‌خمینی مترادف با وابستگی فکری و بی‌هویتی است که فرد، فرهنگ و داشته‌های بومی و ملی خود را هیچ و فرهنگ غرب را همه چیز می‌انگارد[۶۵] و آن را برتر و والاتر می‌داند.[۶۶] ایشان این باور را حاصل تمام چارچوب‌های پوسیده و بی‌محتوایی می‌دانست که در طول پنجاه سال حکومت پهلوی، مردم را به غرب‌زدگی کشاند؛ بنابراین یکی از اهداف نهضت، نجات مردم ایران از وابستگی فرهنگی به غرب و تکیه بر پایه‌های فرهنگ اسلام است.[۶۷]

از سوی دیگر، امام‌خمینی از هیچ تلاشی برای اعتراض و محکوم‌کردن حمله‌های رژیم پهلوی به مقدسات مذهبی مانند حمله به فرهنگ شیعه و حوزه‌های علمیه فروگذار نمی‌کرد.[۶۸] در حقیقت یکی از علل انقلاب اسلامی ایران را می‌توان این دانست که رژیم پهلوی اعتقادات، ارزش‌ها و فرهنگ اسلامی را زیر پا گذاشت[۶۹] و فرهنگ را به ویرانه‌ای تبدیل کرد[۷۰] که منشأ این مشکلات وابستگی به فرهنگ غربی بود.[۷۱]

نقش فرهنگ اسلامی بر انقلاب اسلامی

نقش فرهنگ اسلامی در انقلاب اسلامی در دو مقطع تاریخیِ سال‌های نهضت در استفاده از عناصر فرهنگی اسلام در جهت ایجاد و گسترش انقلاب و پس از پیروزی انقلاب در کمک‌گرفتن از آموزه‌ای اسلامی در جهت اصلاح فرهنگی قابل بررسی است:

سال‌های نهضت اسلامی

آموزه‌های فرهنگی اسلام به‌ویژه شیعه، تأثیر بسیار زیادی بر پیدایی و شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران داشته است، به گونه‌ای که غلبه فرهنگ شیعی در انگاره‌های سیاسی، اجتماعی و فردیِ مردم مسلمان و مبارز ایران، مروج ارزش‌های انقلابی و آرمان‌خواهانه‌ای همچون ظلم‌ستیزی و غلبه مستضعفان بر مستکبران و طاغوتیان بوده است. از بارزترین این ارزش‌ها، تأثیر فرهنگ و نمادهای مربوط به قیام امام‌حسین(ع) و واقعه کربلا بر انقلاب اسلامی ایران است.[۷۲] بازتاب مؤلفه‌هایی مانند «هَیهات مِنَّا الذِّلَة» در اندیشه و عمل امام‌خمینی و مردم، به صورت فرهنگ ظلم‌ستیزی در انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران خود را نمایان ساخت. به بیان امام‌خمینی مکتب اسلام در دو کلمه «لاتَظْلِمُونَ وَ لاتُظْلَمُون: نه ستم می‌کنید و نه ستم می‌بینید»[۷۳] خلاصه می‌شود[۷۴] و انقلاب اسلامی می‌خواست این دو کلمه را به مرحله اجرا درآورد تا با از میان‌برداشتن ظالم، نه ظلمی بماند و نه مظلومی.[۷۵]

در همین راستا امام‌خمینی با استفاده از مناسبت‌های برگرفته از واقعه کربلا به ترویج فرهنگ شهادت (ببینید: شهادت)، حماسه، فداکاری و شجاعت قیام عاشورا با گزاره‌هایی نظیر غلبه خون بر شمشیر و پیروزی حق بر باطل پرداخت[۷۶] و با تشویق مردم به برگزاری باشکوه مراسم عاشورا[۷۷] (ببینید: عزاداری) و تشبیه رخدادهای ایران و انقلاب ایران به نهضت عاشورا[۷۸] اقدام به ترویج فرهنگ عاشورایی در میان مردم کرد و با بهره‌گرفتن از مراسم بزرگداشت شهدا، تظاهراتی مانند چهلم شهدای فیضیه،[۷۹] چهلم شهدای قیام مردم قم،[۸۰] چهلم شهدای تبریز[۸۱] و چهلم شهدای هفدهم شهریور[۸۲] به مقابله با ظلم پرداخت (ببینید: ظلم).

