بسیج مستضعفین
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| تأسیس | پنجم آذر ۱۳۵۸ |
| بنیانگذار | امام‌خمینی |
| اهداف | دفاع از اسلام، نظام اسلامی و مستضعفان جهان |
| فعالیت‌ها | آموزش نظامی در حد توانایی دفاع از جمهوری اسلامی ایران و تمامیت ارضی کشور، تعلیم و تربیت در زمینه‌های عقیدتی، سیاسی و تخصص‌های مورد نیاز، تهیه طرح‌های دفاعی با هماهنگی دیگر ارگان‌های مربوط، حضور فعال در جنگ تحمیلی |
| وظایف | ایجاد توانایی‌های لازم در همه افراد معتقد به قانون اساسی و اهداف انقلاب اسلامی به منظور دفاع از کشور، نظام جمهوری اسلامی، کمک به مردم در هنگام بروز بلایا و حوادث غیر مترقبه با هماهنگی مراجع مربوط است، مقابله با هجوم فرهنگی و حضور مؤثر در فرهنگ‌سازی، دفاع از تمامیت ارضی و استقلال کشور و مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی |
| سایر | |
| وضعیت | فعال |
بسیج مستضعفین، نهادی مردمی برای دفاع از اسلام، نظام اسلامی و مستضعفان جهان.
مفهوم‌شناسی
بسیج به معنای آمادگی برای کاری به‌خصوص سفر، سازمان جنگ و آماده‌ساختن نیروهای نظامی یک کشور برای جنگ است.[۱]
اندیشه دفاع از مرزهای فکری و جغرافیایی اسلام و دفاع از مستضعفان ریشه قرآنی دارد[۲] پیامبر اسلام(ص)، مستضعفان را علیه مشرکان قریش بسیج کرد و برای ایجاد عدالت همراه آنان با مستکبران و قدرتمندان قریش جنگید.[۳] در احادیث و فقه اسلامی نیز بر تعلیم و تعلم امور نظامی و برگزاری مسابقات اسب‌سواری و تیراندازی (سبق و رمایه)[۴] با هدف آمادگی برای دفاع از اسلام و کشور اسلامی تأکید شده است.[۵] (ببینید: جهاد و دفاع)
زمینه و روند شکل‌گیری
با پیروزی انقلاب اسلامی و قطع دست بیگانگان از ایران، توطئه‌ها و نقشه‌های آنان روزبه‌روز علیه انقلاب اسلامی گسترش می‌یافت. امام‌خمینی با توجه به این شرایط در پنجم آذر ۱۳۵۸ پس از تسخیر لانه جاسوسی آمریکا و حرکت ناوگان آمریکا به منطقه و حادثه پاوه در کردستان، دستور تشکیل ارتش بیست‌میلیونی را صادر کرد.[۶] ایشان دفاع از اسلام و کشور را وظیفه همه مردم دانست و جهت انجام این وظیفه فراگرفتن فنون نظامی ازجمله تیراندازی و سوارکاری را ضروری شمرد و تأکیدکرد کشوری که بیست‌میلیون جوان دارد باید بیست میلیون بسیجی داشته باشد.[۷] ایشان در اول اسفند ۱۳۵۸ به مناسبت هفته بسیج در پیامی به ملت ایران ضمن تشکر از استقبال جوانان از بسیج عمومی، دفاع از کشور را در مواقع خطر، تکلیفی شرعی و ملی شمرد و بر همه قشرها و جریان‌ها آن را واجب دانست و یادآور شد در این مقطع حساس که ملت با دشمنانِ سرسخت و ابرقدرت‌ها به‌ویژه آمریکا رویارو شده، موظف است خودش را از جهت مادی و معنوی آماده کند.[۸]
از نگاه امام‌خمینی سپاه و ارتش بدون پشتوانه مردمی فاقد کارایی لازم است؛ بنابراین در پیامی همگان را به بسیج همه‌جانبه نظامی، عقیدتی، اخلاقی و فرهنگی فرا خواند و خواستار آن شد که همراه با آموزش‌های نظامی و پارتیزانی و چریکی، خود را از نظر معنوی نیز مجهز کنند.[۹] ایشان در پایان جنگ تحمیلی در سال ۱۳۶۷ نیز بر ضرورت تعلیم و تعلم مسائل نظامی تأکید کرد و با اشاره به فلسفه ایجاد بسیج یادآور شد ملتی که در خط اسلام ناب محمدی و مخالف با استکبار و پول‌پرستی و تحجر و مقدس‌نمایی قرار دارد، همه افرادش باید بسیجی باشند و همه فنون نظامی و دفاعی لازم را فرا گیرند؛ زیرا ملتی در هنگامه خطر سربلند است که آمادگی‌های لازم رزمی را داشته باشد.[۱۰]
اصل ۱۵۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز اهمیت و ضرورت بسیج را از منظر قانون‌گذاری نشان می‌دهد. این اصل، برابر آیه شصت سوره انفال، دولت را موظف می‌کند برای همه افراد کشور برنامه و امکانات آموزش نظامی را طبق موازین اسلامی فراهم کند؛ به طوری که همه افراد، همواره توانایی دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند.
