بهشت و جهنم

بهشت و جهنم، منزلگاه نهایی اهل سعادت و شقاوت.

در ادیان الهی با الهام گرفتن از آموزه‌های پیامبران(ع) از خصوصیات و احوال بهشت و جهنم سخن به میان آمده‌ است. اعتقاد به بهشت و جهنم در میان متکلمان اسلامی از ضروریات دین به حساب آمده‌ است و آنان درباره آخرت و بهشت و جهنم از دو جهت عقلی و نقلی به بحث و بررسی پرداخته‌اند.

اهل معرفت نیز به بهشت و جهنم از بعد ملکوتی و باطنی آن توجه کرده‌اند و به مباحثی چون معرفت جهنم، ابواب منازل و درکات آن و منازل و درجات بهشت پرداخته‌اند.

امام‌خمینی حقیقت بهشت و نعمت‌های آن و جهنم را همان ظهور اعمال نیک و بد انسان می‌داند و بر این باور است که بهشت و جهنم محدود به تمثل اعمال نیست، بلکه گاهی انعکاس و تجسم صفات است. ایشان بهشت و جهنم را به اقسامی تقسیم می‌کند: ۱- بهشت و جهنم افعال ۲- بهشت و جهنم صفات ۳- جنت ذات و جهنم فراق.

امام‌خمینی درباره مخلوق بودن بهشت و جهنم بر این اعتقاد است که بهشت و جهنم از جهتی مخلوق و از جهتی مخلوق نیست، به این معنا که اصل ماده و ساختار کلی آن موجود است، اما تعمیر آن و ساخت قصرها و غرفه‌های آن تابع اعمال انسان است. ایشان ضمن نقل‌قول از دیگران، خلود در آتش جهنم را از ضروریات دین دانسته، معتقد است علت خلود در جهنم، زوال ایمان به واسطه بعضی از ملکات نفسانی و خاموش شدن نور فطرت است.

مفهوم‌شناسی

واژه بهشت، فارسی اوستایی «وهیشت»، به معنای جهان برتر و عالم نیکوتر است که از آن به فردوس و مینو نیز تعبیر می‌شود. در زبان عربی با واژه‌های گوناگونی به‌کار رفته، رایج‌ترین آنها «جنة» است که خود از ریشه «جن» به معنای پوشش و استتار و مکانی پوشیده از درختان است. در اصطلاح دینی، محل پاداش اخروی و جایگاه اهل تقوا است که در آخرت، جاودانه از نعمت‌های الهی در آن بهره‌مند هستند. در اصطلاح اهل معرفت، علاوه بر معنای ظاهری آن به معنای اتصاف به صفات حق (در جنت صفات) و ظهور حق‌تعالی بر سالک و پنهان‌شدن در جهت حقانی (در جنت ذات) به کار می‌رود.

جهنم، به مکان پستی که گودی آن زیاد و طولانی است، گفته می‌شود در اصطلاح دینی، جهنم ازجمله اسامی آتشی است که خداوند بندگان ناشایست خود را با آن عذاب می‌کند. امام‌خمینی جهنم را زندان خداوند در آخرت معرفی کرده است که به سبب بُعد عمق آن، به آن جهنم گفته می‌شود؛ همچنان‌که چاهی را که عمق زیادی داشته باشد، «جهنام» می‌گویند.

پیشینه

یکی از آرزوهای بشر، رسیدن به سعادت ابدی و دوری از هلاکت و ناگواری است. اعتقاد به ماورای طبیعت و وجود بهشت و جهنم، در ادیان امری رایج است. در ادیان غیرالهی نیز هندوها بر این عقیده‌اند که جهان بالا (بهشت) جایگاه نیکوکاران است و جهان پایین و پست (جهنم) محل بدکاران است. بودایی‌ها بر این باورند که ساکنان بهشت در کمال قدرت و درخشندگی و زیبایی به سر می‌برند و از همین‌روی برای رهایی ارواح از عذاب‌های جهنم و صعود آنان به آسمان‌ها و بهشت، انجام آداب و مراسم بودایی را بسیار مؤثر می‌دانند.