امام‌خمینی توانست با استفاده از آموزه‌های الهی در قرآن کریم مبنی بر اراده الهی بر امامت و وراثت مستضعفان بر زمین و غلبه مستضعفان بر مستکبران[۸۳] و همراهی با آموزه‌های آرمانی انتظار حکومت مهدی(ع) به عنوان یک فرهنگ و ارزش سیاسی، به طرح و ترویج و احیای این فرهنگ اقدام و آن را وارد مفاهیم سیاسی جامعه کند[۸۴] (ببینید: مهدویت). ایشان همواره در دوران مبارزه تأکید می‌کرد، مستکبران و دولت‌مردانِ مستکبر از رأس به زیر سقوط خواهند کرد و مستضعفان در رأس امور قرار خواهند گرفت[۸۵] (ببینید: مستضعفان و استکبار).

یکی از مؤلفه‌های فرهنگ اسلامی که بر انقلاب اسلامی تأثیر بسزایی داشت، مسجد بود. مسجد به یکی از پایگاهای اصلی ترویج فرهنگ اسلامی و انقلابی و محمل اصلی برای فعالیت فرهنگی علیه رژیم تبدیل شد. مساجد ایران در آن سال‌ها با گردآوری همفکران و آموزش الگوهای ارزشی فرهنگ اسلامی توانستند نقش عمده‌ای در به چالش کشیدن ارزش‌های فرهنگی و انگیزشی نظام اجتماعی پهلوی ایفا کنند.[۸۶] به اعتقاد امام‌خمینی استبداد و استعمارگران بر این کارکرد سیاسی و فرهنگی مساجد اشراف دارند و همواره می‌کوشند به آن حمله کنند و بر آن تسلط یابند[۸۷]؛ زیرا به باور ایشان، منبر و مسجد مهم‌ترین محل آگاهی‌بخشی و آشنایی مردم با فرهنگ اسلامی و انقلابی است[۸۸] (ببینید: مسجد).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی

در پی پیروزی انقلاب اسلامی، امام‌خمینی بر فرهنگی‌بودن انقلاب اسلامی[۸۹] و اصلاح فرهنگ بر اساس مبانی اسلام[۹۰] تأکید می‌کرد و برای رسیدن به این هدف راه‌کارهایی را دنبال می‌کرد. استقلال فرهنگی و فکری از سایر فرهنگ‌ها و بازیابی فرهنگ بومی و اسلامی در داخل کشور از مهم‌ترینِ این راهکارها بود. به باور ایشان انقلاب با هدف رسیدن به این استقلال فرهنگی انجام شد.[۹۱] در همین راستا امام‌خمینی پس از انقلاب اسلامی همواره در توصیه‌هایی به مسئولان بر ساخت فرهنگ مستقل بر مبنای فرهنگ غنی اسلامی تأکید می‌کرد[۹۲] و بارها به خطر وابستگی فرهنگی و هجوم گسترده فرهنگ بیگانه هشدار می‌داد[۹۳] (ببینید: هجوم فرهنگی). ایشان غرب‌زدگی را از آسیب‌های بزرگ کشور می‌دانست[۹۴] و مقابله با این آسیب، بر اساس فرهنگ اسلامی یکی از اولویت‌های ایشان در حوزه فرهنگ بود[۹۵] (ببینید: غرب‌زدگی). امام‌خمینی افزون بر عنصر اسلامی‌بودن فرهنگ، به مسئله هویت ملی ـ به این عنوان که هویت فرهنگی است ـ می‌پرداخت. ایشان ملیت را در کنار اسلامیت پذیرفت و معتقد بود ملیت باید در چارچوب مفاهیم و تعالیم اسلامی تعریف شود.[۹۶] بر این اساس ایشان خواستار ساختن ایرانی بر پایه تحول فرهنگی و هویت اسلامی و ملی بود[۹۷] (ببینید: هویت و ملی‌گرایی).

