دفتر امام‌خمینی
دفتر امام خمینی، محل رسیدگی به مراجعات دینی، وجوهات شرعی و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی امام‌خمینی.
مفهوم‌شناسی
دفتر به معنای اتاق کار، محل جمع‌آوری و نگارش نامه آمده است.[۱] پاسخگویی به پرسش‌ها و امور دینی مراجعان و امور مربوط به وجوهات شرعی در دفترهای مراجع تقلید انجام می‌شود. گاه به جای دفتر از واژه «بیت» استفاده می‌شود. بیت به معنای خانه و محل سکونت است.[۲] بیتِ مرجع معمولاً شامل اندرونی و بیرونی است. اندرونی محل زندگی خانواده و استراحت مرجع و بیرونی همان دفتر کاری و عمومی مرجع است.[۳]
پیشینه
مرجعیت به معنای رجوع جاهل به عالم در دین و فراگیری احکام شرعی از متخصصان، از صدر اسلام وجود داشته است. در عصر حضور، پیامبر اکرم(ص) و امامان شیعه(ع) مرجعیت علمی و دینی مردم را بر عهده داشتند[۴] و مردم به صورت مستقیم یا از برخی اصحابِ آنان مسائل دینی خود را فرا می‌گرفتند و در دوره غیبت صغرا، چهار نایب خاص پاسخگوی مردم بودند.[۵] از آغاز غیبت کبرا، مرجعیت علمی و دینی شیعیان را برای مدت‌های طولانی فقها به دست گرفتند که به صورت غیر متمرکز اداره می‌شد. در این عصر مردم در هر منطقه جغرافیایی برای تقلید نوعاً به نزدیک‌ترین فقیه مراجعه و پرسش‌ها و مشکلات دینی خود را حل می‌کردند؛[۶] اما در دو سده اخیر، حوزه اقتدار و اثرگذاریِ مرجعیت شیعه گسترش یافت و حتی گستره‌ای فرامنطقه‌ای پیدا کرد.[۷] در این دوره‌ها با تحولات و تکامل نهاد مرجعیت، بیوت و دفاتر مراجع تکامل یافتند و متناسب با نیازها و وظایف و همچنین متناسب با نفوذ و موقعیت مراجع، محدود یا گسترده شدند. (ببینید: مرجعیت)
امام‌خمینی همانند دیگر مراجع، برای رسیدگی به امور مرجعیت، دفتر تشکیل داد و جایگاه خاص رهبری و تشکیل نظام اسلامی وظایف و مسئولیت‌های دفتر ایشان را بیشتر کرد و با توجه به تبعید ایشان به نجف اشرف و سپس هجرت به فرانسه و بازگشت به ایران و قم و سپس انتقال به تهران، ایشان دارای دفاتر چندی بوده است.
شکل‌گیری دفتر قم
مرجعیت امام‌خمینی در سال ۱۳۴۰ و پس از رحلت مرجع تقلید، سیدحسین بروجردی آغاز شد. ایشان که در محله یخچال‌قاضی قم زندگی می‌کرد (ببینید: اقامتگاه‌ها) نخستین اجازه‌نامه در امور حسبیه را هفت روز پس از درگذشت بروجردی در ۱۷ فروردین ۱۳۴۰ صادر کرد[۸] (ببینید: سیدسجاد حججی) و شاگردان امام‌خمینی رساله عملیه ایشان را با هزینه شخصی منتشر کردند.[۹] پس از آغاز مبارزات روحانیت علیه رژیم پهلوی، وجوه شرعیِ دریافتیِ امام‌خمینی که درگذشته نیز به صورت نامرتب وجود داشت، بیشتر شد و پرداخت شهریه ایشان به طلاب، مانند دیگر مراجع وقت گردید.[۱۰] (ببینید: شهریه امام‌خمینی) نخستین بار شهاب‌الدین اشراقی داماد امام‌خمینی پیگیر امور مرجعیت و تشکیل دفتر برای ایشان بود که با آن موافقت نکرد.[۱۱] نگارش اعلامیه‌ها و بیانیه‌ها، پاسخ‌دادن به نامه‌ها و رسید وجوهات را خود امام‌خمینی انجام می‌داد[۱۲] و تنها حسن صانعی در مدیریت بخشی از کارها چون پذیرایی از میهمانان و دید و بازدیدها به ایشان کمک می‌کرد.[۱۳]
پس از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و افزایش مراجعات مردم و انقلابیان،[۱۴] سیدهاشم رسولی محلاتی و سیدمحمد جعفری ورامینی نیز به کارهای مربوط به مرجعیت کمک می‌کردند[۱۵] با آزادی امام‌خمینی در فروردین ۱۳۴۳ و گسترش مراجعه مردم، ایشان افرادی را برای اداره امور برگزید و اتاقی از بیت خود را به آن اختصاص داد.[۱۶] پس از آن نیز دو اتاقی که برای سکونت فرزند ایشان سیدمصطفی خمینی و همسرش ساخته شده بود، به امور مرجعیت اختصاص داده شد.[۱۷] و بدین گونه دفتر امام‌خمینی شکل گرفت.
دفتر امام‌خمینی سه بخش داشت: پاسخ به نامه‌ها، رسید وجوهات و بخش اجازات و استفتائات که به دلیل خط خوب و انشای رسولی محلاتی که مورد تأیید امام‌خمینی بود، بر عهده وی گذاشته شد[۱۸] و او همه فعالیت‌ها را در دفتری مخصوص ثبت می‌کرد.[۱۹] هزینه‌ها و تدارکات دفتر را ورامینی انجام می‌داد و تنظیم دیدارها بر عهده حسن صانعی بود[۲۰] و محمدرضا توسلی نیز با دفتر همکاری می‌کرد.[۲۱]
دفتر قم پس از تبعید
با تبعید امام‌خمینی در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ به ترکیه و بازداشت سیدمصطفی خمینی، دفتر امام‌خمینی به مدت کوتاهی بسته شد؛ ولی با رفع موانع، به‌تدریج فعالیت خود را با مسئولیت محمدصادق تهرانی (کرباسچی) وکیل امام‌خمینی آغاز کرد.[۲۲] با بازداشت و تبعید تهرانی، (ببینید: محمدصادق تهرانی) پس از مدت کوتاهی دفتر با مسئولیت علی‌اکبر اسلامی تربتی، دیگر وکیل امام‌خمینی، به فعالیت خود ادامه داد، اما او نیز پس از زمانی کوتاه تبعید شد[۲۳] و شهاب‌الدین اشراقی به نمایندگی از امام‌خمینی امور دفتر را بر عهده گرفت.[۲۴] با تبعید اشراقی در اردیبهشت ۱۳۴۵ از قم، مرتضی حائری یزدی پدر همسر سیدمصطفی خمینی قصد داشت مسئولیت دفتر را بر عهده گیرد که سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) مانع از آن شد.[۲۵]
یکی از یاران امام‌خمینی تلاش کرد که سیدمرتضی پسندیده، برادر امام‌خمینی در قم مستقر شود و امور دفتر را بر عهده بگیرد[۲۶] و در مدت حضور وی در دفتر قم، با همکاری علی محفوظی، احمد احمدی و مظاهری از دیگر اعضای دفتر، کارها پیش می‌رفت.[۲۷] دفتر امام‌خمینی به دقت زیر نظر رژیم بود و گزارش تمام رفت و آمدها و مراسم سوگواری که در این خانه برگزار می‌شد با جزئیات در اسناد ساواک آمده است.[۲۸] ساواک در مهر ۱۳۴۶ می‌خواست دفتر امام‌خمینی را تعطیل کند؛ اما پسندیده با آگاهی از این تصمیم در ۱۳۴۶/۷/۱۶، مجلس عزاداری دهه فاطمیه را در دفتر بر پا کرد[۲۹] و ساواک نیز وی را از قم تبعید کرد.[۳۰]