در ادیان الهی با الهام گرفتن از آموزه‌های پیامبران(ع)، از خصوصیات و احوال بهشت و جهنم سخن به میان آمده است؛ چنان‌که زرتشتیان به بهشتی که شبیه بهشت اسلام است معتقدند، اما به علت مقدس شمردن آتش، بر این باورند که جهنم جایی بسیار سرد و کثیف است که گنهکاران با انواع جانوران عذاب می‌شوند. در آموزه‌های یهود و لغت عبری از جهنم به «جی هنوم» تعبیر می‌شود و از وضعیت صلح و آرامش آخر الزمان یا از مکانی که برای خوبان در آخرت مقرر شده است، به بهشت تعبیر می‌شود. در دین مسیح و آموزه‌های عهد جدید نیز از بهشت و جهنم سخن به میان آمده و بعضی از گناهان سبب ورود به جهنم شمرده شده است. در آیات فراوانی و روایات بسیاری از بهشت و جهنم یادشده است.

اعتقاد به بهشت و جهنم در میان متکلمان اسلامی از ضروریات دین به حساب آمده است و آنان دربارهٔ آخرت و بهشت و جهنم از دو جهت عقلی و نقلی به بحث و بررسی پرداخته‌اند و از مسائلی چون عذاب و لذت جسمانی و مختاربودن اهل بهشت، مکلف‌بودن آنها و اختلاف مراتب بهشتیان سخن گفته‌اند. در میان فلاسفه اسلامی نیز بحث بهشت و جهنم در ضمن بحث از سعادت و شقاوت نفوس در آخرت، از دو منظر حکمت و شریعت بررسی شده است. ابن‌سینا لذت‌های بهشتی را به دو قسم عقلی و جسمی تقسیم می‌کند و قائل است در عالم آخرت افراد سعید به بهشت می‌روند و از لذت‌های عقلی و جسمی بهره می‌برند. سهروردی در احوال نفس انسان پس از مفارقت از بدن، نخست به رده‌بندی مشائیان دربارهٔ تقوای انسانی از حیث کسب کمالات و نیل به سعادت پرداخته، سپس وضع هر یک را بر پایه مبانی حکمت اشراق توضیح داده است. بنابر نظر او، نفوس کامل پس از رهاشدن از بدن به عالم نور محض می‌پیوندند و از لذت‌های نامتناهی عقلی برخوردار می‌شوند.

عارفان به بهشت و جهنم از بعد ملکوتی و باطنی آن توجه کرده‌اند و بهشت را منحصر در بهشت حسی ندانسته‌اند و به مباحثی چون معرفت جهنم ابواب، منازل و درکات آن همچنین منازل و درجات بهشتیان پرداخته‌اند. امام‌خمینی در برخی آثار خود، به بحث از حقیقت و جایگاه بهشت و جهنم مراتب و اقسام آن و ویژگی‌های جهنم پرداخته است.

حقیقت بهشت و جهنم

بسیاری از آیات و روایات بیانگر آن است که بهشت و نعمت‌های آن و جهنم و نقمت‌های آن، ظهور اعمال نیک و بد انسان‌هاست. اندیشمندان دربارهٔ حقیقت بهشت و جهنم، دیدگاه‌های متفاوتی به دست داده‌اند. برخی از متکلمان و محدثان اسلامی با استناد به بعضی آیات و روایات بهشت را جسمانی و مادی دانسته، این اعتقاد را از ضروریات دین می‌دانند.

