مَسجد عبادتگاه مسلمانان، اهمیت، کارکردهای آن و مسئولیت مسلمانان.
مسجد در عصر پیامبر اکرم (ص) افزون بر اینکه محل عبادت، اعتکاف، اقامه نماز جماعت، تعلیم و تعلم و سخنرانی بود، کانون تجمع و فعالیت‌های مردم و پایگاه و مقر فعالیت‌های سیاسی و محل ملاقات با نمایندگان خارجی نیز قلمداد می‌شد. مسجد همچنین محل اعلان و آمادگی برای جنگ و مکانی برای رسیدگی به امور مسلمانان محسوب می‌شد و محل گردهمایی و عامل وحدت مسلمانان بود.
در دوران نهضت اسلامی به رهبری امام‌خمینی نیز، نقش تربیتی، آگاهی‌بخشی، آموزشی و سیاسی مساجد، چنان‌که در صدر اسلام بود، احیا شد و مسجد تنها جایی برای گریز از دنیا و عبادت شمرده نمی‌شد. مساجد در جریان انقلاب اسلامی نه تنها پایگاهی برای بیدارسازی مردم علیه حکومت بودند، بلکه محلی برای سازماندهی نیروهای انقلاب و مبارز نیز به‌شمار می‌رفتند.
امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با اشاره به نقش مسجد در تهییج مردم به نهضت و قیام بر ضد ظلم بر نقش عامل مسجد در پیروزی تأکید می‌کرد و از مردم می‌خواست پایگاه مساجد را که دژهای محکم اسلام‌اند، حفظ کنند و آنها را خالی نگذارند.
مفهوم‌شناسی
مسجد واژه‌ای عربی و اسم مکان از ماده «سجد» به معنای جایگاه و محل عبادت است؛[۱] همچنین به خانه خدا و محل سجود گفته می‌شود.[۲] این واژه در اصطلاح برای عبادتگاه عمومی مسلمانان به کار می‌رود.[۳] در متون فقهی مسجد مکان معین و وقف‌شده برای نماز است.[۴] مسجد علاوه بر اینکه محلی برای عبادت مسلمانان است، می‌تواند مکانی برای فعالیت‌های عمومی دیگر نیز باشد.[۵]
پیشینه
در قرآن کریم نخستین مکان ایجادشده برای پرستش خداوند متعال کعبه معرفی شده‌است[۶] که به دست ابراهیم(ع) بنا شد؛[۷] بنابراین کعبه و مسجدالحرام، قدیمی‌ترین محل عبادت یکتاپرستان است.[۸] قرآن همچنین از مسجدالاقصی که قبله نخست مسلمانان بود، یاد کرده‌است.[۹] در قرآن کریم ۲۸ بار واژه مسجد ذکر شده که در ۲۲ مورد به صورت مفرد (مسجد) و ۶ مورد به صورت جمع (مساجد) آمده‌است.[۱۰] نخستین مسجد دوره اسلام، مسجد قباست که پس از هجرت پیامبر(ص) و توقف در محله قبا ساخته شد.[۱۱] پس از آن، پیامبر(ص) و مهاجران، راهی مدینه شدند و در محل فعلی مسجدالنبی(ص)، نخستین مسجد مدینه را بنا کردند.[۱۲] مسجدالنبی (ص) مسجدی ساده و بی‌پیرایه بود[۱۳] و پیامبر (ص) هنگام صحبت برای مردم بر یکی از ستون‌های مسجد تکیه می‌زد و سخن می‌گفت.[۱۴]
با گسترش اسلام در مناطق عربستان هر یک از طایفه‌های عرب در ناحیه خود مسجدی ساختند؛[۱۵] قرآن کریم در برابر مسجدی که بر مبنای تقوا ساخته شده مثل مسجد قبا به مسجدی که بر مبنای نفاق بنا نهاده شد مثل مسجد ضرار[۱۶] اشاره می‌کند که برای ضربه‌زدن و تفرقه‌افکنی میان مسلمین بنا نهاده شده بود؛ همچنین مساجد دیگری که در شهرهای اسلامی، پس از مسجدالحرام و مساجد نبوی، ساخته شدند از این جمله‌اند: مسجد جامع کوفه (۱۷ق)، قبهٔ الصخره در بیت‌المقدس (۲۳ق)، مسجد جامع بصره (۴۱ق)، مسجد جامع فسطاط (دمشق) (۴۲ق)، مسجد قیروان (۵۰ق) و مسجد منصور بغداد (۱۴۶ق) جامع اعظم قرطبه (اندلس) (۱۷۰ق)، مسجد جامع قرویین (فاس مراکش) (۲۴۵ق)، و جامع‌الازهر در مصر (۳۴۱–۳۶۵ق).[۱۷]