نیروهای امنیتی در سال ۱۳۴۶ با هجوم به دفتر و بیت و کتابخانه امام‌خمینی در خیابان حجتیه اسناد و مدارک را با خود بردند و رفت و آمد به بیت و کتابخانه را ممنوع کردند.[۳۱] با تعطیلی دفتر، شهریه امام‌خمینی با هماهنگی حسن صانعی[۳۲] به نام میرزااحمد آشتیانی و پس از ایشان به نام فرزندش میرزاباقر آشتیانی پرداخت می‌شد.[۳۳] پسندیده در ۱۳۴۹/۱۰/۱۸ از تبعیدگاه به قم بازگشت و با برپاکردن جشن میلاد امام‌رضا(ع) در دفتر، فعالیت دفتر دوباره آغاز شد[۳۴] و به‌رغم خواست ساواک و تبعید چندباره، وی به نمایندگی از امام‌خمینی ریاست و کارهای دفتر قم را بر عهده گرفت.[۳۵] توسلی نیز به وی کمک می‌کرد.[۳۶] ریاست پسندیده بر دفتر در قم تا اردیبهشت ۱۳۵۷ ادامه داشت.[۳۷] امام‌خمینی در ۱۳۵۴/۴/۹ مهر و امضای پسندیده را به منزله مهر و امضای خود شمرد و وکالت او را تأیید کرد؛[۳۸] اما ساواک برای برهم‌زدن فعالیت‌های دفتر، پسندیده را دوباره تبعید کرد[۳۹] و محمدصادق تهرانی دوباره کارهای مالی دفتر را بر عهده گرفت.[۴۰]
دفتر امام‌خمینی افزون بر شهریه‌دادن به برگزاری امتحان برای طلاب حوزه قم اقدام و از برخی از فضلا و مدرسان برای تدریس سطح و خارج فقه دعوت کرد.[۴۱] امام‌خمینی در تیر ۱۳۵۷ شهاب‌الدین اشراقی را وکیل خود و مسئول دفتر قم قرار داد و دیگران را به همکاری با وی سفارش کرد.[۴۲] با هجرت ایشان به فرانسه، اشراقی راهی پاریس شد[۴۳] و پسندیده دوباره با نادیده‌گرفتن حکم تبعید، به قم برگشت و در دفتر مستقر شد.[۴۴]
دفتر نجف
امام‌خمینی پس از انتقال از ترکیه به نجف در سال ۱۳۴۴ در آغاز با بازگشایی دفتر و پرداخت شهریه در نجف موافق نبود؛[۴۵] ولی در نهایت دفتر نجف با محوریت سیدمصطفی خمینی در کنار بیت ایشان تشکیل شد.[۴۶] پاسخ به استفتائات بر عهده سیدعباس خاتم یزدی، غلامرضا رضوانی و سیدجعفر کریمی بود. مدتی نیز محمدحسن قدیری با این گروه همکاری می‌کرد.[۴۷] نصرالله خلخالی و محی‌الدین فرقانی نیز از اعضای فعال دفتر بودند.[۴۸] فرقانی از فضلای افغانیِ همراه امام‌خمینی بود و ایشان را دررفتن به حرم همراهی می‌کرد.[۴۹]
در آغاز سال ۱۳۴۵ پس از ورود امام‌خمینی به نجف، عبدالعلی قرهی و رسولی محلاتی به نجف رفتند[۵۰] و در دفتر مستقر شدند؛ اما تنها قرهی در نجف ماند و امور بیت و دفتر در اختیار وی قرار گرفت.[۵۱] امام‌خمینی به قرهی اعتماد کامل داشت[۵۲] و با بازگشت قرهی به ایران در سال ۱۳۴۹ امور مرتبط به وی بر عهده رضوانی گذاشته شد و رضوانی تا خروج امام‌خمینی از عراق در مهر ۱۳۵۷ مسئول دفتر بود.[۵۳] امور سیاسی دفتر زیر نظر سیدمصطفی خمینی انجام می‌گرفت[۵۴] و وی هماهنگ‌کننده و واسطه میان انقلابیان و یاران امام‌خمینی و اعضای دفتر بود[۵۵] او اندیشه‌های امام‌خمینی را از طریق توزیع رساله عملیه، اعلامیه، پیام، نامه و نشر سخنان ایشان در ایران و جهان نشر می‌داد و دیدارهای امام‌خمینی را نیز هماهنگ می‌کرد.[۵۶] افزون بر اعضای اصلی دفتر، روحانیان دیگری نیز با دفتر ارتباط داشتند، ازجمله سیدمحمود دعایی، اسماعیل فردوسی‌پور، محمدرضا ناصری (ببینید: امامان جمعه) و سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور.[۵۷]
از فعالیت‌های دفتر در نجف تشکیل دو جلسه ملاقات و پاسخگویی به پرسش‌ها و استفتائات شرعی با حضور امام‌خمینی بود.[۵۸] با درگذشت سیدمصطفی مسئولیت‌های او بر عهده سیداحمد خمینی قرار گرفت[۵۹] و امام‌خمینی با توجه به اعتماد کاملی که به وی داشت در ۱۵/۱۰/۱۳۵۶ او را وصی خود انتخاب کرد.[۶۰] پس از تصمیم امام‌خمینی برای ترک عراق سیداحمد خمینی در هشتم مهر ۱۳۵۷ خبر هجرت ایشان را به اعضای دفتر اعلام کرد.[۶۱] امام‌خمینی پیش از ترک عراق رضوانی، کریمی، حبیب‌الله اراکی و خاتم یزدی را وصی خود در امور وجوهات شرعی کرد[۶۲] و مبلغ شصت میلیون تومان از وجوهات دفتر را در اختیار خاتم یزدی و کریمی قرار داد[۶۳] و تأکید کرد این وجوهات باید به صورت شهریه به طلاب پرداخت شود.[۶۴] ایشان در دهم مهر ۱۳۵۷ آخرین شب حضور در نجف از اعضای دفتر خداحافظی[۶۵] و وظایف اعضای دفتر را در نبود خود، شفاهی و مکتوب گوشزد کرد.[۶۶]
با خروج امام‌خمینی از نجف، مأموران امنیتی عراق به دفتر امام‌خمینی حمله کردند و تعدادی از اعضای آن ازجمله رضوانی، خاتم یزدی و فرقانی را بازداشت و خانه را بازرسی و پلمب کردند.[۶۷] با پیروزی انقلاب اسلامی، رضوانی آزاد شد و پس از آنکه مأموران باخبر شدند وی شهریه آن ماه طلاب را پرداخته است، وی را از عراق بیرون کردند.[۶۸] رضوانی پیش از بازگشت به ایران پول‌ها و دیگر اشیای قیمتیِ دفتر امام‌خمینی را به محمود قوچانی از افراد مرتبط با بیت تحویل داد و به وی سفارش کرد شهریه طلبه‌های نجف پرداخت شود[۶۹] و برای حفاظت از اموال موجود، آنها را به دفتر سیدابوالقاسم خویی از مراجع تقلید بسپارد تا آن را در فرصت مناسب به تهران حواله کند.[۷۰] با وجود بسته‌شدن دفتر امام‌خمینی، دعایی تا دوم بهمن ۱۳۵۷ در نجف ماند و به کارها سروسامان داد و خانواده امام‌خمینی را به پاریس فرستاد و سپس خود نیز به ایشان پیوست.[۷۱]
دفتر نوفل لوشاتو
امام‌خمینی نزدیک به چهار ماه در نوفل لوشاتو در حومه پاریس حضور داشت. (ببینید: نوفل لوشاتو) در این مدت با تشکیل دفتر به معنای مرکز گرفتن وجوهات شرعی و دفتر امور مالی مخالفت کرد.[۷۲] پس از ورود ایشان به نوفل لوشاتو جلسه‌ای با حضور سیداحمد خمینی، سیدابوالحسن بنی‌صدر، ابراهیم یزدی، صادق قطب‌زاده، حسن حبیبی و فردوسی‌پور تشکیل شد و کمیته‌ای به عنوان کمیته تصمیم‌گیری تصویب شد تا دربارهٔ اقامت، ترجمه اعلامیه‌ها، پیام‌ها، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها و ارتباط‌ها و موارد دیگر تقسیم کار شود و دربارهٔ سفر امام‌خمینی نیز اطلاعیه‌ای داده شود. پس از تهیه نخستین اطلاعیه، دربارهٔ عنوان تشکیلات صادرکننده اطلاعیه اختلاف شد. پس از مشورت با امام‌خمینی، ایشان با ایجاد چنین تشکیلاتی مخالفت کرد و حضور طلبه‌ای را برای پاسخ به تلفن‌ها کافی دانست؛ چنان‌که پس از اینکه برخی ادعا کردند سخنگوی امام‌خمینی هستند، ایشان اعلام کرد سخنگویی ندارد.[۷۳]