حکمای الهی از منظری دیگر معتقدند بهشت ماورای عالم ماده است و نیازی به مکان و ماده ندارد؛ بلکه چیزی خارج از ذات انسان نیست. از دیدگاه اهل معرفت، حقیقت بهشت، صورت و مظهر رحمت خداوند است؛ همان گونه که جهنم صورت و مظهر غضب حق‌تعالی است، و چون رحمت ذاتی حق‌تعالی بر همه چیز گسترده است و غضب حق‌تعالی امری عارضی است، بهشت امری اصلی و جهنم امری عرضی و فرعی است.

امام‌خمینی حقیقت بهشت و نعمت‌های آن و جهنم را همان ظهور اعمال نیک و بد انسان می‌داند که در قلب آدمی اثر کرده و در آخرت صورتی باطنی و ملکوتی برای او می‌سازد. از سوی دیگر، عالم طبیعت، صورت جهنم و جهنم باطن آن محسوب می‌شود که در آن عالم ظهور می‌کند البته به باور ایشان بهشت و جهنم محدود به تمثل اعمال نیست؛ بلکه گاهی انعکاس و تجسم صفات (اخلاق) و گاه نتیجه اعمال قلبی یا علوم و معارف است؛ چنان‌که بهشت لقا نتیجه جذبه‌های الهی سالک است. از سوی دیگر، حقیقت بهشت و مقامات آن ظهور جمال حق‌تعالی است که جلال حق در آن مخفی است و حقیقت جهنم ظهور جلال حق‌تعالی است که جمال حق در آن مخفی است. بنابراین می‌توان جهنم را تجلی رحمت عام خداوند در آخرت دانست که ظهور این رحمت برای انسان‌ها متفاوت است: برای مؤمنان گناهکار در باطن، لطف و عنایت و موجب رهایی آنها از عذاب ابدی و رسیدن به جوار رحمت خاصه الهی در بهشت است و برای کفار و معاندان، جزا و نتیجه کفر و عنادشان در دنیا خواهد بود.

مراتب و اقسام

برخی از مفسران با استناد به آیات الهی درجاتی برای بهشت قائل شده‌اند که طبق بعضی از آنها درجات بهشت مرتبط با مراتب ایمان است. برخی مفسران نخستین درجه بهشت را «جنة المأوی» و بالاترین درجه آن را «جنات عدن» و «جنت رضوان» دانسته‌اند که غایت و مقصود بهشتیان است. در روایات نیز به درجات بهشت اشاره شده، آن را به تعداد آیات قرآن دانسته‌اند و به فرد می‌گویند بخواند و بالا برود. حکما و اهل معرفت معتقدند بهشت و جهنم مراتبی دارند و هر یک به منازلی تقسیم می‌شوند. درجات بهشت تابع اعمال انسان است؛ هرچه اعمال انسان کامل‌تر باشد، شخص به درجات بالاتری از بهشت می‌رسد، و هر کس به اندازه اکتساب علوم حق و کارهای نیکو در دنیا، می‌تواند از مراتب بهشتی بهره‌مند شود؛ زیرا تفاوت درجات بهشت، به حسب تفاوت قلوب آنان است.

امام‌خمینی نیز با استناد به بعضی روایات بهشت و جهنم را دارای درجاتی می‌داند. ایشان معتقد است گستردگی درجات بهشت بیش از آن است که به تصویر درآید و از بهشت جسمانی آغاز می‌شود تا به مقامات و مراتب مقربان می‌رسد که مشتمل بر مقامات معنوی و لذات روحانی است. ویژگی مقربان این است که در این مقام و مرتبه، از بهشت جسمانی رویگردان شده، سرگرم مقامات معنوی خود می‌باشند.

عارفان بهشت را به بهشت افعال، بهشت صفات و بهشت ذات تقسیم کرده‌اند. بهشت افعال، مکانی نیکوست که اعمال صالح در آن به صورت درختان و قصرها درآمده است. بهشت صفات، اتصاف به صفات کمال و تخلق به اخلاق الهی و بهشت ذات، شهود ذات است که با فنای کلی حاصل می‌شود.