پس از فرمان امام‌خمینی، مردم به‌ویژه جوانان، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و شورای انقلاب اسلامی برای تحقق ارتش بیست‌میلیونی دست به‌کار شدند. واحد بسیج در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تشکیل شد[۱۱] و برنامه‌ای را برای آموزش نظامی همگانی با عنوان آموزش نظامی پاسدار ذخیره اعلام کرد.[۱۲] ستاد هماهنگی آموزش عمومی نیز در سپاه تشکیل شد و طرحی کوتاه‌مدت شامل دوره‌های مقدماتی، متوسطه و عالی را برای تحققِ خواستِ امام‌خمینی به اجرا گذاشت و با یکسان‌کردن تدریجی کار کسانی که آموزش‌های طرح کوتاه‌مدت را دیده بودند، بنا داشت ارتش بیست‌میلیونی را تحقق بخشد.[۱۳] شورای انقلاب در ۱۳۵۹/۲/۲۸ جهت پیشگیری و مقابله با هر گونه تهدید نظامی و سوانح طبیعی، سازمانی به نام سازمان بسیج ملی زیر نظر فرمانده کل قوا و وابسته به وزارت کشور را تصویب کرد.[۱۴] دو ماه بعد در ۱۳۵۹/۴/۱۹ لایحه قانونی دیگری با پنج ماده به تصویب شورای انقلاب رسید. به موجب این قانون که تعیین‌کننده وظایف کلی بسیج بود، تشکیلات آن باید با همکاری ریاست جمهوری، وزارت کشور، وزارت دفاع ملی، ستاد مشترک ارتش و سپاه پاسداران به تصویب هیئت وزیران برسد.[۱۵] سازمان بسیج ملی در ۱۳۵۹/۶/۱۰ به بسیج مستضعفین تغییر نام داد.[۱۶] رئیس این نهاد را رهبر یا شورای رهبری منصوب و خط مشی کلی آن را شورای عالی دفاع تعیین می‌کرد.[۱۷] این سازمان ضمن آموزش و سازماندهی داوطلبان، آنان را برای مقابله با هر گونه تهدید و تجاوز داخلی و خارجی دشمنان جمهوری اسلامی ایران آماده می‌کرد.[۱۸]
با آغاز جنگ تحمیلی عواملی چند ازجمله سوء استفاده سیدابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور وقت از بسیج به عنوان اهرم قدرت علیه نیروهای انقلابی[۱۹] و جلوگیری از دوباره‌کاری و ایجاد ارگان‌های موازی[۲۰] و شرایط جنگی کشور[۲۱] مجلس شورای اسلامی در ۱۳۵۹/۱۰/۲۸ سازمان بسیج ملی (مستضعفین) را در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ادغام کرد[۲۲] و محمدعلی رجایی نخست‌وزیر طی نامه‌ای در ۱۳۵۹/۱۱/۲۱ این ادغام را به سپاه پاسداران اعلام کرد.[۲۳] سرانجام در ۱۳۶۱/۶/۱۵ اساسنامه بسیج در ضمن اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.[۲۴]
واحد بسیج مستضعفین زیر نظر فرماندهی کل سپاه است و بسیج جزو شورای عالی سپاه می‌باشد.[۲۵] برابر ماده ۳۷، شهرها بر اساس وسعت و جمعیت به چند منطقه مقاومت و هر منطقه مقاومت به چند ناحیه و هر ناحیه مقاومت به چند پایگاه مقاومت تقسیم می‌شود، و هر پایگاه مقاومت شامل گروه‌های سازمان‌یافته خواهد بود. برابر ماده ۳۸، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هسته‌های مقاومت محلی را با همکاری روحانیان و معتمدان محل و شوراهای محلی تشکیل می‌دهد. روحانی شورا باید به تأیید مقام رهبری یا نماینده‌ای که در سپاه تعیین می‌کند، یا نماینده نماینده رهبری در هر رده برسد. برابر ماده ۴۲، همه افراد و مسئولان واحدهای ستادی بسیج و فرماندهان مراکز بسیج و فرماندهان منطقه مقاومت (در شهرها) از پاسداران خواهند بود.[۲۶]
اهداف و وظایف
در مصوبه شورای انقلاب به برخی از اهداف و وظایف بسیج اشاره شده بود[۲۷] ولی در اساسنامه جدید برابر ماده ۳۵، هدف از تشکیل بسیج مستضعفین ایجاد توانایی‌های لازم در همه افراد معتقد به قانون اساسی و اهداف انقلاب اسلامی به منظور دفاع از کشور، نظام جمهوری اسلامی و کمک به مردم در هنگام بروز بلایا و حوادث غیر مترقبه با هماهنگی مراجع مربوط است[۲۸] افزون بر این بسیج در مقابله با هجوم فرهنگی و حضور مؤثر در فرهنگ‌سازی وظیفه دارد از تمامیت ارضی و استقلال کشور دفاع و با تهدیدات داخلی و خارجی مقابله کند.[۲۹]