با توجه به اینکه در ایران پس از انقلاب اسلامی هنوز بسیاری از مراکز و ابزار فرهنگی از عناصر فرهنگ گذشته پاکسازی نشده بودند و نمی‌توانستند آنچه مورد نظر امام‌خمینی در حوزه فرهنگ اسلامی است به اجرا درآورند، ایشان در چارچوب «انقلاب فرهنگی» دستور داد تا تحول فرهنگی در تمام عرصه‌ها تحقق یابد[۹۸] (ببینید: شورای عالی انقلاب فرهنگی). توجه ویژه امام‌خمینی به تحول فرهنگی در مراکز و سازمان‌های آموزشی نظیر دانشگاه و مدارس بیشتر بود[۹۹]؛ زیرا به اعتقاد ایشان این نهادها در فرهنگ‌سازی و احیاناً انحطاط و وابستگی فرهنگی جامعه، از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند[۱۰۰] (ببینید: آموزش و پرورش و دانشگاه). در این راستا امام‌خمینی از اصلاح نهادهای دیگری چون صدا و سیما و سینما[۱۰۱] (ببینید: تلویزیون، رادیو، و سینما) همسو با فرهنگ اسلامی و انسانی جانبداری می‌کرد. در راستای اصلاح نهادهای فرهنگی کشور در دوازدهم اسفند ۱۳۶۵ با تصویب قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد، نام وزارت ارشاد اسلامی به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تغییر یافت.

یکی دیگر از تأثیرهای فرهنگ اسلامی، پس از انقلاب و به‌ویژه در سال‌های دفاع مقدس، ترویج و گسترش فرهنگ جهاد و شهادت بود که در تداوم فرهنگ ظلم‌ستیزی شیعه قوام یافت. امام‌خمینی معتقد بود در فرهنگ جبهه که از آموزه‌های دین اسلام تأثیر می‌گرفت، افراد بی‌هیچ طمع و ترسی، از استقلال و آزادی خویش و سایر بندگان خدا دفاع می‌کنند و خودخواهی و کوتاه‌بینی در آن راهی ندارد.[۱۰۲] ایشان در تشریح فرهنگ جبهه، آن را فرهنگی دفاعی می‌دانست و معتقد بود ملت صلح‌جوی ایران، در چارچوب فرهنگ اسلامی در برابر تجاوز به حقوق و حدود خود به دفاع می‌پردازند و تجاوزگر را تأدیب می‌کنند.[۱۰۳] ایشان انتقال فرهنگ دفاع مقدس به آیندگان را لازم می‌دانست[۱۰۴] (ببینید: جنگ تحمیلی، شهادت، و شهدا).

پیروزی انقلاب ایران به رهبری امام‌خمینی افزون بر اینکه مرهون تمسک به باورهای فرهنگ اسلامی است، خود به تعبیر بسیاری، نقطه عطفی برای احیای هویت دینی و نفی هر گونه خودباختگی فرهنگی است. در جهان اسلام، امام‌خمینی به مسلمانان دیگر کشورها این باور را القا کرد که می‌توان با تکیه بر فرهنگ اصیل اسلامی و هویت دینی سرنوشت فردی و اجتماعی خود را به سوی تعالی و پیشرفت رقم زد.[۱۰۵] ایشان با این رویکرد کوشید با تأسی از فرهنگ اسلامی، مبارزه‌ای همه‌جانبه در مقابله با فرهنگ وابسته و استعماری شکل دهد.[۱۰۶]