پس از فروپاشی ساسانیان و ورود و گسترش اسلام در ایران، به‌تدریج ساخت مساجد در ایران نیز آغاز شد و نخستین مسجد را سعدبن‌ابی‌وقاص در «کهن‌دژ تیسفون» بین سال‌های ۱۳ تا ۱۵ق بنا نهاد. مسجد جامع اسیر، مسجد جامع بخارا، مسجد آدینه، مسجد فهرج، مسجد شوش، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد دره‌شهر ایلام، مسجد یزدخواست و مسجد جامع اصفهان، همچنین مسجد جامع گرگان، مسجد جامع نیشابور، قم، ری و شیراز از نخستین مساجد ایران بودند.[۱۸] مساجد از نظر سبک معماری اسلامی، تا قرن چهارم، به شیوه‌ای بسیار ساده ساخته می‌شدند و زادگاه نخستین نمونه‌های معماری اسلامی ایران را در خراسان دانسته‌اند.[۱۹] در ایران ساخت و بنای مساجد پس از قرون اولیه ورود اسلام، روند تدریجی و معمول خود را داشت و معمولاً با تغییر حاکمان و سیاست‌ها دچار افول و قوت می‌شد، تا اینکه در دوران صفویه مسجدسازی به لحاظ کیفیت و کمیت به اوج خود رسید؛[۲۰] اما دوره قاجار، دوران رکود ساخت و ساز مساجد بود.[۲۱] در عصر پهلوی اول نیز به دنبال سیاست ضددینی حکومت، وضع مساجد رو به خاموشی و کسادی رفت؛ اما پس از شهریور ۱۳۲۰، روند مسجدسازی در ایران بهتر شد و مساجد زیادی در نقاط مختلف کشور بنا شد.[۲۲] در دوران انقلاب اسلامی و پس از شکل‌گیری جمهوری اسلامی افزون بر گسترش ساخت مساجد در مناطق مختلف کشور، مساجد پایگاه اصلی گسترش و تحکیم مبارزه علیه رژیم پهلوی بوده‌اند؛ چنان‌که در همراهی با انقلاب و نظام جمهوری اسلامی و هدایت جامعه و نیز مشارکت فعال در دفاع از کشور و دستاوردهای انقلاب، به‌ویژه مقابله با تجاوز رژیم بعثی عراق در هشت‌سال جنگ تحمیلی و شرارت گروه‌های تروریستی همواره نقش مهمی داشته‌اند.[۲۳]
جایگاه مسجد
مسجد جایگاه توحیدی و محلی برای ابراز وحدانیت و یگانگی خداوند است.[۲۴] قرآن کریم که اعمال مشرکان را باطل و آنان را از اهل آتش خوانده، آنها را از آباد کردن مساجد محروم دانسته‌است و ساختن و آبادکردن مساجد را مختص کسانی می‌داند که به خدا و آخرت ایمان دارند، نماز به پاداشته و زکات می‌پردازند.[۲۵] در برخی روایات اسلامی نیز مساجد به باغ‌های بهشتی، انوار الهی، محل جلوس پیامبران(ص) و محبوب‌ترین مکان بر روی زمین شمرده شده‌اند و به ساخت و آبادانی مسجد، سفارش شده‌است؛[۲۶] همچنین در این روایات، آنان که به مسجد می‌روند، اطاعت‌کنندگان از خدا و پیامبر (ص) نامیده و به بهشت مژده داده شده‌اند.[۲۷]