امام‌خمینی معتقد است بسیج تنها مربوط به ایران نیست، بلکه در هر کجای جهان مظلومی باشد بسیج نیز باید باشد؛ افزون بر این، بسیجیان جهان اسلام باید در فکر ایجاد حکومت بزرگ اسلامی باشند و این شدنی است؛ زیرا بسیج منحصر به ایران نیست و باید نقشه‌های مقاومت را در تمام جهان به وجود آورد و در مقابل شرق و غرب ایستاد.[۳۰] از دیگر اهداف اصلی امام‌خمینی در تشکیل بسیج مستضعفین در کنار دفاع محرومان از انقلاب اسلامی، حاکمیت آنان در روند انقلاب بود.[۳۱] بر اساس ماده ۹ اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، برنامه‌ریزی، سازماندهی، اداره و فرماندهی و اجرای آموزش‌های عقیدتی، سیاسی و نظامی اعضای بسیج مستضعفین طبق موازین اسلامی بر عهده سپاه قرار داده شده و به منظور اجرای این ماده وظایفی بر عهده بسیج گذاشته شده است: آموزش نظامی در حد توانایی دفاع از جمهوری اسلامی ایران و تمامیت ارضی کشور، تعلیم و تربیت در زمینه‌های عقیدتی، سیاسی و تخصص‌های مورد نیاز، تهیه طرح‌های دفاعی با هماهنگی دیگر ارگان‌های مربوط. افزون بر همه اینها، همه سازمان‌های فعال در آموزش نظامی به جز سازمان نظام وظیفه عمومی زیر نظر بسیج قرار گرفت.[۳۲]
جایگاه و اهمیت
در میان نهادهای جمهوری اسلامی، بسیج از عظیم‌ترین و ارزشمندترین و ماندگارترین یادگارهای امام‌خمینی است.[۳۳] بسیج در نظام دفاعی کشور نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. این نهاد هرچند ارتش کلاسیک به معنای اصطلاحی نیست، ولی قدرت برخورد با ارتش‌های مهاجم کلاسیک را به‌خوبی دارد. بسیجیان بیشتر بر ایمان و اعتقاد تکیه می‌کنند تا بر سلاح[۳۴] و با همین نیرو در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، حماسه‌ها آفریدند و در دل دشمنان وحشت افکندند و خواب را از چشم آنان ربودند. در زمان جنگ تحمیلی روزنامه آمریکایی «نیوزویک» در گزارشی نیروهای بسیجی را که از افرادی با سنین مختلف تشکیل شده‌اند، بزرگ‌ترین تهدید برای عراق به‌شمار آورد. او همچنین تسخیر «فاو» را که به اطلاعات پیشرفته نظامی و آشنایی کامل با رزم شبانه و تاکتیک‌های آبی ـ خاکی نیاز داشت، نشانه مهارت و ورزیدگی بسیج دانست.[۳۵]
از نگاه امام‌خمینی بسیج در میان نیروهای مسلح از جایگاه خاصی برخوردار است. ایشان در سخنان و دیدارهای عمومی و خصوصی به بسیجیان توجه ویژه‌ای داشت، تا جایی که از برخی بسیجیان، با عنوان سربازان واقعی خود یاد کرده است.[۳۶] ایشان به بسیج به دیده تجلیل و تکریم می‌نگریست و پس از دعا و تشکر از آنان، آنان را ازجمله بهترین همراهان خود می‌دانست[۳۷] و به صفا و خلوص آنان غبطه می‌خورد و به بسیجی‌بودن خود افتخار می‌کرد و از خدا نیز می‌خواست که او را با بسیجیان محشور کند.[۳۸] ایشان ابراز می‌کرد دست بسیجیان را می‌بوسد و برایشان دعا می‌کند.[۳۹] ایشان که به رزمندگان و بسیجان علاقه و محبت زیادی داشت و از دیدار آنان لذت می‌برد و این محبت را نیز بارها در عمل نشان داده بود[۴۰] تشکیل بسیج در جمهوری اسلامی ایران را از برکات و الطاف خداوند می‌دانست که به ملت و انقلاب اسلامی ایران ارزانی شده است[۴۱] و معتقد بود هسته‌های مقاومت مردمی برای مقابله با استکبار شرق و غرب باید در سرتاسر جهان تأسیس شوند و بر آن بود که در صورت حاکم‌شدن اندیشه بسیجی، چشم طمع دشمنان و جهانخواران از کشور دور خواهد شد[۴۲] و غفلت از تشکیل ارتش بیست‌میلیونی سقوط در دام دو ابرقدرت جهانی (آمریکا و شوروی) را به دنبال خواهد داشت.[۴۳]
امام‌خمینی با توجه به حماسه‌آفرینی‌های بسیج در هشت سال دفاع مقدس و ایستادگی آنان در برابر همه قدرت‌های جهانی، آنان را آینه مجسم مظلومیت‌ها و رشادت‌های مردم ایران در صحنه نبرد و تاریخ مصور انقلاب، فرزندان دفاع مقدس و پرچمداران عزت مسلمانان و سپر حوادث کشور خواند.[۴۴] ایشان در بُعد جهانی با اشاره به جنایت رژیم عربستان در حمله و کشتار زائران خانه خدا در سال ۱۳۶۶، اعلام کرد اگر بسیج جهانیِ مسلمانان تشکیل شود، کسی جرئت جسارت به فرزندان معنوی رسول‌الله(ص)، را ندارد.[۴۵] امام‌خمینی با وجود مخالفت سیدابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور وقت با بسیج مردمی و بی‌توجهی به نقش نیروهای داوطلب[۴۶] بسیج را بازوان قدرتمند جمهوری اسلامی خواند[۴۷] و بارها از این نهاد به دلیل فداکاری در راه اسلام قدردانی و تشکر کرد.[۴۸] ایشان بسیج و نیروهای خودجوش و داوطلب برای خدمت را لشکر مخلص خدا که دفتر تشکل آن را همه مجاهدان از اولین تا آخرین امضا کرده‌اند می‌دانست[۴۹] و کار بسیجیان را عبادت[۵۰] و منزلت و شرافت آنان را از همه کاخ‌نشینان و مدعیان قدرت‌های جهانی بیشتر می‌دانست.[۵۱]