پانویس

  1. ↑ دهخدا، لغتنامه، ۱۰/۱۵۱۰۹.
  2. ↑ آشوری، تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ، ۷۵.
  3. ↑ کوئن، مبانی جامعه‌شناسی، ۵۸–۶۴.
  4. ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۶/۵۳۴۶.
  5. ↑ فاکس، آشنایی با مفاهیم فرهنگ و روابط فرهنگی، ۱.
  6. ↑ گولد، ویلیام کولب، ۲۶۷.
  7. ↑ اسلامی، فرهنگ، ۱۰۶–۱۰۷.
  8. ↑ وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۱۶–۱۱۷.
  9. ↑ ثریا، فرهنگ و شخصیت، ۲۷–۲۸.
  10. ↑ وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۲۱.
  11. ↑ ثریا، فرهنگ و شخصیت، ۲۹.
  12. ↑ وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۱۹–۱۲۲.
  13. ↑ وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۲۹–۱۲۱؛ یوسفیان، نگاهی به مفهوم فرهنگ، ۲۳.
  14. ↑ ثریا، فرهنگ و شخصیت، ۳۲.
  15. ↑ وثوقی و نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، ۱۲۶–۱۲۷؛ یوسفیان، نگاهی به مفهوم فرهنگ، ۲۱.
  16. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۹۰.
  17. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۶.
  18. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۲۹.
  19. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۶.
  20. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۸۴.
  21. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۷.
  22. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۵۶.
  23. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۷.
  24. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۱۴–۴۱۵.
  25. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶ و ۸/۱۰۷.
  26. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۲ و ۱۳/۳۹۴.
  27. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۵ و ۱۷/۲.
  28. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۲۰.
  29. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۳.
  30. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶؛ ۷/۴۲۷؛ ۸/۱۰۸ و ۹/۷۶.
  31. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶.
  32. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۳ و ۱۸/۲۱۸.
  33. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۸۵، ۳۹۲ و ۱۲/۳۲۰.
  34. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۳.
  35. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲.
  36. ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۳۲۴–۳۲۵.
  37. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۰۸.
  38. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۸۲.
  39. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۰۸ و ۲۱/۲۲۲.
  40. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۴.
  41. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۷۱.
  42. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۱؛ ۵/۵۳ و ۱۲/۵.
  43. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۶.
  44. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۳۴.
  45. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۱۴–۴۱۵.
  46. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶ و ۴/۱۳۴.
  47. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۶۳، ۹۱ و ۵/۳۷۱.
  48. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۲.
  49. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۲.
  50. ↑ نظری، ناسیونالیسم و هویت ایرانی، ۱۵۶–۱۵۹.
  51. ↑ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۱۵۰.
  52. ↑ نظری، ناسیونالیسم و هویت ایرانی، ۱۶۱؛ کاتم، ناسیونالیسم در ایران، ۲۲۰–۲۲۱.
  53. ↑ معلم، علل و عوامل فروپاشی رژیم پهلوی، ۱۶۷–۱۶۸.
  54. ↑ آصف، مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی، ۲۲۸–۲۲۹.
  55. ↑ معلم، علل و عوامل فروپاشی رژیم پهلوی، ۱۷۵.
  56. ↑ pasha, Cultural Ties Between Iran, 135.
  57. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۴؛ ۴/۱۱۷ و ۱۹/۳۳۷.
  58. ↑ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۵–۶.
  59. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸، ۴۰، ۱۷۱ و ۱۷۲.
  60. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳۱۳ و ۳۲۶.
  61. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۴ و ۴/۱۶۳.
  62. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۲.
  63. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۹۰.
  64. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۱۶.
  65. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۸۰.
  66. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۱۵.
  67. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۳۳.
  68. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۱.
  69. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۶۵.
  70. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۵۶.
  71. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۹۴.
  72. ↑ پناهی، ارزش‌های جهاد و شهادت، ۶۶.
  73. ↑ بقره، ۲۷۹.
  74. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۸۱–۸۲.
  75. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۶۵.
  76. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۶۶؛ ۳/۵۱۱؛ ۵/۷۵، ۱۵۳ و ۶/۴۵.
  77. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۷۶.
  78. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۳.
  79. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۹۶.
  80. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۳۰.
  81. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۵۳ و ۳۷۸.
  82. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۱۱.
  83. ↑ قصص، ۵؛ انبیاء، ۱۰۵.
  84. ↑ امینی، امام‌خمینی و مستضعفان، ۹ و ۱۴.
  85. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۳۷، ۵۱۳؛ ۴/۳۵۱ و ۷/۲۹۲.
  86. ↑ ←میزبانی و دیگران، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب.
  87. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۶؛ ۲/۱۴۱، ۳۲۴ و ۸/۱۸۴.
  88. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۱۳؛ ۲/۳۹۷؛ ۳/۴۳۵ و ۱۲/۵۰۱.
  89. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۹۱.
  90. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۲۹ و ۵۵۰.
  91. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۳۴، ۵۲۳ و ۵/۱۶، ۱۵۵، ۳۷۱.
  92. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۸۹.
  93. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۴۳ و ۲۱/۳۲۶.
  94. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۶۰.
  95. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶.
  96. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۸۱ و ۱۷/۳۲۳.
  97. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۲۳.
  98. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۳۲ و ۴۳۱.
  99. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۴۵.
  100. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۴۱۵ و ۱۸/۲۱۹.
  101. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۲۷ و ۱۰/۲۱.
  102. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۰۰–۲۰۱.
  103. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۷.
  104. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۰۱.
  105. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۹۲ و ۷/۱۱۸، ۱۴۰، ۲۹۲؛ عیوضی و هراتی، ۹۲؛ نگارش، ۵۸.
  106. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۵.