مسجد در عصر پیامبر اکرم (ص) افزون بر اینکه محل عبادت، اعتکاف، اقامه نماز جماعت، تعلیم و تعلم و سخنرانی بود، کانون تجمع و فعالیت‌های مردم[۲۸] و پایگاه و مقر فعالیت‌های سیاسی و محل ملاقات با نمایندگان خارجی نیز قلمداد می‌شد.[۲۹] مسجد همچنین محل اعلان و آمادگی برای جنگ و مکانی برای رسیدگی به امور مسلمانان محسوب می‌شد[۳۰] و محل گردهمایی و عامل وحدت مسلمانان بود؛ از همین‌رو در ماجرای مسجد ضرار که برای تفرقه و زیان‌رساندن به اسلام بنا شده بود، پیامبر اکرم (ص) این مسجد را ویران ساخت[۳۱] در زمان امیرالمؤمنین علی(ع) نیز مسجد جامع کوفه مرکز اجتماعات و هدایت‌های امیرالمؤمنین (ع) بود. این جایگاه در زمان‌های بعدی در جنبش علمی جهان اسلام نیز مؤثر واقع شد و در دوران عباسی از مراکز مهم علوم اسلامی بود.[۳۲]
در تحلیل جامعه‌شناختی نیز مساجد و تجمعات مذهبی در تغییر و تبدیل و توسعه جوامع اسلامی اثری کلیدی دارند. این مطلب را می‌توان در عناصر و نمادهای مسجد به‌خوبی دریافت؛ ازجمله این عناصر می‌توان به محراب که در واقع نمادی از دفاع و ستیزه با دشمن درون و برون، منبر که وسیله و ابزاری است برای اعلام مواضع و نیز امام جماعت و صفوف نمازگزاران که نشانه وحدت و انسجام است، اشاره کرد.[۳۳] در نظر امام‌خمینی هم مساجد، بهترین سنگرها و مناسب‌ترین میدان تشکل و بیان مصالح جامعه اسلامی‌اند؛[۳۴] مسجد سنگر اسلامی است که اگر از مسلمانان گرفته شود، صرف نمازخواندن در آن فایده‌ای ندارد.[۳۵] ایشان معتقد بود نزد جامعه و نهضتی که جوانان و اعضای آن، الهی و برآمده از مسجد هستند، شکست و ترس معنا ندارد.[۳۶]
کارکردهای مسجد
آنچه از بررسی نقش مساجد در صدر اسلام به دست می‌آید، جامعیت مسجد در همه زمینه‌های عبادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی و غیره است. سادگی مساجد مانع از برگزاری مجالس علمی و دینی نمی‌شد؛ به‌نحوی‌که این امر موجب شد کتابخانه‌های بزرگی در مساجد ساخته شود.[۳۷] درخشان‌ترین بخش حیات مسجدها در طول تاریخ تمدن اسلامی، دوران صدر اسلام بود؛ چراکه در این دوران، مساجد جایگاه و همه کارکردهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خود را به کامل‌ترین شکل دارا بودند و در همه عرصه‌های زندگی مردم نقشی برجسته و مطلوب داشتند.[۳۸] بر همین‌اساس می‌توان علاوه بر عبادتگاه‌بودن، کارکردهای دیگری برای مسجد در نظر گرفت:
- تبلیغی ـ فرهنگی: مساجد در درجه نخست نهادهای دینی جامعه اسلامی محسوب می‌شوند که باید در آنها شعائر دینی و آداب مذهبی اقامه شود. در صدر اسلام مسجد بهترین فرصت را برای کارهای تبلیغی پیامبر (ص) فراهم می‌کرد و آن حضرت از این فرصت به‌خوبی بهره می‌گرفت و پس از برگزاری نمازها برای مردم سخن می‌گفت.[۳۹] در آموزه‌های روایی، همچنین آموختن و نشر علوم مفید، یکی از وظایف و کارکردهای مهم مسجد در هر دوره، شمرده شده‌است؛[۴۰] تا آنجاکه جایگاه جلسات علمی و آموزشی مساجد از نگاه پیامبر (ص)، به‌مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا بوده‌است[۴۱] و پیامبر (ص)، زمانی که عتّاب‌بن‌اسید را استاندار مکه و امام جماعت کرد، بر ضرورت کارکردهای فرهنگی و تربیتی مسجد، تأکیدِ بسیار کرد.