امام‌خمینی پس از پایان جنگ نیز انقلاب و جمهوری اسلامی به‌ویژه سپاه پاسداران را نیازمند نیروهای بسیجی می‌دانست.[۵۲] ایشان سهم قوای مسلح و بسیجیان را در درهم‌پیچیدن طومار قوای دشمن در عملیات‌ها بااهمیت[۵۳] و اداره جنگ را مدیون پشتیبانی مردم و بسیج[۵۴] می‌دانست. فرماندهان جنگ نیز انسجام بسیج و ارتش و سپاه را از عوامل پیروزی رزمندگان ایرانی در شکست حصر آبادان برشمرده‌اند[۵۵] آرزوی امام‌خمینی در الگوشدن بسیج برای تمام مستضعفان جهان و ملت‌های مسلمان[۵۶] در سال‌های بعد تبدیل به واقعیت شد و رفتار و فداکاری بسیجیان، الگو و پرچمی برای دنیای اسلام به‌ویژه در نقاطی چون فلسطین و لبنان شد که مستقیماً درگیر با رژیم صهیونیستی بودند. تأسی به الگوی بسیج برای جهان اسلام آبرو و پیروزی به ارمغان آورد.[۵۷]
ویژگی‌های بسیجیان
فراگیربودن، داوطلبانه‌بودن اعضا، مردمی‌بودن، پایداری، پایبندی به اصول و مبانی دینی و توانایی در برخورد با هر گونه تهدید فرهنگی و نظامی را از ویژگی‌های بسیج برشمرده‌اند.[۵۸] امام‌خمینی بسیج و بسیجیان را مصداق کاملی از ایثار، فداکاری، اخلاص، عشق به خدا، عشق به اسلام، عشق به شهادت و مردمی بودن می‌دانست.[۵۹] بسیج از نگاه ایشان میقات پابرهنگان و معراج اندیشه‌های پاک انسانی و لشکر مخلص خدا و مدرسه عشق و مکتب شاهدان و شهیدان گمنامی است که پیروانش بر گلدسته‌های رفیع آن اذان رشادت و شهادت سروده‌اند.[۶۰] بسیج اگرچه ارتشی بیست‌میلیونی برای جلوگیری از توطئه‌های دشمن است، آنچه اهمیت دارد تفکر و فرهنگ و ارزش‌های بسیجی است که می‌تواند آحاد جامعه را از درون متحول کند و آنان را به رشد معنوی و اخلاص برساند.[۶۱]
در نگاه امام‌خمینی عامل موفقیت بسیج در ایمان آنان نهفته است؛ بسیج مولودی جدید است که کارشناسان جهانی نمی‌توانند آن را بشناسند. هرگاه قوه ایمان در ملتی زنده شود، همگان را به قیام برای خدا فرا می‌خواند و می‌تواند سرتاسر یک کشور را بسیج کند، معیار حرکت بسیج هم همین اسلام و درک مفاهیم عالی آن است.[۶۲] یکی از ویژگی‌های بارز بسیج این است که از میان قشر محروم برخاسته‌اند. امام‌خمینی نیز در مبارزه گسترده خود با ظلم و شرک و کفر و استکبار بر آنان تکیه کرده، یادآور می‌شد قدرت‌ها و ابرقدرت‌ها بدانند که «خمینی» اگر یکّه و تنها بماند به راه خود که مبارزه با کفر و ظلم و شرک و بت‌پرستی است ادامه می‌دهد و به خواست خدا در کنار بسیجیان جهان اسلام خواب راحت را از دیدگان جهانخواران و سرسپردگانی که به ستم خویشتن اصرار می‌کنند سلب خواهد کرد.[۶۳]
ضرورت تقویت
امام‌خمینی تقویت همه نیروهای مسلح ازجمله بسیج را لازم و برای این کار چند گام اساسی را ضروری می‌شمرد. ایشان پشتیبانی خود را از ارتش و سپاه و بسیج اعلام کرد و تضعیف آنان را حرام دانست[۶۴] و فراموشی نیروهای بسیجی و نفوذ مدعیان عافیت‌طلب در مصادر کلیدی نظام و اداره کشور از نگرانی‌های امام‌خمینی بود.[۶۵] ایشان همچنین در پیامی به فرماندهان سپاه پس از تجلیل و ترسیم وظایف آنان در زمان صلح یادآور شد در بازسازی نیروهای مسلح بیشترین توجه باید به همه آحاد مردم و مدافعان انقلاب باشد و از همه تجربه‌ها و طرح‌ها برای جذب نیروهای مؤمن و تحقق ارتش بیست‌میلیونی بهره گرفته شود.[۶۶]
امام‌خمینی به مسئولان هشدار داد مبادا توجه به برنامه‌های دیگر سبب غفلت آنان از تشکیل ارتش بیست میلیونی گردد؛ زیرا غفلت از تقویت بنیه دفاعی کشور، طمع تهاجم و تجاوز بیگانگان و تحمیل جنگ‌ها و توطئه‌ها و سقوط در دام دو ابرقدرتِ جهانی را به دنبال خواهد داشت.[۶۷] ایشان همچنین معتقد بود نیروهای مسلح ازجمله بسیج در دوران بازسازی باید به بازسازی معنوی و اعتقادی نیز توجه کافی کنند، افزون بر سلاح به صلاح نیز مجهز و با آموزش نظامی و عقیدتی، اخلاقی و فرهنگی هرچه بیشتر نیرومند و مجهز شوند؛ زیرا تجربه نشان داده ایمان و معنویت در پیروزی‌ها و افزایش توان و استقامت نیروها بسیار مؤثر است.[۶۸]