امام‌خمینی نیز همین تقسیم را برای بهشت و جهنم بیان کرده است:

1. بهشت و جهنم افعال: این بهشت و جهنم، صورت اعمال خوب و بد انسان‌هاست که در آخرت ظهور می‌کند؛ زیرا برای افعال خوب صورتی باطنی و ملکوتی است که در قلب و جان آدمی اثر کرده و به‌تدریج انسان را برای ورود به بهشت اعمال، آماده می‌کند؛ زیرا زمین بهشت، خالی از هر آبادانی است و همین عبادات، اذکار و اعمال انسان‌ها، موجب آبادانی آن می‌شود. مردم غالباً در سایه عبادات و اعمال خوب، به این قسم از بهشت نایل می‌شوند که گاه از آن به بهشت جسمانی یا جنت اعمال و جنت نفس تعبیر می‌شود. در برابر آن، جهنم اعمال است که مربوط به اهل معصیت می‌باشد. این قسم از جهنم، چیزی جز باطن عمل‌های ناپسند و زشت آدمی نیست.
2. بهشت و جهنم صفات: بهشت صفات که گاه از آن به بهشت متوسطان نیز تعبیر می‌شود، حاصل تهذیب نفس و ریاضت است که به واسطه آن عزم و اراده انسان قوی شده، قلب محل ظهور اسما و صفات می‌گردد. این افراد اخلاق خود را طبق ظواهر شرع تعدیل کرده‌اند، اما از حیث عقل نظری به مرتبه عالی نرسیده‌اند؛ بلکه در حد تخیل مانده‌اند و امور اعتقادی و شرعی و حقایق عالم را تنها با قوه خیال ادراک کرده‌اند. اینان پس از مرگ به جنات متوسطین نایل خواهند شد جهنم اخلاق نیز جهنمی بالاتر و سوزنده‌تر از جهنم اعمال است و برای کسانی است که ملکات رذیله‌ای همچون حرص، انکار، حب مال و جاه در جان آنان رسوخ کرده است و اهل جهنم از وحشت باطن آنان گریزان هستند، از این‌رو، جهنم صفات، نسبت به جهنم اعمال شدیدتر است؛ زیرا در جهنم اعمال، آدمی صورتی از باطن عمل و معصیت خود را دریافت می‌کند، اما در جهنم اخلاق، آنچه ظهور می‌کند، باطن ملکه درونی انسان است و نه صرف عمل، و تفاوت ظهور صورت باطنی عمل و ظهور ملکات بسیار است.
3. جنت ذات و جهنم فراق: از بهشت ذات به جنت لقا و جنت روح نیز تعبیر می‌شود که عالی‌ترین درجه جنت به حساب می‌آید؛ چنانچه آیه «وَ ادْخُلِی جَنَّتِی» به آن اشاره دارد و طبق بعضی روایات این آیه به سیدالشهدا(ع)، خطاب شده است. در این بهشت، تجلی و ظهور معرفت، به ذات و وصول به توحید ذاتی است و در این مقام سالک از توجه به غیر حق‌تعالی و حتی از لذت‌های اخروی یا مقامات و درجات معنوی روی برگردانده است. این مقام عالی که وصول به لذات جمال الهی و رسیدن به بهجت‌های انوار غیر متناهی است، از مهمات مقاصد اهل معرفت است و تعداد کمی از آنان به این سعادت خواهند رسید. جهنم فراق مخصوص اولیا، مُحبان و مجذوبان است که رنج و عذاب آن ناشی از جدایی از محبوب است و در دنیا رخ می‌دهد؛ چنان‌که بعضی از فقرات دعای کمیل به آن اشاره دارد.

به اعتقاد امام‌خمینی اقسام سه‌گانه بهشت، با علم سالک رابطه مستقیم دارد؛ زیرا علوم اخرویه به سه صورت تقسیم می‌شوند:

1. علم آداب و سنن عبودیت و علم مربوط به آبادانی نشئه دنیا؛
2. علم تهذیب نفس و سلوک الی الله؛
3. علم بالله و معارف.