[۴۲] امروزه هم در بسیاری از کشورهای اسلامی، مساجد با تعلیم و تربیت در مسائل اجتماعی و آموزش قرآن و اخلاق، پایگاه‌های انسان‌سازی به‌شمار می‌روند.[۴۳] امام‌خمینی نیز با تأکید بر نقش تبلیغی و تعلیمی مساجد، مسئله تبلیغ را یکی از امور بسیار مهم و مسجد را مرکز تبلیغ احکام اسلام[۴۴] می‌دانست. ایشان با سفارش به علما و روحانیون برای توجه به کارکرد تبلیغی مسجد،[۴۵] دعوت از جوانان و بیان آموزه‌های اسلام به آنها را در جذب آنان به دین و مبارزه با دشمنان اسلام، بسیار مؤثر می‌شمرد.[۴۶] ایشان همچنین با تأکید بر نقش تعلیم و تعلم، آن را عبادتی می‌دانست که خداوند به آن دعوت کرده‌است و به ائمه جماعات هم سفارش می‌کرد در مساجد از آموزش به عموم ملت غافل نشوند.[۴۷] از نظر ایشان، مسجد در جامعه، نقش اصلاحی دارد و مساجد باید مرکز تربیت صحیح باشند؛[۴۸] تلاش و رنج فراوان پیامبر اکرم (ص) برای تربیت مسلمانان در مساجد، نمونه‌ای بارز برای برنامه‌های تربیتی مسجد است.[۴۹]
- سیاسی ـ اجتماعی: یکی دیگر از کارکردهای مهم مساجد در صدر اسلام کارکرد سیاسی ـ اجتماعی است؛ به گونه‌ای که مسجد نهادی سیاسی و حکومتی به‌شمار می‌رفت[۵۰] و امور سیاسی مانند معرفی خلیفه و مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و دیگر کارگزاران و نشست‌های مشورتی برای جهاد با کفار در مسجد انجام می‌شد.[۵۱] در قرون گذشته نیز تلاش برای بناکردن مساجد در مرکز شهر و در نزدیکی دارالاماره، بیانگر خصلت ذاتی اسلام در پیوستگی میان سیاست و مذهب بود.[۵۲] امام‌خمینی معتقد بود سیاست اسلامی با عبادت در هم آمیخته‌اند.[۵۳] و دین اسلام، همه ابعاد زندگی بشر از سیاست تا اجتماع را دربر می‌گیرد.[۵۴] در زمان رسول خدا (ص) و خلفا، مسجد مرکز سیاست اسلام و محلی برای بیان تکلیف سیاسی بوده و تدبیر مملکت اسلامی، از سیاست مدن گرفته تا تدبیر جنگ، از آنجا طراحی می‌شده‌است.[۵۵] چنان‌که مسجدالنبی (ص) مرکز سیاست اسلامی و ثقل قدرت اسلام بود.[۵۶] امام‌خمینی با تأسی از پیامبر (ص) و مساجد صدر اسلام، معتقد بود اکنون نیز می‌توان، کارکرد مساجد را مانند مساجد دوران پیامبر (ص) تعریف کرد و آن را مرکز حل‌وعقد تمام امور مسلمین قرار داد؛[۵۷] از این‌رو بر اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید می‌کرد و مساجد را مراکز اجتماع سیاسی می‌دانست[۵۸] و این اجتماع را حل‌کننده مسائل سیاسی و گرفتاری‌های مردم ارزیابی می‌کرد[۵۹] از نظر ایشان، گسترده‌ترین این اجتماعات سیاسی، اجتماع نماز جمعه است[۶۰] و خطبه نمازجمعه، ابزاری برای بیان مقدرات مملکت و مسائل سیاسی و گرفتاری‌های اجتماعی مسلمانان است.[۶۱] ایشان بر این باور بود مسلمین در سراسر دنیا وظیفه دارند با ظلم و حرکت حکومت‌ها برخلاف اسلام، مبارزه کنند و اگر این امر به صراحت ممکن نیست، باید از مسجد و منبر وعظ و خطبه‌ها، بهره بگیرند؛ این در حالی است که امروز با توطئه دشمنان اسلام و به دست خود ما، مساجد به کلی از مصالح مسلمین دور شده‌اند.[۶۲]