با ورود دعایی و حضور برخی دیگر از اعضای دفتر نجف، به نوعی بخش سیاسیِ دفتر نجف، در نوفل‌لوشاتو فعال شد.[۷۴] سیداحمد خمینی نیز پیوسته همراه امام‌خمینی بود و در برنامه‌ریزی‌ها، دیدارها و مصاحبه‌های ایشان با افراد و رسانه‌های گروهی نقش اساسی بر عهده داشت[۷۵] و گزارش‌ها به صورت منظم در اختیار امام‌خمینی قرار می‌گرفت.[۷۶] فردوسی‌پور و محتشمی‌پور به نوبت از میهمانان پذیرایی می‌کردند و مسئولیت چاپ و تکثیر مصاحبه‌ها و پیام‌های امام‌خمینی بر عهده محمد منتظری بود.[۷۷] پس از گذشت مدت کوتاهی و استقرار امام‌خمینی، یار دیرین ایشان مهدی عراقی به فرانسه آمد و با کمک ابوالفضل توکلی‌بینا مسئولیت امور داخلی، کنترل رفت و آمدها و پذیرایی از میهمانان را بر عهده گرفت.[۷۸] اداره داخلی خانه امام‌خمینی بر عهده مرضیه حدیدچی دباغ بود و وظیفه اصلی او رعایت مسائل امنیتی و تهیه غذای امام‌خمینی بود[۷۹] و تعیین وقت دیدار شخصیت‌ها بر عهده ابراهیم یزدی بود.[۸۰] (ببینید: نوفل لوشاتو)
دفتر موقت تهران
با بازگشت امام‌خمینی به ایران و استقرار در مدرسه علوی، دفتر امور شرعی و وجوهات به مسئولیت رسولی محلاتی در مدرسه رفاه تشکیل شد؛[۸۱] ولی به دلیل مراجعه بسیار مردم، این بخش به مکانی نزدیک مدرسه انتقال یافت.[۸۲] محمدحسن رحیمیان نیز از همین زمان همکاری خود را با دفتر آغاز کرد و سپس به دفتر قم و پس از آن به دفتر جماران منتقل شد.[۸۳] حسن صانعی دیدارهای امام‌خمینی را تنظیم و تصمیم‌های ایشان را به افراد منتقل می‌کرد.[۸۴]
دفتر قم پس از انقلاب
امام‌خمینی در دهم اسفند ۱۳۵۷ پس از بازگشت از تهران به قم، در خانه محمد یزدی که در اختیار ایشان گذاشته شد، مستقر شد. (ببینید: اقامتگاه‌ها) دفتر ایشان به دو بخش تقسیم شد:
۱. دفتر قدیمی به مسئولیت سیدمرتضی پسندیده در محله یخچال‌قاضی: این دفتر افزون بر رسیدگی به امور شرعی، محل جلسات استفتا و برگزاری مجالس بزرگداشت اهل بیت(ع) بود.[۸۵] سیدعباس خاتم یزدی، سیدجعفر کریمی، محمدحسن قدیری[۸۶] و حسین راستی کاشانی از اعضای دفتر استفتا بودند.[۸۷]
۲. دفتر مستقر در روبه‌روی اقامتگاه امام‌خمینی در خانه شهاب‌الدین اشراقی[۸۸] روزهای نخست ورود امام‌خمینی به قم، بخشی از دیدارهای عمومی ایشان در صحن مدرسه فیضیه و دیدارهای خصوصی و کارهای دفتری به کمک اعضای دفتر تهران در اتاق‌های بالای کتابخانه مدرسه فیضیه انجام می‌گرفت که با تشکیل دفتر یادشده، به آنجا منتقل شدند.[۸۹] سیداحمد خمینی بر فعالیت‌های دفتر اشراف داشت و وظیفه تنظیم امور دفتر و برقراری ارتباط‌ها و دیدارهای ایشان با مردم و مسئولان بر عهده او بود.[۹۰] مسئولیت دفتر نیز بر عهده محمد یزدی بود[۹۱] و توسلی مسئول دیدارهای امام‌خمینی بود.[۹۲] همچنین اشراقی، رسولی محلاتی و سیدمحمد غرضی در دفتر فعالیت می‌کردند.[۹۳] سیدهادی موسوی مسئول ضبط و نظارت بر پخش سخنان امام‌خمینی[۹۴] و محتشمی‌پور پاسخگوی تماس‌های تلفنی به دفتر[۹۵] بودند. تقی سلیمی‌پور رودسری (شهید) نیز مدتی با دفتر امام‌خمینی همکاری کرده است.[۹۶] به علت گستردگی کارها و فراوانی مراجعه مردم، علاوه بر اعضای دفتر موقت تهران، پانزده نفر از طلاب انقلابی نیز برای امور دفتر به کار گرفته شدند.[۹۷]
یکی از کسانی که از آغاز نهضت، با امام‌خمینی همراه بود و در امور بیت و دفتر ایشان در قم همکاری داشت، سیدمحمد ابطحی کاشانی (۱۳۰۹–۱۳۹۳ش) بود. وی در سال‌های حضور امام‌خمینی در نجف، در موضوع پرداخت یا فرستادن شهریه امام‌خمینی از قم فعال بود و با سیدمرتضی پسندیده و سیداحمد خمینی ارتباط نزدیک و همکاری داشت.[۹۸] وی به‌ویژه پس از بازگشت امام‌خمینی به ایران و در زمان حضور ایشان در قم (اسفند ۱۳۵۷ ـ بهمن ۱۳۵۸)، حضور جدی و دایمی در دفتر ایشان داشت و به عنوان امین مالی ایشان، بیشتر به امور مالی رسیدگی می‌کرد؛ چنان‌که در بخش تنظیم برنامه‌ها و دیدارهای امام‌خمینی و پاسخ به نامه‌ها و رفع نیازهای مردم نیز فعال بود.[۹۹] وی از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود و در سال ۱۳۶۲ در هیئتی چهارنفره شامل او و سیدجعفر کریمی، محمد محمدی گیلانی و مهدی قاضی خرم‌آبادی و در ادامه با افزودن سیدمحمد بجنوردی، از سوی امام‌خمینی، مأمور رسیدگی به وضع زندانیان شد؛[۱۰۰] هیئتی که بارها پیشنهاد عفو زندانیان یا کاهش مجازات را به امام‌خمینی داد و ایشان با آن موافقت کرد.[۱۰۱] (ببینید: عفو(۲)) ابطحی همچنین در مرداد ۱۳۶۳، با حکم امام‌خمینی به عنوان یکی از مسئولان دبیرخانه ائمه جمعه برگزیده شد.[۱۰۲] (ببینید: امامان جمعه)
دفتر جماران
به دنبال بیماری امام‌خمینی و انتقال ایشان به تهران و بستری‌شدن در بیمارستان قلب (شهید رجایی) در بهمن ۱۳۵۸، امور شرعی دفتر با سرپرستی رسولی محلاتی به یکی از اتاق‌های بیمارستان منتقل شد.[۱۰۳] با بهبود نسبی، امام‌خمینی دوران نقاهت را به مدت ۷۵ روز در محله دربند گذراند[۱۰۴] و امور دفتری ایشان نیز در طبقه سوم ساختمان محل اقامت قرار داشت.[۱۰۵] پس از استقرار ایشان در جماران، دفتر نیز به جماران منتقل شد.[۱۰۶] سیداحمد خمینی تمام‌وقت در کنار امام‌خمینی بود[۱۰۷] و دفتر جماران به وجود او سرپا بود.[۱۰۸] وی مورد اعتماد امام‌خمینی بود و همه کارها را با موافقت و اطلاع ایشان انجام می‌داد.[۱۰۹] (ببینید: سیداحمد خمینی) توسلی، حسن صانعی، رسولی محلاتی، علی‌اکبر آشتیانی، محمدعلی انصاری، رحیمیان و کسانی دیگر نیز در دفتر جماران مسئولیت و همکاری داشتند.[۱۱۰]