آخرت وابسته به همین سه امر است. در نتیجه، جنات نیز به اعتبار تقسیم سه‌گانه علم، به سه صورت تقسیم می‌شود: جنت ذات که غایت معارف الهی است؛ جنت صفات که نتیجه تهذیب نفس است و جنت اعمال که صورت قیام به عبودیت است.

مخلوق‌بودن بهشت و جهنم

بعضی از روایات تصریح می‌کنند بهشت و جهنم در حال حاضر مخلوق‌اند و پیامبر(ص)، در شب معراج از آن دو عبور کرده است. بیشتر متکلمان قائل به مخلوق‌بودن فعلی بهشت و جهنم هستند و در این زمینه به بعضی آیات و روایات استناد کرده‌اند. برخی از متکلمان معتزله بهشت و جهنم را به صورت کنونی مخلوق نمی‌دانند، بلکه معتقدند هنگام قیامت خلق می‌شود؛ زیرا خلق آنها پیش از قیامت کاری عبث است.

امام‌خمینی مانند برخی دیگر از اهل معرفت قائل است بهشت و جهنم از جهتی مخلوق و از جهتی مخلوق نیستند؛ به این معنا که اصل ماده و ساختار کلی آن موجود است، اما تعمیر آن و ساخت قصرها و غرفه‌های آن تابع اعمال انسان‌هاست و این مطلب موافق بعضی از روایات برهان و کشف است، از این‌رو هم‌اکنون جهنم بر کافران احاطه دارد و مؤمنان در بهشت قرار دارند و انسان بر روی صراط که بر روی جهنم قرار دارد، سیر می‌کند؛ اما وقتی حجاب برداشته شد، مشاهده می‌کند در بهشت یا جهنم است.

مکان بهشت و جهنم

در بعضی روایات زمینِ بهشت، کرسی و سقف آن عرش الهی معرفی شده است. در میان اندیشمندان اسلامی، دربارهٔ مکان بهشت و جهنم اختلاف وجود دارد: برخی متکلمان اسلامی بهشت را فوق سماوات و تحت عرش و جهنم را تحت طبقات ارض دانسته‌اند. برخی نیز معتقدند وقوع مکان بهشت و جهنم در افلاک ممتنع است؛ زیرا افلاک خرق و التیام (شکافته شدن و بازگشت به حالت اولیه که از خواص عنصر مادی است) نمی‌پذیرند؛ همچنین در عالم عناصر نیز نمی‌باشد، اما برخی از حکما معتقدند مکانی از جنس این عالم برای بهشت و جهنم قابل تصور نیست و این دو مافوق مکان هستند. (ببینید: فلک)

امام‌خمینی با تأیید رأی حکما در این زمینه می‌گوید آخرت از جنس این عالم نیست و در مرتبه‌ای فوق دنیاست؛ لذا بحث از مکان بهشت و جهنم، صحیح نیست؛ زیرا مکان امری است که با مقایسه حاصل می‌شود؛ به این معنا که وقتی دو چیز در عرض هم باشند، به سبب عدم امکان تداخل در اجسام برای هر یک مکانی تصور می‌شود و قابل اشاره و جهت است، اما عالم آخرت چون عالمی مستقل و تام است، در خارج دارای جهت نیست؛ در درون آن هم با یکدیگر تزاحم ندارند تا هر یک در طرفی قرار بگیرد؛ برای مثال اگر بهشتی به پهناوری زمین و آسمان در ذهن کسی موجود شود و بهشتی دیگر به همان قدر و اندازه در ذهن دیگری موجود شود، این دو بهشت از هم مستقل هستند و هیچ تزاحمی با هم ندارند. جهنم و بهشت هم این‌گونه هستند.