منابع

  • قرآن کریم.
  • آشوری، داریوش، تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ، تهران، آگاه، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
  • آصف، محمدحسن، مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
  • اسلامی ندوشن، محمدعلی، فرهنگ و شبه فرهنگ، تهران، یزدان، چاپ سوم، ۱۳۷۱ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کشف اسرار، تهران، محمد، بی‌تا.
  • امینی، ابراهیم، امام‌خمینی و مستضعفان، مجله حکومت اسلامی، شماره ۱۲، ۱۳۷۸ش.
  • انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
  • پناهی، محمد حسین، ارزش‌های جهاد و شهادت در شعارهای انقلاب اسلامی، مجله مطالعات جامعه‌شناختی، شماره ۲۹، ۱۳۸۵ش.
  • ثریا، مهدی، فرهنگ و شخصیت، تهران، قصیده، سرا، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
  • عیوضی، محمدرحیم و محمدجواد هراتی، درآمدی تحلیلی بر انقلاب اسلامی ایران، قم، نشر معارف، چاپ چهاردهم، ۱۳۸۹ش.
  • فاکس، ج. ریچارد، آشنایی با مفاهیم فرهنگ و روابط فرهنگی، ترجمه محمدعلی شعاعی، تهران، مرکز مطالعات تحقیقات فرهنگی بین‌المللی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
  • کاتم، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه فرشته سرلک، تهران، گفتار، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
  • کاتوزیان، همایون، اقتصاد سیاسی ایران، از مشروطیت تا پایان سلسه پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.
  • کوئن، بروس، مبانی جامعه‌شناسی، ترجمه و اقتباس غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران، سمت، چاپ بیست و ششم، ۱۳۹۳ش.
  • گولد، جولیوس، ویلیام کولب، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر پرهام، تهران، مازیار، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
  • معلم، علی‌اکبر، علل و عوامل فروپاشی رژیم پهلوی با تأکید بر نقش کارویژه حفظ الگو، قم، مؤسه بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
  • میزبانی، مهناز و دیگران، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
  • نظری، علی‌اشرف، ناسیونالیسم و هویت ایرانی، مطالعه موردی دوره پهلوی اول، مجله پژوهش حقوق و سیاست، شماره ۲۲، ۱۳۸۶ش.
  • نگارش، حمید، هویت دینی و انقطاع فرهنگی، تهران، نمایندگی ولی فقیه در سپاه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • وثوقی، منصور و علی‌اکبر نیک‌خلق، مبانی جامعه‌شناسی، تهران، خردمند، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
  • یوسفیان، جواد، نگاهی به مفهوم فرهنگ، مجله رشد آموزش علوم اجتماعی، شماره ۲، ۱۳۶۸ش.
  • Ali Pasha Saleh, Cultural Ties Between Iran and the U. S Tehran: n. p. , 1976,

پیوند به بیرون

برگرفته از «http://fa.wiki.khomeini.ir/w/index.php?title=فرهنگ&oldid=18677»