کارهای دفتر در جماران به چند دسته تقسیم می‌شد: امور مالی شامل گرفتن وجوهات و احکام شرعی و اجازات بر عهده رسولی محلاتی بود. امور سیاسی، احکام و بیانیه‌ها، اخبار و خبرنگاران و اطلاعیه‌ها زیر نظر سیداحمد خمینی بود.[۱۱۱] وجوهات شرعی خارج از کشور، به حسابی ارزی در داخل کشور به نام امام‌خمینی واریز می‌شد و مسئولیت آن بر عهده رحیمیان و فردی دیگر بود.[۱۱۲]
ویژگی‌های دفتر امام‌خمینی
در دفتر امام‌خمینی کارها تقسیم می‌شد و وظایف هر فرد مشخص بود. حکم‌ها و نامه‌های کوتاه مثل تبریک و عزل و نصب‌ها را رسولی محلاتی می‌نوشت و امام‌خمینی آن را می‌خواند و تأیید می‌کرد.[۱۱۳] احکام و پیام و نامه‌های مهم مانند نامه به گورباچف، به املا و انشای امام‌خمینی و گاه به خط خود ایشان بود و در صورت نیاز، رسولی محلاتی آن را بدون هیچ اصلاحی بازنویسی می‌کرد و امام‌خمینی آن را می‌دید و امضا می‌کرد.[۱۱۴] اجازه علما و احکام ائمه جمعه بر عهده صانعی، رسولی محلاتی و رحیمیان بود. دیدارهای عمومی در حسینیه جماران بر عهده توسلی بود و دیدارهای سیاسی و خصوصی را سیداحمد خمینی تنظیم می‌کرد.[۱۱۵]
پس از پیروزی انقلاب، دفتر امام‌خمینی افزون بر دفتر مرجعیت، دفتر رهبری انقلاب و نظام اسلامی نیز به‌شمار می‌آمد؛ از این‌رو به فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی نیز مشغول بود. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، دفتر ایشان در قم به خانواده‌های زندانیان سیاسی و تبعیدی‌ها و مردم مستضعف کمک می‌کرد؛[۱۱۶] اما پس از پیروزی، این دفتر مواجه با مسئولیت‌های سیاسی و اجتماعی نیز شد؛ چنان‌که برخی آن را نخستین دفتر یک مرجع تقلید شیعه دانستند که با ساختاری منظم، علاوه بر کارهای معمولیِ شرعی و حوزوی، به فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می‌پرداخت.[۱۱۷] از سوی دیگر، جامعیت به معنای نمایندگی از همه دیدگاه‌های درست اسلامی از ویژگی‌های دیگر دفتر امام‌خمینی بود؛ از این‌رو در دفتر ایشان افرادی از همه طیف‌های فکری همراه با انقلاب اسلامی فعالیت می‌کردند.[۱۱۸]
دفتر امام‌خمینی افزون بر تنظیم دیدارهای عمومی و خصوصی ایشان، پاسخگوی مراجعان بود و در آغاز برای قضاوت، حاکم شرع شناسایی می‌کرد و به مناطق می‌فرستاد؛ همچنین برای رفع مشکلات مردم نماینده اعزام می‌کرد؛[۱۱۹] چنان‌که به جبهه‌های جنگ کمک می‌رساند و از آن پشتیبانی می‌کرد.[۱۲۰] این دفتر در مواقع حساس و لازم، برای به‌صحنه‌آوردن مردم برای دفاع از اسلام و انقلاب، به تشویق و ترغیب آنان می‌پرداخت و توطئه و شایعه‌های پخش‌شده به دست دشمنان انقلاب در میان مردم را خنثی می‌کرد. در غائله پاوه در مرداد ۱۳۵۸ این دفتر در اطلاعیه‌ای با ستایش از حضور مردم در صحنه از حمایت مردم از پاسداران انقلاب اسلامی تشکر کرد.[۱۲۱] (ببینید: پاوه) نیز در پی بالاگرفتن اختلاف میان سیدابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور وقت ایران با نخست‌وزیر محمدعلی رجایی، عده‌ای به قصد اغتشاش در کشور عکس امام‌خمینی را پاره کردند که در اعتراض به آن، جمع زیادی از مردم، تشکل‌های اسلامی و جامعه روحانیت اعلام برگزاری راهپیمایی در ۱۳۵۹/۹/۲۷ کردند؛[۱۲۲] اما دفتر امام‌خمینی در اطلاعیه‌ای ضمن قدردانی صمیمانه از احساسات و عواطف مردم، از سوی امام‌خمینی از مردم خواست که با توجه به وضعیت جنگی کشور و برای حفظ وحدت، در صورت اهانت به ایشان یا تصویر ایشان، واکنشی نشان ندهند و از تعطیلی یا راهپیمایی به سبب آن صرف‌نظر و مردم را به آرامش و نظم دعوت کنند.[۱۲۳] همچنین دفتر در پی هجرت سیدجلال‌الدین طاهری امام‌جمعه اصفهان به قم، به سبب اهانت‌های طرفداران بنی‌صدر به انقلاب، از وی خواست که به اصفهان بازگردد.[۱۲۴] نیز در ۲۹ بهمن ۱۳۶۷ طی اطلاعیه‌ای شایعات منتشرشده دربارهٔ امکان توبه سلمان رشدی را رد کرد و تأکید کرد بر مسلمانان واجب است همه توان خود را برای نابودی وی به کار گیرند.[۱۲۵]
نظارت و توصیه‌های امام‌خمینی
امام‌خمینی از آغاز مرجعیت تا پایان عمر با همه اشتغالات علمی و سیاسی بر همه امور دفتر نظارت داشت.[۱۲۶] رسیدگی و مهر و امضا و صدور قبض وجوهات شرعی همه در حضور و با نظارت ایشان انجام می‌شد و تنها رسیدگی به امر وجوهات از سال ۱۳۶۱ به علت فراوانی کار به رحیمیان، صانعی و رسولی محلاتی واگذار شد.[۱۲۷] ایشان به اطلاعیه‌های دفتر نیز حساس بود و بدون اطلاع ایشان، اطلاعیه‌ای صادر نمی‌شد[۱۲۸] و سیداحمد خمینی از کارهای دفتر به ایشان گزارش می‌داد.[۱۲۹] ایشان در مناسبت‌های مختلف و شرایطی که پیش می‌آمد اعضای دفتر را نصیحت و بر برخی امور تأکید می‌کرد ازجمله:
۱. پاسخگویی افراد صالح: امام‌خمینی در موردی با خبر شد که دفتر به برخی از مسائل، پاسخ نادرست داده است؛ از این‌رو در ۱۳۶۲/۴/۴ در نامه‌ای کتبی به دفتر تأکید کرد که تنها رسولی محلاتی، صانعی و توسلی حق دارند به مسائل به‌طور شفاهی یا تلفنی پس از مراجعه به رساله در مسائل غیر واضح پاسخ دهند و نیز این افراد می‌توانند افرادی خبره به مسائل شرعی را برای پاسخگویی معین کنند.[۱۳۰]