جایگاه انسان‌های قاصر

برخی از حکمای مشاء و اشراق دربارهٔ نفوس افراد قاصر و جاهل و نفوس افراد متوسطه که به مرحله تعقل نرسیده‌اند و نمی‌توانند عالم عقلی را تصور کنند، قائل شدند که این نفوس پس از مرگ به اجرام فلکی تعلق می‌گیرند و این اجرام موضوع تخیل این نفوس خواهد بود.

امام‌خمینی معتقد است گروهی از افراد مستضعف که از نظر ادراکات، ضعیف هستند و از مبدأ و معاد هیچ خبری ندارند، بهشت و جهنم موعود ندارند. این گروه در آخرت تجرد برزخی حیوانی دارند و ملکاتشان طبق نفوس برزخیه آنها بروز خواهد کرد؛ از این‌رو عذاب آنان بر اساس ملکات حیوانی آنها خواهد بود؛ زیرا نور توحید اکتسابی ـ هرچند به صورت ضعیف و پنهان ـ در قلبشان حاصل نشده است تا از طریق آن نجات پیدا کنند. البته احتمال دارد اصل توحید فطری، یعنی عشق به کمال که در همه انسان‌ها وجود دارد، جلوه کند و سرانجام آنان را نجات دهد همچنین به باور ایشان، دربارهٔ گروهی از انسان‌ها که بر دین سابق بوده و به دین لاحق مشرف نشده‌اند، مانند قوم یهود و مسیحی، در صورتی که این عمل‌شان از باب عناد و نفاق نباشد، بلکه از این جهت باشد که به صحت دین خود یقین داشته‌اند و احتمال خلاف آن را نمی‌دادند، نمی‌توان قائل شد چنین اشخاصی به جهنم خواهند رفت؛ زیرا این خلاف عدل حق‌تعالی است؛ هرچند به بهشت که جایگاه مقربان است نیز راهی ندارند؛ بنابراین، ممکن است در آخرت در جایگاه دیگری غیر از بهشت و جهنم باشند و در آن حیات حیوانی داشته باشند.

خلود در بهشت و جهنم

قرآن کریم از خلود بعضی از کفار و گنهکاران در جهنم و خلود اهل بهشت در بهشت خبر داده است. برخی دانشمندان اسلامی نیز جاودانگی نعمت‌های بهشتی را برای تمام بهشتیان و خلود در عذاب جهنم را برای گروهی از انسان‌ها در قیامت مطابق نص قرآن می‌دانند؛ اما برخی از اهل معرفت با استناد به روایتی منکر خلود در عذاب در نشئه آخرت شده‌اند؛ هرچند خلود در جهنم را می‌پذیرند به این معنا که عذاب ظاهری (حسی) به یک معنا پایان‌پذیر است و هنگامی که غضب الهی دربارهٔ آنان پایان پذیرفت، به رحمتی که بر غضب پیشی گرفته است، ملحق می‌شوند.

امام‌خمینی ضمن نقل قول از دیگران، خلود در آتش را از ضروریات دین دانسته معتقد است علت خلود در جهنم، زوال ایمان به واسطه بعضی از ملکات نفسانی و خاموش‌شدن نور فطرت و نابودشدن آن است؛ اما در صورتی که فطرت توحیدی باقی باشد، مورد شفاعت و رحمت اَرحم‌الراحمین واقع می‌شود.

ویژگی‌های بهشت

اندیشمندان اسلامی با استناد به برخی آیات و روایات، ویژگی‌هایی برای بهشت و نعمت‌های آن ذکر کرده‌اند؛ ازجمله:

1. دوام نعمت‌های آن: قرآن کریم در آیات متعدد نعمت‌های بهشتی را جاودانه می‌شمارد زیرا خروج از بهشت نیاز به سبب و علتی دارد و چنین سببی در آنجا نیست؛ زیرا بهشت دار تکلیف و زحمت نیست.
2. جسمانی و روحانی‌بودن نعمت‌های بهشتی: چنان‌که آیات الهی بر آن دلالت دارد، البته نعمت‌های روحانی شریف‌تر و کامل‌تر از نعمت‌های حسی است.
3. نبودن رنج و مصیبت در بهشت: طبق آیات قرآن در بهشت هیچ رنج و زحمتی نیست و اهل بهشت در رفاه و آسایش هستند، زیرا آن عالم، عالم طبیعت نیست و تبدّل و کون و فساد در آن راه ندارد.