امام‌خمینی بسیج حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها را دراین‌باره دارای مسئولیت دانسته است[۶۹] چنان‌که در وصیت‌نامه سیاسی‌الهی خود به همه قوای مسلح ازجمله بسیجیان سفارش کرده است برای حفظ قدرت نظامی و مصونیت از اختلاف و درامان‌ماندن کشور از آسیب، در هیچ حزب و گروهی وارد نشوند و خود را از بازی‌های سیاسی دور نگه دارند.[۷۰] ایشان فرماندهان را نیز مکلف کرد افراد تحت امر خود را از ورود در احزاب منع کنند و افزود چون حمایت از انقلاب و حفظ آن بر همگان لازم است، مسئولان کشوری و لشکری و مردم موظف‌اند اگر قوای مسلح خواستند در احزاب یا بازی‌های سیاسی وارد شوند، با آن مخالفت کنند.[۷۱]
بسیج طلبه و دانشجو
بسیج در میان اقشار گوناگون مردم شعبه دارد: بسیج کارگری، عشایری، روستایی، دانش‌آموزی، بازاریان، خواهران، بسیج جامعه پزشکی، بسیج طلبه و دانشجو و…[۷۲] امام‌خمینی تشکیل بسیج طلبه و دانشجو را از مهم‌ترین و ضروری‌ترین تشکل‌های بسیجی دانسته است.[۷۳] پس از صدور فرمان ایشان بسیج طلبه و دانشجو در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه تشکیل شد و به جذب، آموزش و سازماندهی دانشجویان و طلابی پرداخت که در دفاع مقدس شرکت داشتند یا آمادگی حضور در بسیج را اعلام کردند.[۷۴] امام‌خمینی از بسیج حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها افزون بر پاسداری از اسلام و انقلاب و اصول تغییرناپذیرِ نه شرقی و نه غربی خواست که چارچوب‌های اصیل اسلام ناب محمدی را در اختیار تمامی اعضای بسیج قرار دهند.[۷۵]
بسیج خواهران
هم‌زمان با شکل‌گیری رسمی بسیج مستضعفین به فرمان امام‌خمینی، بسیج خواهران نیز تأسیس شد و آغاز به کار کرد و با توجه به شرایط آن زمان، مهم‌ترین برنامه خود را فراگیری آموزش‌های نظامی و آمادگی دفاعی قرار داد.[۷۶] در هنگام آغاز جنگ تحمیلی و تهدیدات فراروی کشور، با اشاره امام‌خمینی که دفاع از اسلام بر هر مرد و زن واجب است.[۷۷] بانوان بسیجی در جبهه و پشت جبهه به رزمندگان مدد رساندند و در پیروزی رزمندگان ایرانی نقش آفریدند[۷۸] هرچند آنان به هنگام نیاز و ضرورت در برابر دشمن ایستاده و جنگیده‌اند، بیشترین فعالیت زنان بسیجی در عرصه دفاع مقدس در کادر درمان، خدمات و پشتیبانی رزمندگان در جبهه و پشت جبهه بوده است[۷۹] افزون بر این، بسیاری از زنان بسیجی طلبه از حوزه‌های علمیه در طول جنگ تحمیلی برای یاری رزمندگان و تبلیغ به منطقه کردستان اعزام شدند که ۴۳۴ تن آنان به شهادت رسیدند[۸۰] اما پس از جنگ این واحد هم به تبع گسترش دامنه فعالیت بسیج مستضعفین وارد فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی و سازندگی کشور شد. تشکیل کلاس‌های اخلاقی، فرهنگی و اعتقادی و مشارکت در طرح ملی ریشه‌کنی فلج اطفال و بهداشت مادر و کودک ازجمله این برنامه‌ها بود. بعدها نام بسیج خواهران به بسیج جامعه زنان تغییر کرد تا بتواند همه اقشار زنان را دربر گیرد.[۸۱]
کارنامه بسیج
تا ۱۳۶۰/۱۰/۳ سازمان بسیج دو میلیون تا دو میلیون و پانصد هزار تن را آموزش نظامی داد و ۴۴ هزار تن را در دو هزار پایگاه مقاومت در مساجد ساماندهی کرد[۸۲] و تا پایان جنگ شمار پایگاه‌های بسیج به ۲۱۵۰۰ پایگاه رسید.[۸۳] نقش بسیج در عرصه‌های مختلف ازجمله امنیت کشور نیز قابل توجه است.[۸۴] نیروهای بسیج با همکاری سپاه پاسداران و کمیته‌های انقلاب در دوره جنگ حفاظت شهرها را بر عهده داشتند[۸۵] و امنیت داخلی کشور در سخت‌ترین شرایط یعنی دوران فعالیت سازمان مجاهدین خلق و دیگر گروه‌های ضدانقلاب به مدد نیروهای بسیجی حفظ شد.[۸۶]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی استکبار جهانی با هدف نابودی انقلاب، آشوب‌های قومی گوناگونی را در غرب و جنوب و شمال ایران به راه انداخت و با عوامل خود با عنوان خلق عرب، خلق بلوچ و ترکمن و ترک در برابر انقلاب ایستاد.[۸۷] این چالش‌ها و بحران‌ها به کمک نیروهای مردمی (بسیج) و دیگر نیروهای مسلح کنترل شد.[۸۸] امام‌خمینی نیز تأکید کرده است بسیاری از شرارت‌ها و توطئه‌های داخلی به دست نیروهای مسلح ازجمله بسیج در هم شکسته شد.[۸۹] فعالیت‌های بسیج منحصر در کارهای یادشده و نظامی نبود، بلکه در حوادث طبیعی همچون زلزله، سیل و طرح واکسیناسیون فلج اطفال، حضور بسیجیان گره‌گشای مشکلات و مایه دلگرمی مردم و مسئولان بوده است.[۹۰] برخی از بسیجیان با روحیه عالی و عملکرد خوب در بیمارستان‌ها به خدمت بیماران مشغول بودند[۹۱] افزون بر همه اینها بسیجیان بر اساس احساس وظیفه و اعتقاد با همه ناهنجاری‌های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی مبارزه می‌کردند.[۹۲]