۲. توصیه به ساده‌زیستی: ساده‌زیستی و پرهیز از زیاده‌روی در مصرف بیت‌المال سفارش همیشگی امام‌خمینی به اعضای دفتر بود.[۱۳۱] ایشان به دست‌اندرکاران دفتر توصیه می‌کرد از افراط و تفریط و از کارهای تکراری بپرهیزند[۱۳۲] و در استفاده از تلفن[۱۳۳] و مصرف انرژی زیاده‌روی نشود و در مصرف بیت‌المال احتیاط کنند[۱۳۴] و حتی در صورت امکان مطالب روی کاغذهای باطله یا کوچک نوشته شود.[۱۳۵] ایشان در تذکری کتبی که در خرداد سال ۱۳۶۲ به اعضای دفتر نوشته است، به زیاده‌روی نکردن در استفاده از تلفن دفتر توصیه کرده است؛ به این دلیل که هزینه آن از سهم امام پرداخت می‌شود.[۱۳۶] اعضای دفتر نیز به این توصیه‌ها عمل می‌کردند.[۱۳۷] از سوی دیگر، در دفتر ایشان، از شخصیت‌های مهم مانند نخست‌وزیر و وزیران نیز مانند دیگران پذیرایی می‌شد؛[۱۳۸] چنان‌که از ادوارد شُوارد نادزه وزیر امور خارجه شوروی، مانند دیگران در اتاق امام‌خمینی در جماران پذیرایی شد.[۱۳۹] (ببینید: نامه به میخائیل گورباچف)
۳. پناهگاه مردم‌بودن: امام‌خمینی دفتر خود را پناهگاه مردم می‌شمرد و به مسئولان دفتر یادآور می‌شد که مردم می‌توانند مشکلات موجود در دستگاه‌های اجرایی را بدون ترس به دفتر منتقل کنند.[۱۴۰] دفتر نیز حق توصیه خلاف قانون ندارد و اگر چنین کند دستگاه قضایی نباید به آن اعتنا کند.[۱۴۱]
۴. لزوم بی‌طرفی: به دستور امام‌خمینی دفتر در امور مملکتی و حکومتی حق دخالت نداشت.[۱۴۲] ایشان تأکید می‌کرد افراد دفتر، حتی فرزند ایشان سیداحمد خمینی، به سود یا ضرر کسی موضع نگیرند[۱۴۳] و او نیز سعی می‌کرد بی‌طرفانه عمل کند و وجهه پدری امام‌خمینی نسبت به همه جناح‌ها حفظ شود.[۱۴۴] (ببینید: سیداحمد خمینی) از آغاز تشکیل جمهوری اسلامی جناح‌های گوناگونی از مردم در سایه نظام اسلامی و قانون اساسی فعالیت می‌کردند و اختلاف دیدگاه‌ها در انتخاباتِ نخستین دوره ریاست‌جمهوری در اسفند ۱۳۵۸ خود را نشان داد.
امام‌خمینی در آغاز ۱۳۵۹ در نامه‌ای به اعضای دفتر و بیت خود یادآور شد در مسائل موجود در کشور باید با کمال بی‌طرفی و بی‌نظری عمل کنند و گفتار یا کرداری از آنان دیده نشود که از آن برداشت طرفداری یا مخالفت نسبت به اشخاص یا گروه‌ها شود. ایشان تخلف از آن را خلاف شرع و مصلحت انقلاب اسلامی خواند و هشدار داد متخلفان نباید در دفتر یا خانه وی بمانند.[۱۴۵] ایشان اعضای دفتر را از ورود به مسائل اختلافی منع می‌کرد؛ چنان‌که در سال ۱۳۵۸ غائله‌ای در قم و تبریز به دست حزب جمهوری خلق مسلمان به انگیزه طرفداری از سیدکاظم شریعتمداری به وجود آمد. (ببینید: سیدکاظم شریعتمداری و حزب خلق مسلمان) امام‌خمینی برای از میان‌رفتن این غائله دستور داد کسی از نزدیکان و اعضای دفتر در این مسئله و مسائل مرتبط با تبریز دخالت نکند و قضایا به صورت قانونی پیش رود و اگر کسی دراین‌باره تخلف کند مؤاخذه خواهد شد.[۱۴۶]
۵. توجه به اعضای دفتر و دلجویی از آنان: امام‌خمینی از اعضای دفتر و خدمتکاران بیت خود دلجویی می‌کرد و مراقب بود زندگی آنان به‌دشواری نگذرد و در غوغای مبارزه با رژیم پهلوی فراموش نشوند. در پی گزارشی از زندگی خدمتکاران بیت به ایشان، ایشان در ۱۵ آذر ۱۳۵۶ به اعضای دفتر سفارش کرد به آنان بیشتر کمک شود.[۱۴۷] ایشان در مسیر هجرت از نجف به فرانسه در میان راه چندین بار به کریمی و خاتم یزدی از اعضای دفتر، دربارهٔ دیگر اعضا نکاتی را یادآور شد.[۱۴۸]
۶. لزوم حفاظت از جایگاه دفتر: امام‌خمینی از یک‌سو مراقب بود کسی از موقعیت ایشان یا دفتر سوء استفاده نکند؛ چنان‌که پس از نامزدی یکی از اعضای دفتر در انتخابات مجلس شورای اسلامی و متوجه شدن اتهام استفاده تبلیغاتی وی از موقعیت خود، از وی توضیح خواست[۱۴۹] یا ادعای وکالت شخصی در آمریکا از ایشان را از طریق اعلام کتبی به وزارت خارجه رد کرد؛[۱۵۰] از سوی دیگر، امام‌خمینی مراقب بود چیزی بر خلاف حقیقت به دفتر نسبت داده نشود؛ ازجمله اینکه کسانی وقتی مواضع ایشان را با خواسته‌های خود همسو نمی‌دیدند، انگشت اتهام را به دفتر و اعضای بیت به‌ویژه سیداحمد خمینی متوجه می‌کردند و از اطلاع‌رسانی و ارتباطات کنترل‌شده دربارهٔ امام‌خمینی و دفتر ایشان سخن به میان می‌آوردند؛ چنان‌که در یک مورد امام‌خمینی در اطلاعیه‌ای این سخن را رد کرد و از گوینده آن خواست به درگاه خدای متعال توبه کند.[۱۵۱]
ایشان بارها از سیداحمد دربارهٔ امور دفتر دفاع کرده است؛ (ببینید: سیداحمد خمینی) چنان‌که وی در موضوع استعفای شورای سرپرستی صداوسیما و در واقع برکناری آنان از سوی امام‌خمینی، از سوی برخی متهم به دروغ‌گویی و نسبت نادرست به امام‌خمینی شد که با واکنش قاطع و صریح امام‌خمینی روبه‌رو شد و ایشان هدف این کار را نه تخریب فرزند خود بلکه بی‌اعتبار کردن خود ایشان و بیت شمرد و به‌شدت آن را رد کرد.[۱۵۲] ایشان پیشتر در اواخر خرداد ۱۳۵۲، در زمان حضور در نجف نیز در پاسخ به نامه انتقادی سیدمحمدصادق روحانی، یکی از علمای قم که دربارهٔ برخی مسائل ازجمله حملاتی که به برادر وی سیدمحمد روحانی صورت گرفته بود و به برخی مرتبطان با امام‌خمینی منتسب شده بود، گله و شکایت کرده بود، ضمن اشاره به تلاش خود برای ایجاد وحدت، تأکید کرد که ایشان به‌کلی از این‌گونه مسائل شخصی به دور است و دخالتی در آن ندارد و تاکنون یک کلمه نیز دربارهٔ وی یا بستگان وی سخن نگفته است و خاطرنشان ساخت در مدتی که در نجف حضور دارد (با توجه به پرهیز کامل ایشان از سخن‌گفتن دربارهٔ اشخاص) هیچ‌کسی در پیشگاه خداوند از ایشان طلبی ندارد.[۱۵۳]
امام‌خمینی در پاسخ به نامه دیگری از سیدمحمدصادق روحانی نیز توضیح و پاسخی مشروح را دربارهٔ بیت و دفتر خود و رفع برخی شبهات به وی نوشته است. ایشان در این نامه به اتهاماتی که نامبرده بر پایه شنیده‌ها و گمانه‌زنی‌ها دربارهٔ بیت ایشان وارد کرده بود، یک‌به‌یک پاسخ گفته است. ایشان با تأکید بر اینکه اطرافیانی ندارد و تنها دو نفر از افراد صالح و مورد اعتماد ایشان به عنوان رابط اندرونی و بیرونی عمل می‌کنند، از برخی اقدام‌های انتسابی برائت جسته و با اشاره به تهدید برادر نامبرده که در پاریس بود و ایشان را تهدید به افشاگری کرده بود، خاطرنشان ساخت که زحمت او را پیشتر دو بار رژیم پهلوی کشیده است! ایشان با اشاره به اینکه چه بسا برخی افراد ناصالح با انتساب خود به ایشان مرتکب اموری شوند که هیچ ارتباطی به ایشان ندارد، از وی خواسته بود اگر در دفتر قم چنین افرادی وجود دارند، آنان را به ایشان معرفی کند تا کنار بگذارد.[۱۵۴]