امام‌خمینی نیز معتقد است اهل بهشت دارای لذت‌های جسمانی و روحانی هستند و حتی اولیای الهی که به مرتبه بالای تجرد عقلانی رسیده‌اند، جسم و وجود برزخی دارند و از لذت‌های جسمانی در بهشت برخوردارند، همچنان که از لذت‌های روحانی برخوردار بوده و هم‌افق با موجودات عقلانی هستند، اگرچه درجاتی که متوسطان از اهل بهشت دارند، در حد لذت‌های جسمانی و محسوس است و از آنجاکه مقامات معنوی بالا برای آنان قابل درک نیست، از فقدان آن نعمت‌های روحانی ناراحت و غمگین نمی‌شوند، البته بهشت و نعمت‌های آن قابل مقایسه با نعمت‌های دنیایی نیست، بلکه تمام دنیا در مقابل یک تار از حله‌های بهشتی نیست و ادراک و فهم انسان از آن نعمت‌ها به مانند کوری است که زیبایی‌های دنیا را برای او وصف می‌کنند، بلکه برخی اهل معرفت بر این اعتقادند از آنجاکه عالم آخرت دار تزاحم نیست، لذت‌ها و شهواتی که در بهشت است همه لذت‌ها را به همراه دارد. برای مثال لذت‌هایی که با گوش درک می‌شود، لذت‌هایی که مربوط به دیدن است را نیز به همراه دارد.

امام‌خمینی با استناد به روایتی معتقد است اهل بهشت می‌توانند مانند خداوند خلق کنند و این سلطنت و قدرت الهی که به بندگان داده می‌شود به این جهت است که آنان اراده و هواهای نفسانی خود در دنیا را ترک کرده و اراده حق را در مملکت وجود خود نافذ کرده‌اند و این سبب می‌شود که حق‌تعالی اراده آنان را در عالم آخرت نافذ کند و آنان را مَثَل اعلای خود قرار دهد و این یکی از اسرار عبادت است که قوای ملکی و ملکوتی انسان مسخّر اراده الهی می‌گردد.

ویژگی‌های جهنم

عالمان اسلامی برای جهنم و عذاب‌های آن نیز ویژگی‌هایی برشمرده‌اند؛ ازجمله:

1. احاطه آتش بر کافران: قرآن کریم جهنم را محیط بر کافران شمرده است. بعضی مفسران احاطه جهنم را در آینده و روز قیامت و بعضی آن را در حال و در عالم دنیا دانسته‌اند و معتقدند آتش جهنم اینک موجود است، اما حجاب دنیا مانع از درک آتش است. امام‌خمینی نیز معتقد است احاطه جهنم در همین عالم است، اما ادراک آن ممکن نیست احاطه آتش جهنم نیز مانند احاطه آتش دنیا نیست؛ زیرا آتش در دنیا محیط بر سطح بوده و با باطن اشیا تماس ندارد، بر خلاف آتش جهنم که محیط بر ظاهر و باطن است و احاطه آن، ظهور احاطه قیومی حق‌تعالی است و بدن را در ظاهر و باطن و روح و قلب را می‌سوزاند و چنین آتشی در عالم دنیا قابل تصور نیست.
2. عظمت و شدت آتش: در موارد متعددی از قرآن، دربارهٔ شدت حرارت آتش جهنم سخن به میان آمده است. در بعضی روایات نیز آتش دنیا، مرتبه نازله آتش جهنم شمرده شده است. امام‌خمینی آتش دنیا را نسبت به آتش آخرت آتشی سرد و غیر خالص می‌داند، بر خلاف آتش جهنم که خالص است. همچنین سختی و شدت حرارت آتش جهنم قابل تصور و ادراک انسان نیست؛ زیرا ارتباط نفس با بدن در دنیا ضعیف و ناقص است؛ ولی در آخرت این ارتباط به آخرین مراتب خود می‌رسد.
3. شعور و ادراک آتش جهنم: قرآن کریم، جهنم را دارای ادراک و شعور معرفی کرده است. دانشمندان اسلامی نیز با استناد به این آیات بر این باورند که جهنم دارای شعور و ادراک است. امام‌خمینی نیز آتش جهنم را دارای حیات می‌داند که از روی شعور و ادراک، اهلش را عذاب می‌دهد.