(ببینید: دین و سیاست و نمازجمعه)
نقش مسجد در انقلاب اسلامی
از دیرباز در تاریخ مبارزات ملت‌های مسلمان، مساجد نقش حساس و مهمی در قیام علیه نظام‌های جابر حاکم و نفوذ بیگانگان ایفا کرده‌اند؛ به گونه‌ای که مسجد مکانی برای گردهمایی، تبادل افکار و اطلاعات و تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و سیاسی بوده‌است.[۶۳] در طول تاریخ سیاسی ایران نیز مساجد همواره عامل مهمی در مبارزات سیاسی مردم و نیز یکی از نهادهای تأثیرگذار در پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ بودند؛ به همین دلیل پس از واقعه ۱۵ خرداد، نیروهای امنیتی و انتظامی فشار خود را بر مساجد و جلسات مذهبی افزایش دادند.[۶۴]
در دوران نهضت اسلامی به رهبری امام‌خمینی، نقش تربیتی، آگاهی‌بخشی، آموزشی و سیاسی مساجد، چنان‌که در صدر اسلام بود، احیا شد و مسجد تنها جایی برای گریز از دنیا و عبادت شمرده نمی‌شد.[۶۵] مساجد در جریان انقلاب اسلامی نه تنها پایگاهی برای بیدارسازی مردم علیه حکومت بودند، بلکه محلی برای سازماندهی نیروهای انقلاب و مبارز نیز به‌شمار می‌رفتند.[۶۶] مساجدی چون مسجد گوهرشاد، مسجد کرمان، مسجد مقبره در تبریز و مسجد ارک و صاحب‌الزمان تهران، مسجد اعظم و مسجد چهارمردان قم و دیگر مساجد در سراسر کشور از آن جمله‌اند.[۶۷] این مساجد عامل مهمی در تکثیر و ارسال پیام رهبران انقلاب به مردم در دورترین نقاط کشور بودند و با عملکرد شبکه‌ای، توانستند نوار سخنرانی‌های امام‌خمینی و جزوه‌ها و کتاب‌های انقلابی که از محل اقامت ایشان در عراق به ایران می‌رسید را در میان مردم شهرهای مختلف منتشر کنند.[۶۸]
امام‌خمینی با اعتقاد به اینکه انقلاب و خیزش‌های اجتماعی از مساجد آغاز می‌شوند و مساجد از صدر اسلام تاکنون، مرکز جنبش‌های سیاسی و نظامی و حرکت‌های اسلامی بوده‌اند، از عموم مردم می‌خواست با تأسی از پیامبر اکرم (ص)، مساجد را پایگاه و مرکز تبلیغ دین و نهضت اسلامی و مبارزه با دشمنان، قرار دهند.[۶۹] ایشان در دوران مبارزه، با تأکید بر ساخت مسجد و اجتماع مردم در مساجد و تبلیغات مذهبی، مساجد را عامل وحدت مردم در مبارزه با رژیم معرفی می‌کرد[۷۰] و گسترش اجتماع مسلمانان در صفوف فشرده و منظم، برای انجام فرایض دینی و شعائر مذهبی را بهترین وسیله مبارزه و اعتلای کلمه اسلام می‌دانست.[۷۱] از این‌رو گویندگان مساجد را موظف می‌کرد تا با بیان عملکرد نادرست رژیم پهلوی در طول پنجاه سال، و پرهیز از مطالبی که موجب سستی در مبارزه است، مردم را برای اتحاد و ادامه مبارزه در برابر رژیم آماده کنند.[۷۲]
امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با اشاره به نقش مسجد در تهییج مردم به نهضت و قیام بر ضد ظلم[۷۳] بر نقش عامل مسجد در پیروزی تأکید می‌کرد و از مردم می‌خواست پایگاه مساجد را که دژهای محکم اسلام‌اند، حفظ کنند و آنها را خالی نگذارند[۷۴] که حفظ اسلام و انقلاب منوط بر حفظ مساجد است.[۷۵] ایشان دشمنان اسلام را مانند ابلیس‌هایی می‌دانست که از مساجد و نماز می‌ترسند؛ از همین‌رو خالی کردن مساجد را که مراکز بسط حقیقت اسلام و بسط فقه اسلام‌اند، توطئه دشمنان اسلام می‌دانست[۷۶] و به همه اقشار جامعه به‌خصوص دانشجویان و روحانیان، سفارش می‌کرد به اجتماع در مساجد و برپایی هرچه باشکوه‌تر نمازها همت کنند.[۷۷]
امام‌خمینی افزون بر تأکید بر نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی،[۷۸] نقش مساجد در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را نیز مانند زمان جنگ‌های صدر اسلام، مهم ارزیابی می‌کرد.[۷۹] مسجد در دوران این جنگ، کارکردهای مهمی مانند تقویت روحیه مقاومت ملی مردم، تأمین نیروی انسانی مورد نیاز، پشتیبانی همه‌جانبه و تدارکات غذایی و امدادی جبهه‌ها را برعهده داشت.[۸۰] مساجد در این دوره، نخستین پایگاه‌های بسیج را در خود تشکیل دادند و ازجمله مراکز مهمِ اعلام اقلام مورد نیاز و جمع‌آوری کمک‌های مردمی و محل ترویج فرهنگ ایثار و شهادت بودند.[۸۱] پس از پایان جنگ تحمیلی نیز مساجد، بهترین مکان برای حفظ و نشر ارزش‌های دوران دفاع بودند و نقش مؤثری در انتقال پیام شهدا و تبلیغات عمومی بر عهده داشتند.[۸۲]
احکام مسجد
مسجد خانه خداست و در اسلام و فقه اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و برای آن احکامی قرار داده شده‌است. طبق نظر امام‌خمینی همگام با سایر فقها، اموری چون نجس‌کردن زمین و سقف و بام و طرف داخل دیوار مسجد،[۸۳] بردن عین نجاست و چیزی که نجس شده به داخل مسجد، اگر بی‌احترامی به مسجد باشد و همچنین فروختن در و پنجره و چیزهای دیگر مسجد و زینت‌دادن مسجد به طلا حرام است[۸۴] بخشی از احکام مستحبی مسجد نیز عبارت‌اند از: ساختن مسجد و تعمیر مسجدی که نزدیک به خرابی است[۸۵] و کارهایی نظیر تمیزکردن مسجد، روشن‌کردن چراغ در مسجد، خواندن دو رکعت نماز به قصد تحیت، احترام به مسجد، خوشبوبودن و پوشیدن لباس تمیز در مسجد.[۸۶] امام‌خمینی هم‌نظر با دیگر فقها، خرید و فروش، خوابیدن در مسجد مگر در صورت ناچاری و انداختن آب بینی و دهان و راه‌دادن بچه و دیوانه به مسجد و مانند این را مکروه می‌دانست.[۸۷]
پانویس
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۳/۲۲۵–۲۲۶.
- ↑ دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۲/۱۸۴۱۶.
- ↑ دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۲/۱۸۴۱۶.
- ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ۱۴/۶۹.
- ↑ ادامه مقاله.
- ↑ آل عمران، ۹۶.
- ↑ بقره، ۱۲۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۲۰۱.
- ↑ اسراء، ۱.
- ↑ فراهتی، مسجد در قرآن و حدیث، ۲۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۲۰۱.
- ↑ نجفی، سیدمحمدباقر، مدینه‌شناسی، ۱/۷۴–۷۷.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، ۱/۷۹–۸۹.