پس از درگذشت امام‌خمینی، سیداحمد خمینی خانه و دفتر یخچال‌قاضی در قم را در اختیار مقام رهبری، قرار داد. (ببینید: خانه امام‌خمینی) همچنین وی پس از تحویل وجوهات شرعی موجود در حساب مخصوص امام‌خمینی، به شورای مدیریت حوزه علمیه قم[۱۵۵] که زیر نظر محمدفاضل لنکرانی بود،[۱۵۶] (ببینید: شهریه امام‌خمینی) طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد دفاتر امام‌خمینی شرعاً نمی‌توانند وجوه شرعی دریافت کنند و این دفاتر پس از رحلت تاکنون هیچگونه وجهی دریافت نکرده‌اند.[۱۵۷]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ۹۵۵/۱.
- ↑ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴۴۶۶/۳ و ۹۶۲۴/۷.
- ↑ ثقفی، بانوی انقلاب خدیجه‌ای دیگر، ۲۰۳.
- ↑ شرف‌الدین موسوی، المراجعات، ۶۰–۷۸؛ قربانی، تاریخی تقلید در شیعه و سیر تحول آن، ۳۵۷.
- ↑ صدر، تاریخ الغیبهٔ الصغری، ۶۱۲/۱–۶۱۳؛ قربانی، تاریخی تقلید در شیعه و سیر تحول آن، ۳۵۸.
- ↑ روحبخش اله‌آباد، میراث مرجعیتی آیت‌الله بروجردی، ۱۱۹–۱۲۰)
- ↑ عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ۲۷۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴۶/۱.
- ↑ توسلی، مصاحبه، ۸۹/۲.
- ↑ یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ۳۵۷–۳۵۸؛ پسندیده، خاطرات، ۲۲۹.
- ↑ ثقفی، بانوی انقلاب خدیجه‌ای دیگر، ۱۷۳.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۶۲.
- ↑ رسولی محلاتی، مصاحبه، خبرگزاری فارس.
- ↑ رسولی محلاتی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۲۸۶–۲۸۷؛ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۶۱–۷۰.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۶۳.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۶۲–۶۳؛ رسولی محلاتی، پابه‌پای آفتاب، ۲۸۷/۲.
- ↑ ثقفی، بانوی انقلاب خدیجه‌ای دیگر، ۲۰۳.
- ↑ رسولی محلاتی، مشکوة، ۱۷۰–۱۷۱؛ رسولی محلاتی، پابه‌پای آفتاب، ۲۸۷/۲.
- ↑ رسولی محلاتی، پابه‌پای آفتاب، ۲۸۷/۲.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۶۳.
- ↑ انصاری، حمید، زنده عشق، ۱۹.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۷۴.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۷۵.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۷۵؛ ربانی املشی، ۹۲؛ حنیف، زندگینامه آیت‌الله شهاب‌الدین اشراقی، ۶۹/۱.
- ↑ پسندیده، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، ۸۱.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۷۷.
- ↑ پسندیده، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، ۸۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، پاورقی صحیفه امام، ۵۷۳/۱۵–۶۲۹.
- ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، پاورقی صحیفه امام، ۱۲۵/۱۵–۱۲۶.
- ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، پاورقی صحیفه امام، ۱۲۸/۱۵–۱۲۹.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵۸۸/۱۵–۵۸۹، ۵۹۴–۵۹۵ و ۵۹۸.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱۹۲/۲.
- ↑ پسندیده، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، ۲۵۷، ۳۳۹ و ۳۴۵؛ طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۲۳۹.
- ↑ پسندیده، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، ۱۸۰)
- ↑ پسندیده، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، ۱۹۷–۲۰۸؛ یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ۳۵۹–۳۶۰.
- ↑ انصاری، حمید، زنده عشق، ۱۵–۱۶.
- ↑ پسندیده، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، ۴۱۳–۴۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹۵/۳.
- ↑ پسندیده، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، ۴۲۳.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۷۴.
- ↑ شریفی، مصاحبه، ۱۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴۲۸/۳؛ حنیف، زندگینامه آیت‌الله شهاب‌الدین اشراقی، ۱۶۵/۱.
- ↑ پسندیده، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، ۴۸۹.
- ↑ پسندیده، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، ۴۹۱–۴۹۲.
- ↑ فلاحی، سال‌های تبعید امام‌خمینی، ۱۷۸.
- ↑ حضور، مجله، ۶۴–۶۵.
- ↑ رجائی‌نژاد، آشنایی با اعضای دفتر امام در قم، ۱ و ۳؛ کریمی.
- ↑ رجائی‌نژاد، آشنایی با اعضای دفتر امام در قم، ۳.
- ↑ طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۲۲۶.
- ↑ رسولی محلاتی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۲۸۷–۲۸۸.
- ↑ خاتم یزدی، خاطرات آیت‌الله خاتم یزدی، ۱۲۶–۱۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴۵۴/۱ و ۶۳/۳.
- ↑ خاتم یزدی، خاطرات سال‌های نجف، ۱۱۴/۱؛ همو، خاطرات آیت‌الله، ۱۲۵–۱۲۹.
- ↑ دعایی، گوشه‌ای از خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمود دعایی، ۱۴۶–۱۴۷ و ۱۸۴؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲۹۸/۲–۲۹۹.
- ↑ خاتم یزدی، خاطرات آیت‌الله خاتم یزدی، ۱۲۴.
- ↑ کریمی، مصاحبه.
- ↑ راعی گلوجه، زندگینامه و مبارزات آیت‌الله سیدمصطفی خمینی، ۹۱–۹۴؛ فردوسی‌پور، همگام با خورشید از ایران تا ایران، ۱۹۶.