نقش بسیج در جنگ تحمیلی
پس از حمله رژیم عراق به ایران در شهریور ۱۳۵۹ توده‌های داوطلب مردم برای دفاع از کشور به‌طور گسترده وارد عمل شدند و هزاران نفر در مراکز آموزش نظامی، آماده رفتن به جبهه شدند.[۹۳] بسیج مستضعفین در طول هشت سال جنگ چنان درخشید که سرسخت‌ترین دشمنان انقلاب اسلامی نیز نتوانستند آن را انکار کنند. برخی گفتند قدرتی در بسیج نهفته است که توان مقابله با ارتش‌های کلاسیک جهانی را دارد.[۹۴] بی‌بی‌سی در ۱۳۶۱/۲/۲۰ عامل پیروزی ایران را در عملیات فتح‌المبین، ترکیبی از مهارت نظامی سربازان داوطلب بسیج مستضعفان دانسته است.[۹۵] ریچارد اوپن هایمر یکی از مفسران بی‌بی‌سی در گزارشی دربارهٔ شیوه عملیات رزمندگان گفته است واحدهای ویژه‌ای از پاسداران و بسیج با عنوان خط‌شکن تشکیل شده که وظیفه آنها عبور از خطوط دفاعی دشمن است و این واحدها با فداکاری و جانبازی از مناطق مین‌گذاری‌شده، سیم‌های خاردار، خندق‌های عمیق و دیگر سنگرهای عراق عبور می‌کنند.[۹۶] امام‌خمینی نیز ضمن پیامی در ۲۸ فروردین ۱۳۶۸ به مناسبت روز ارتش ضمن نکوداشت آنان، یادآور شد ارتش و سپاه با کمک بسیج توانست سرزمین‌های میهن اسلامی را آزاد و عملیات‌های بزرگی چون حصر آبادان، فتح‌المبین، بیت‌المقدس و ده‌ها عملیات دیگر انجام دهد و به پیروزی برسد.[۹۷] پس از آزادی خرمشهر نیز تحلیلگران غربی و اروپایی اعتراف کردند که ایران این پیروزی را مدیون ارتش، پاسداران و داوطلبان بیشتر جوان است که عراق و واحدهای کمک‌کار عراق از کشورهای عربی در برابر شهامت و جانبازی آنان تاب و توان ایستادگی ندارند.[۹۸]
بخش مهمی از نیروهای عملیاتی جبهه‌ها را نیروی بسیج تأمین می‌کرد. بر اساس آمار ۷۵ درصد نیروها در جنگ بسیجی بودند.[۹۹] محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسدران انقلاب اسلامی عامل اصلی پیروزی‌های میدان نبرد را رزمندگان بسیجی شمرده است.[۱۰۰] تنها در سال ۱۳۶۰ بسیج حدود ۱۷۵۰۰۰ نیرو به جبهه اعزام کرد.[۱۰۱] بسیج توانست اعزام‌های بزرگی چون کاروان صد هزار نفری سپاه محمد(ص)، را سازماندهی کند.[۱۰۲] این افراد از قشرهای گوناگون پزشک، روحانی، کارگر، کارمند و پیشه‌ور تشکیل شده بود.[۱۰۳] بسیج با بیش از نود هزار شهید در کنار دیگر نیروهای مسلح، دشمن را از خاک ایران بیرون راند.[۱۰۴] بسیج مستضعفین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در مقطع جنگ تحمیلی زیر پوشش نیروی زمینی سپاه بود. پس از پایان جنگ در پی تغییراتی که در سازمان نیروی زمینی سپاه به وجود آمد و با توجه به گستردگی، بسیج به نیروی مقاومت بسیج تغییر نام داد و به گونه‌ای مستقل در کنار یکی از نیروهای پنج‌گانه سپاه (نیروی زمینی، هوایی، دریایی، قدس و نیروی مقاومت بسیج) قرار گرفت.[۱۰۵] (ببینید: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی)
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ۳/۴۱۶۲–۴۱۶۳.
- ↑ نساء، ۷۵؛ انفال، ۶۰؛ توبه، ۴۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۲۹۲–۲۹۳.
- ↑ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۹/۲۴۹–۲۵۰؛ طباطبایی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، ۱۰/۲۳۳–۲۵۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۲۱–۱۲۲؛ پیام انقلاب، ۵۹/۷۲؛ سالک، مصاحبه، ۴۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۲۱–۱۲۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۵۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۵۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۵.
- ↑ عرب، نقش بسیج در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۳۰.
- ↑ جمهوری اسلامی، ۶/۹/۱۳۵۸، ۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، ۱۸/۱۰/۱۳۵۸، ۶.