درهای بهشت و جهنم

قرآن کریم تعداد درهای جهنم را هفت عدد ذکر کرده که از هر دری، بخش معینی از اهل جهنم وارد می‌شوند. طبق بعضی روایات درهای بهشت هشت در است که عرض هر در، مسیر چهل سال است. برخی مفسران بعید ندانسته‌اند که مراد از درهای بهشت و جهنم، طبقات آنها باشد. برخی نیز درهای بهشت و جهنم را ظهور حواس پنج‌گانه انسان و دو حس باطنی خیال و وهم دانسته‌اند که اگر در طاعت به کار روند، در بهشت و اگر در خلاف آن به کار روند، در جهنم خواهند بود اما برای بهشت در دیگری است و آن باب قلب است.

امام‌خمینی درهای بهشت و جهنم را مربوط به اعمال انسان می‌داند و معتقد است انسان در صورتی که با مجاهده نفس اخلاق فاسد و شیاطین درونی را از خود دور کند، مملکت وجودش محل ملائکه شده و راه سلوک برای او آسان می‌شود و صراط مستقیم انسانیت برای او روشن می‌گردد و در این صورت درهای بهشت بر او گشوده و درهای جهنم بر او بسته می‌گردد، در صورتی که شخص، مبتلا به گناهان است، لازم است خود را در این دنیا به آتش ندامت و توبه پاک کند و در غیر این صورت درهای جهنم به روی او باز و درهای بهشت برای او بسته خواهد بود.

عبور همگان از جهنم

قرآن کریم به ورود تمام انسان‌ها به جهنم اشاره کرده است که بعضی مفسران آن ورود را به حضور همه مردم در کنار جهنم معنا کرده‌اند. روایات نیز از عبور انسان‌ها از صراط و پل جهنم خبر داده‌اند. طبق روایات همه انسان‌ها از روی آن می‌گذرند و از شمشیر تیزتر و از مو باریک‌تر است.

امام‌خمینی بر اساس اعتقاد خود که جهنم را باطن این دنیا و طبیعت را متن جهنم می‌داند، معتقد است صراط، همان ورود به نشئه دنیا و آغاز سیر انسان از طبیعت است که با گذر از دنیا در حقیقت از صراطی که بر جهنم است، عبور می‌کند و در آخرت، همین عبور برای همه ظهور می‌یابد. ایشان با استناد به روایتی دربارهٔ چگونگی عبور اولیا و مؤمنان از جهنم که در آن اولیا از صراط به‌سرعت عبور می‌کنند، اما مؤمن به‌کندی بر آن می‌گذرد، معتقد است مؤمن از نورانیت عقل بهره‌مند است و به همان اندازه بر شعله آتش جهنم غلبه دارد و این شعله در دنیا به صورت غضب و شهوت است؛ زیرا گاهی مؤمن به دنیا و طبیعت آلوده می‌گردد، اما جلوه نور اولیای کامل، سراسر طبیعت را مقهور حکم خود کرده است و آنان در طول حیات خود از تصرف ابلیس و دام‌های او در سلامت هستند. (ببینید: معاد)

پیوند به بیرون

• محسن میرزاپور، «بهشت و جهنم»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۷۱۱–۷۲۰.