- ↑ اختری، خاطرات، ۳۹/۱–۴۰؛ خاتم یزدی، خاطرات آیت‌الله خاتم یزدی، ۱۲۹.
- ↑ مصطفوی، فریده، مصاحبه، ۱۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۹۲/۳.
- ↑ فردوسی‌پور، همگام با خورشید از ایران تا ایران، ۳۷۹–۳۸۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۸۰/۳؛ خاتم یزدی، خاطرات سال‌های نجف، ۱۱۴/۱.
- ↑ خاتم یزدی، خاطرات آیت‌الله خاتم یزدی، ۱۳۶.
- ↑ خاتم یزدی، خاطرات سال‌های نجف، ۱۱۵/۱–۱۱۶.
- ↑ فردوسی‌پور، همگام با خورشید از ایران تا ایران، ۳۸۵؛ خاتم یزدی، خاطرات آیت‌الله خاتم یزدی، ۱۳۵.
- ↑ خاتم یزدی، خاطرات سال‌های نجف، ۱۱۴/۱.
- ↑ قوچانی، خاطرات، ۱۹۷/۱.
- ↑ رضوانی، غائله سبز، ۲۰.
- ↑ قوچانی، خاطرات، ۱۹۷/۱–۱۹۸.
- ↑ قوچانی، خاطرات، ۱۹۸/۱.
- ↑ دعایی، گوشه‌ای از خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمود دعایی، ۱۸۰ و ۱۹۱–۱۹۲.
- ↑ رسولی محلاتی، پابه‌پای آفتاب، ۲۸۸/۲.
- ↑ بصیرت‌منش، امام‌خمینی از هجرت به پاریس تا بازگشت به ایران، ۱۱۸–۱۲۰؛ محتشمی‌پور، از ایران به ایران، ۲۷۳/۲–۲۷۴.
- ↑ دعایی، گوشه‌ای از خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمود دعایی، ۱۹۲–۱۹۴.
- ↑ انصاری، مهاجر قبیله ایمان، ۱۲۰–۱۲۲.
- ↑ فردوسی‌پور، همگام با خورشید از ایران تا ایران، ۴۶۷–۴۶۸.
- ↑ بصیرت‌منش، امام‌خمینی از هجرت به پاریس تا بازگشت به ایران، ۱۱۹؛ محتشمی‌پور، از ایران به ایران، ۲۹۶/۲.
- ↑ توکلی‌بینا، دیدار در نوفل لوشاتو، ۲۱۸–۲۲۰؛ بصیرت‌منش، امام‌خمینی از هجرت به پاریس تا بازگشت به ایران، ۱۲۰؛ محتشمی‌پور، از ایران به ایران، ۲۶۳/۲ و ۲۹۹.
- ↑ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت‌اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۳۵۹.
- ↑ توکلی‌بینا، دیدار در نوفل لوشاتو، ۲۲۳.
- ↑ رسولی محلاتی، پابه‌پای آفتاب، ۲۸۸/۲.
- ↑ رسولی محلاتی، پابه‌پای آفتاب، ۲۸۸/۲.
- ↑ رسولی محلاتی، مصاحبه، خبرگزاری فارس.
- ↑ رفیق‌دوست، خاطرات محسن رفیق‌دوست، ۱۵۷–۱۵۹.
- ↑ رجائی‌نژاد، خانه دیانت، ۱۸۸.
- ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، پاورقی صحیفه، ۳۱۴/۱۹.
- ↑ دفتر انتشارات اسلامی، ۴/۱.
- ↑ رجائی‌نژاد، اوج عزت، ۹۰–۹۱؛ کهن‌نسب، ۳۷۸–۳۷۹.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۱۱۸.
- ↑ مرکز اسناد، ۱۵۰؛ یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ۴۶۱–۴۶۴.
- ↑ یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ۴۶۱.
- ↑ توسلی، مصاحبه، ۱۱۲/۲.
- ↑ یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ۴۶۱.
- ↑ موسوی، گزارشی از یازده ماه اداره انقلاب از منزل امام در قم، ۴–۵.
- ↑ عراقچی، گزارشی از یازده ماه اداره انقلاب از منزل امام در قم، ۹.
- ↑ رجایی، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، ۲۰۹/۲.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۱۱۹–۱۲۰.
- ↑ ابطحی کاشانی خاطرات منتشرنشده.
- ↑ ابطحی کاشانی خاطرات منتشرنشده.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴۸۶/۱۷؛ ۱۲۱/۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۷۱/۱۸، ۳۱۶، ۳۵۳، ۴۷۳، ۴۹۵؛ ۸۰/۱۹، ۱۲۳، ۳۰۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۱۹.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۱۲۰.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، ۷۳؛ فراهانی، خاطرات خادمان و پاسداران امام‌خمینی، ۱۲۵ و ۱۲۷.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۱۲۱؛ انصاری، مصاحبه، ۸۳/۲.
- ↑ رسولی محلاتی، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۱۲۱–۱۲۲.
- ↑ طباطبایی، گنجینه دل، ۶۵.
- ↑ امام‌جمارانی، خاطرات، ۱۵۹–۱۶۱.
- ↑ امام‌جمارانی، خاطرات، ۲۳۰.
- ↑ رجائی‌نژاد، آشنایی با اعضای دفتر امام در قم، ۳.
- ↑ امام‌جمارانی، خاطرات، ۱۵۹.
- ↑ رحیمیان، پابه‌پای آفتاب، ۲۶۹/۲–۲۷۰.
- ↑ رسولی محلاتی، مصاحبه، خبرگزاری فارس.
- ↑ رسولی محلاتی، مصاحبه، خبرگزاری فارس.
- ↑ رسولی محلاتی، مصاحبه، خبرگزاری فارس.
- ↑ پسندیده، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، ۲۲۸.
- ↑ یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ۴۶۱–۴۶۴.
- ↑ محتشمی‌پور، گنجینه دل، ۴۵۱.
- ↑ حاضری، مدیری بزرگ با دفتری کوچک، ۱۵.
- ↑ شریفی، مصاحبه، ۱۵.
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۳۵۸/۵/۳۰.
- ↑ (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، پاورقی صحیفه امام، ۴۰۶/۱۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴۰۶/۱۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴۰۷/۱۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۶۸/۲۱.
- ↑ موسوی خویینی‌ها، مصاحبه، ۵۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳۱/۱۷؛ رحیمیان، پابه‌پای آفتاب، ۲/۲۶۹–۲۷۰.
- ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، پاورقی صحیفه امام، ۱۶۷/۱۱.
- ↑ امام‌جمارانی، خاطرات، ۱۵۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵۰۴/۱۷.
- ↑ ثقفی، بانوی انقلاب خدیجه‌ای دیگر، ۲۰۴–۲۰۵.
- ↑ آشتیانی، مصاحبه، ۱۹/۲؛ میرشکاری و بصیرت‌منش، آیینه حسن، ۴۳.
- ↑ میرشکاری و بصیرت‌منش، آیینه حسن، ۴۳–۴۴؛ رحیمیان، در سایه آفتاب، ۸۷.
- ↑ متقی، خاطرات، ۱۴۷/۲.
- ↑ امینی، مصاحبه.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵۰۴/۱۷.
- ↑ ناصری، خاطرات، ۲۱۱/۲.
- ↑ رحیمیان، پابه‌پای آفتاب، ۲/۲۵۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۹۸/۲۱؛ جماران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۳۹۲/۱۰/۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶۰/۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۷۲/۱۰.
- ↑ امام‌جمارانی، خاطرات، ۱۵۹.
- ↑ موسوی، گزارشی از یازده ماه اداره انقلاب از منزل امام در قم، ۶.