- ↑ عصمتی‌پور، آشنایی با بسیج، ۵۶؛ مجموعه قوانین، ۸۳.
- ↑ عرب، نقش بسیج در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۳۱.
- ↑ عرب، نقش بسیج در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۳۱.
- ↑ کردی، بسیج مستضعفین، ۱۹.
- ↑ عصمتی‌پور، آشنایی با بسیج، ۵۶؛ رفیق‌دوست، خاطرات محسن رفیق‌دوست، ۱۶۱.
- ↑ پیام انقلاب، ۵۴/۷۲؛ سالک، مصاحبه، ۴۰؛ شمخانی، مصاحبه، ۴۲.
- ↑ عرب، نقش بسیج در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۳۱.
- ↑ جزایری، فرایند قانونمندی و کارکردهای بسیج در ایران، ۶۵؛ عرب، نقش بسیج در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۳۱.
- ↑ اداره کل، ۸.
- ↑ کردی، بسیج مستضعفین، ۱۹.
- ↑ اداره کل، ۲۵۹.
- ↑ اداره کل، ۲۵۵–۲۵۷.
- ↑ اداره کل، ۲۶۰–۲۶۱.
- ↑ عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱/۴۹۶–۴۹۷.
- ↑ اداره کل، ۲۵۹.
- ↑ کردی، بسیج مستضعفین، ۲۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۲–۳۳۴؛ کردی، بسیج مستضعفین، ۲۰.
- ↑ اداره کل، ۲۵۵–۲۵۶.
- ↑ فارسی، فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، ۱۹۴.
- ↑ تقوی، امام‌خمینی و استراتژی مبارزه، ۱/۲۰۷.
- ↑ اطلاعات؛ شیخیان و دیگران، قوای مسلح در وصیت‌نامه حضرت امام، ۱۸۷.
- ↑ خمینی، مصاحبه، ۶۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۶.
- ↑ صیاد شیرازی، خاطرات، ۹۴–۹۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۸۹.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۴۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۰۵ و ۲۱/۱۳۳، ۱۹۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۵ و ۱۹/۲۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۶۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۳۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۹.
- ↑ بهروزی، تقویم تاریخ دفاع مقدس (شکستن حصرآبادان)، ۱۴/۳۷۰؛ صفوی، از جنوب لبنان تا جنوب ایران، ۱/۲۹۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۶۰.
- ↑ خامنه‌ای، حدیث ولایت، ۱۳۸۰/۳۰–۳۳.
- ↑ عصمتی‌پور، آشنایی با بسیج، ۷۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰۱؛ ۲۰/۳۳۳ و ۲۱/۱۹۴، ۳۵۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۴.
- ↑ ← گلی زواره، باران بیداری، ۳۸۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۵۹؛ ۲۰/۳۳۳ و ۲۱/۳۵۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۱۸–۳۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۳۱ و ۲۱/۳۵۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۳ و ۲۱/۱۳۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۳۴–۱۳۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۶ و ۳۵۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۵۹ و ۲۱/۳۵۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۲–۴۳۳.
- ↑ پیام انقلاب، ۵۹/۷۴؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۴۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۵.
- ↑ خانی، درآمدی بر شناخت بسیج، ۱۳۷؛ پیام انقلاب، ۵۹/۷۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۵.
- ↑ اصلانی، بسیج جامعه زنان از زبان مسئول آن.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۷.
- ↑ شیرودی، مشارکت زنان در دفاع مقدس، ۱۴۱–۱۴۴.
- ↑ پیام زن، ۳۰.
- ↑ کمیته علمی، آلاله‌های سرخ کردستان، ۲۹.
- ↑ اصلانی، بسیج جامعه زنان از زبان مسئول آن.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، پس از بحران، ۳۸۲؛ هاشمی رفسنجانی، خطبه‌ها، ۳/۲۵۰.
- ↑ شیرخانی، تداوم اندیشه، خاطرات و مبارزات آیت‌الله سیدعبدالهادی شاهرودی، ۲۱۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۲۴ و ۲۱/۴۳۲.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۲۵۶.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۲۰۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۱۸.
- ↑ مرادزاده، مصاحبه، ۷۰؛ رفیق‌دوست، خاطرات محسن رفیق‌دوست، ۱۷۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۲.
- ↑ فاطمی، مصاحبه، ۷.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران، ۶۴.
- ↑ منصوری لاریجانی، سیری در اندیشه‌های دفاعی حضرت امام‌خمینی، ۱۹۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۲۳۹؛ هاشمی رفسنجانی، به سوی سرنوشت، ۵۲.
- ↑ شیخیان و دیگران، قوای مسلح در وصیت‌نامه حضرت امام، ۱۸۷.
- ↑ پیام انقلاب، ۷۲/۴۹.
- ↑ پیام انقلاب، ۷۲/۴۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۵۷.
- ↑ پیام انقلاب، ۷۲/۴۹.
- ↑ پیام انقلاب، ۵۹/۷۳.
- ↑ رضایی، مصاحبه، ۸.
- ↑ پیام انقلاب، ۵۹/۷۳.
- ↑ شیرخانی، تداوم اندیشه، خاطرات و مبارزات آیت‌الله سیدعبدالهادی شاهرودی، ۲۱۰.
- ↑ خامنه‌ای، حدیث ولایت، ۱۳۷۱، ۱۲۴؛ فارسی، فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، ۱۹۴.
- ↑ کردی، بسیج مستضعفین، ۲۰.