- ↑ (صدوقی، خاطرات، ۳۶۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۲۸/۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳۶۴/۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۷۷/۳.
- ↑ خاتم یزدی، خاطرات آیت‌الله خاتم یزدی، ۱۳۶.
- ↑ آشتیانی، مصاحبه، ۳۰/۲–۳۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴۴/۱۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵۰۵/۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۸۸/۱۸–۲۸۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶۱۵/۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶۹۱/۲۱–۶۹۳.
- ↑ راستی کاشانی، خاطرات، ۲۷۵.
- ↑ فاضل، مصاحبه.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۳۶۸/۳/۱۹.
منابع
- آشتیانی، علی‌اکبر، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- ابطحی کاشانی، سیدمحمد، خاطرات منتشرنشده، بایگانی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، دفتر قم.
- اختری، محمدحسین، خاطرات، چاپ‌شده در خاطرات سال‌های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- امام‌جمارانی، سیدمهدی، خاطرات، چاپ‌شده در گنجینه دل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امینی، ابراهیم، مصاحبه، مجله حوزه، ۱۳۹۵/۳/۸ش.
- انصاری کرمانی، محمدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در سرگذشتهای ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- انصاری، حمید، زنده عشق، چاپ‌شده در همیشه با امام؛ سیری در زندگی و مبارزات آیت‌الله محمدرضا توسلی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- انصاری، حمید، مهاجر قبیله ایمان، نگاهی به زندگینامه یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- بصیرت‌منش، حمید، امام‌خمینی از هجرت به پاریس تا بازگشت به ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ایران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- پسندیده، سیدمرتضی، خاطرات آیت‌الله پسندیده، گفته‌ها و نوشته‌ها، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- پسندیده، سیدمرتضی، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- توسلی، محمدرضا، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- توکلی‌بینا، ابوالفضل، دیدار در نوفل لوشاتو؛ خاطرات سیاسی ـ اجتماعی ابوالفضل توکلی‌بینا، به کوشش فرامرز شعاع‌حسینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- ثقفی، خدیجه، بانوی انقلاب خدیجه‌ای دیگر، به کوشش علی ثقفی، مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- جماران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۳۹۲/۱۰/۱۱ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۳۶۸/۳/۱۹ش.
- حاضری، مهدی، مدیری بزرگ با دفتری کوچک، مجله حریم امام، شماره ۱۰۷، ۱۳۹۲ش.
- حضور، مجله، آثار علامه شهید حاج سیدمصطفی خمینی، شماره ۱۷، ۱۳۷۵ش.
- حنیف، محمد، زندگینامه آیت‌الله شهاب‌الدین اشراقی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- خاتم یزدی، سیدعباس، خاطرات آیت‌الله خاتم یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- خاتم یزدی، سیدعباس، خاطرات، چاپ‌شده در خاطرات سال‌های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- دعایی، سیدمحمود، گوشه‌ای از خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمود دعایی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- دفتر انتشارات اسلامی، مقدمه کتاب استفتائات تألیف امام‌خمینی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- راستی کاشانی، حسین، خاطرات، چاپ‌شده در گنجینه دل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- راعی گلوجه، سجاد، زندگینامه و مبارزات آیت‌الله سیدمصطفی خمینی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- ربانی املشی، محمدمهدی، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله حاج شیخ‌محمدمهدی ربانی املشی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- رجایی، غلامعلی، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ ششم، ۱۳۸۳ش.
- رجائی‌نژاد، محمد و مهدی حاضری، هفت‌اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- رجائی‌نژاد، محمد، اوج عزت قم، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- رجائی‌نژاد، محمد، آشنایی با اعضای دفتر امام در قم، مجله حریم امام، شماره ۱۰۷، ۱۳۹۲ش.
- رجائی‌نژاد، محمد، خانه دیانت سرای سیاست، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- رحیمیان، محمدحسن، در سایه آفتاب، قم، مؤسسه فرهنگی پاسدار اسلام، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.
- رحیمیان، محمدحسن، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- رسولی محلاتی، سیدهاشم، خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، به کوشش احمد رشیدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- رسولی محلاتی، سیدهاشم، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- رسولی محلاتی، سیدهاشم، مصاحبه، خبرگزاری فارس، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۳۹۷/۵/۱۰ش.
- رسولی محلاتی، سیدهاشم، مصاحبه، مجله مشکوة، شماره ۲۳–۲۴، ۱۳۶۸ش.
- رضوانی خمینی، غلامرضا، غائله سبز، مجله پاسدار اسلام، شماره، ۳۷۳، ۱۳۹۱ش.
- رفیق‌دوست، محسن، خاطرات محسن رفیق‌دوست، تدوین داود قاسم‌پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج۲، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.
- روحبخش اله‌آباد، رحیم، میراث مرجعیتی آیت‌الله بروجردی، مجله حضور، شماره ۴۳، ۱۳۸۱ش.
- شرف‌الدین موسوی، عبدالحسین، المراجعات، تحقیق حسین الراضی، بیروت، بی‌نا، چاپ دوم، ۱۴۰۲ق.
- شریفی، محمدحسین، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۱۰۷، ۱۳۹۲ش.
- صدر، سیدمحمدباقر، تاریخ الغیبهٔ الصغری، بیروت، دارالتعارف، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- صدوقی، علی، خاطرات، چاپ‌شده در گنجینه دل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- طباطبایی، فاطمه، مصاحبه، چاپ‌شده در گنجینه دل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- عارفی، سیدحسن، طبیب دلها، خلاصه گزارش‌های طول درمان و سیر معالجات بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تهران، عروج، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- عراقچی، علی، گزارشی از یازده ماه اداره انقلاب از منزل امام در قم، مجله حریم امام، شماره ۱۰۷، ۱۳۹۲ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ هفدهم، ۱۳۷۹ش.
- عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- فاضل، محمدجواد، مصاحبه، پایگاه خبری تحلیلی اطلاعات روز، ۱۳۹۵/۳/۲۴ش.
- فراهانی، رضا، خاطرات خادمان و پاسداران امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- فردوسی‌پور، اسماعیل، همگام با خورشید از ایران تا ایران، خاطرات اسماعیل فردوسی‌پور، قم، مجتمع فرهنگی اجتماعی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- فلاحی، اکبر، سال‌های تبعید امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- قربانی، محمدعلی، تاریخی تقلید در شیعه و سیر تحول آن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- قوچانی، محمود، خاطرات، چاپ‌شده در خاطرات سال‌های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- کریمی، سیدجعفر، مصاحبه، بایگانی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی دفتر قم، ۱۳۹۴ش.
- کهن‌نسب، علی و دیگران، آنجا که بوی یار می‌دهد، چاپ‌شده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- کیهان، روزنامه، ۱۳۵۸/۵/۳۰ش.
- متقی، محمدتقی، خاطرات، چاپ‌شده در خاطرات سال‌های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، از ایران به ایران، قم، کوثر النبی(ص)، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، خانه اندیشه جوان، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، مصاحبه، چاپ‌شده در گنجینه دل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مشاور امین، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- مصطفوی، فریده، مصاحبه، چاپ‌شده در گنجینه دل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، پاورقی صحیفه امام، تهران، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- موسوی، سیدهادی، گزارشی از یازده ماه اداره انقلاب از منزل امام در قم، مجله حریم امام، شماره ۱۰۷، ۱۳۹۲ش.
- موسوی خویینی‌ها، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ‌شده در گنجینه دل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- میرشکاری، اصغر و حمید بصیرت‌منش، آیینه حسن، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- ناصری، محمدرضا، خاطرات، چاپ‌شده در خاطرات سال‌های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- یزدی، محمد، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
پیوند به بیرون
محمد رجائی‌نژاد، دفتر امام خمینی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۴۰۹–۴۲۳.