- ↑ کردی، بسیج مستضعفین، ۲۰؛ عرب، ۳۲.
منابع
- قرآن کریم.
- اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، مجموعه قوانین، اولین دوره مجلس شورای اسلامی (۷ خرداد ۱۳۵۹ تا ۶ خرداد ۱۳۶۳ش)، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- اصلانی، مینو، بسیج جامعه زنان از زبان مسئول آن، پایگاه اطلاع‌رسانی مهرخانه پایگاه تحلیلی خبری خانواده و زنان، ۱۳۹۴/۹/۵ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۱۳۶۵/۱/۲۰ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشرآثارامام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- برّی دیزجی، علی و دیگران، روزها و رویدادها، تهران، زهد، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع مقدس (شکستن حصرآبادان)، تهران، مرکز اسنادانقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- پیام انقلاب، مجله، بوقهای تبلیغاتی و بسیج، شماره ۷۲، ۱۳۶۱ش.
- پیام انقلاب، مجله، سپاه و بسیج، شماره ۵۹، ۱۳۶۱ش.
- پیام زن، مجله، سخنان چند تن از زنان بسیجی، شماره ۲۰۲، ۱۳۸۷ش.
- تقوی، سیدرضا، امام‌خمینی و استراتژی مبارزه، چاپ‌شده در مجموعه مقالات هشتمین کنفرانس بین‌المللی اندیشه اسلامی، تهران، دبیر خانه کنفرانس بین‌المللی اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
- جزایری، سیدمسعود، فرایند قانونمندی و کارکردهای بسیج در ایران، تهران، پایان‌نامه دانشگاه آزاد اسلامی تهران، ۱۳۷۲ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۳۵۸/۹/۶؛ ۱۳۵۸/۱۰/۱۸ش.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- خامنه‌ای، سیدعلی، حدیث ولایت، نرم‌افزار.
- خانی، مهدی، درآمدی بر شناخت بسیج، تهران، مؤسسه فرهنگ و دانش، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- خمینی، سیداحمد، مصاحبه، جلوه‌های حسینی در سیمای خمینی، تدوین سیدنعمت‌الله حسینی، قم، معصومی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- رضایی، محسن، مصاحبه، مجله امید انقلاب، شماره ۱۷۲، ۱۳۷۶ش.
- رفیق‌دوست، محسن، خاطرات محسن رفیق‌دوست، تدوین داود قاسم‌پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- سالک، احمد، مصاحبه، مجله پیام انقلاب، شماره ۷۲، ۱۳۶۱ش.
- شمخانی، علی، مصاحبه، مجله پیام انقلاب، شماره ۷۲، ۱۳۶۱ش.
- شیخیان، علی و علی محمدی و مهدی عبداللهی، قوای مسلح در وصیت‌نامه حضرت امام، تهران، مرکز تحقیقات اسلامی ـ نمایندگی ولی فقیه در سپاه، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- شیرخانی، بنیامین، تداوم اندیشه، خاطرات و مبارزات آیت‌الله سیدعبدالهادی شاهرودی، تهران، مرکز اسنادانقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- شیرودی، مرتضی، مشارکت زنان در دفاع مقدس، مجله حصون، شماره ۸، ۱۳۸۵ش.
- صفوی، سیدیحیی (رحیم)، از جنوب لبنان تا جنوب ایران، خاطرات سردار سیدیحیی رحیم صفوی، تدوین مجید نجف‌پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- صیاد شیرازی، علی، خاطرات، چاپ‌شده در امام و دفاع مقدس، خاطراتی از رزمندگان و فرماندهان سپاه اسلام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، تحقیق محمد بهره‌مند و دیگران، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- عرب نصرت‌آبادی، محمدتقی، نقش بسیج در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، پایان‌نامه دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۶ش.
- عصمتی‌پور، محمدحسین، آشنایی با بسیج، تهران، معاونت آموزش نمسا، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۴۲۱ق.
- فارسی، جلال‌الدین، فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، تهران، بنیاد فرهنگی امام‌رضا(ع)، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- فاطمی، سحاب، مصاحبه، روزنامه رسالت، ۱۳۸۷/۹/۵ش.
- کردی، علی، بسیج مستضعفین، چاپ‌شده در فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- کمیته علمی شهدای زن، آلاله‌های سرخ کردستان، سنندج، ستاد اجرایی یاد واره، ۱۳۷۹ش.
- گلی زواره، غلامرضا، باران بیداری، قم، نورالسجاد، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- مجموعه قوانین سال ۵۹ از ۲۲ بهمن ۱۳۵۷تا ۲۵ تیر ۱۳۵۹، مصوبات شورای انقلاب.
- مرادزاده، علی، مصاحبه، کارنامه بسیج در دستاوردهای پرشکوه انقلاب اسلامی، مجله امید انقلاب، شماره، ۴۰۶، ۱۳۸۸ش.
- منصوری لاریجانی، اسماعیل، سیری در اندیشه‌های دفاعی حضرت امام‌خمینی، تهران، بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، خطبه‌های نماز جمعه، به کوشش محسن هاشمی، تهران دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۵۹، انقلاب در بحران، به اهتمام عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۰، عبور از بحران، به اهتمام یاسر هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۱، پس از بحران، به اهتمام فاطمه هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۳، به سوی سرنوشت، به کوشش محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
پیوند به بیرون
- محمدصادق مزینانی، «بسیج مستضعفین»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۶۳۲–۶۴۲.