- ↑ کتانی، التراتیب الاداریه، ۱/۶۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۲۰۱.
- ↑ توبه، ۱۰۷–۱۰۸.
- ↑ غنیمه، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ۶۲–۷۳.
- ↑ (شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۳۶.
- ↑ ذکرگو، سیر هنر در تاریخ، ۲/۴۶.
- ↑ بازرگان، مجموعه آثار مهندس بازرگان، ۱۱/۱۲۲–۱۲۳.
- ↑ بازرگان، مجموعه آثار مهندس بازرگان، ۱۱/۱۲۳.
- ↑ شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۳۸.
- ↑ ادامه مقاله.
- ↑ اعراف، ۲۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۰/۳۴۱–۳۴۸.
- ↑ توبه، ۱۷–۱۸.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ۳/۳۶۲–۳۶۳.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ۳/۳۶۵.
- ↑ موظف رستمی، آیین مسجد، ۲/۱۰.
- ↑ رستگار، مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی، ۹۲.
- ↑ هادیان رسنانی، امام‌خمینی و احیاء مساجد و مراسم عبادی، ۴/۵۱۰.
- ↑ توبه، ۱۰۷؛ طباطبایی، المیزان، ۹/۳۸۹–۳۹۰.
- ↑ غنیمه، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ۶۴.
- ↑ شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۳۹–۴۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۶۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۸۹.
- ↑ احمدعمر، منهج التربیه فی القرآن و السنة، ۲۸۳–۲۸۸.
- ↑ برومند اعلم، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، ۶۶–۶۵.
- ↑ موظف رستمی، آیین مسجد، ۲/۳۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۸۰/۳۵۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱/۲۰۶.
- ↑ کتانی، التراتیب الاداریه، ۱/۲۴۰–۲۴۱.
- ↑ موظف رستمی، آیین مسجد، ۲/۱۸–۲۵ و ۴۷–۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۱۰؛ ۷/۶۵ و ۱۰/۱۶–۱۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۶۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۱۰
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۴۴۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۴/۳۴ و ۱۲/۵۰۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۳۳.
- ↑ برومند اعلم، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، ۸۱.
- ↑ بازرگان، مجموعه آثار مهندس بازرگان، ۱۱/۱۲۲.
- ↑ سباعی، نقش کتابخانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ۲۸–۳۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۹–۴۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲/۳۱–۳۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۳۸۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۶۵؛ ۱۵/۱۴ و ۱۷/۲۳۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۶–۱۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۲۵–۳۲۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۲۵.
- ↑ شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۸۳–۸۵.
- ↑ شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۸۴–۸۶.
- ↑ الگار، ایران و انقلاب اسلامی، ۱۵۴.
- ↑ آرشیو مرکز اسناد، ۲۳.
- ↑ مسجد، مجله، نقش مساجد در پیروزی انقلاب، ۴۵؛ رستگار، مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی، ۹۳–۹۴.
- ↑ استمپل، درون انقلاب اسلامی، ۶۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۶۵؛ ۸/۶۰ و ۱۲/۵۰۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۷–۲۶۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۱۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۳/۴۳۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۸/۶۰ و ۱۳/۳۶۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۲۳۸؛ ۱۲/۵۰۱ و ۱۳/۱۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۵، ۳۵۹ و ۳۶۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۹۳–۳۹۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۸/۶۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۰ و ۲۳۳.
- ↑ مسجد، مجله، نقش مساجد در دفاع مقدس، ۱۷.
- ↑ مسجد، مجله، نقش مساجد در دفاع مقدس، ۱۹–۲۰.
- ↑ مسجد، نقش مساجد در دفاع مقدس، ۲۱.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۴–۱۴۵؛ یزدی، العروة الوثقی، ۱/۱۷۲.
- ↑ امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۴.
- ↑ امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۵.
- ↑ امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۵.
- ↑ امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۵.
منابع
- قرآن کریم.
- آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۲۳، پرونده ۱۱۲.
- احمدعمر، عمر، منهج التربیه فی القرآن و السنة، دمشق، دارالمعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- استمپل، جان‌دی، درون انقلاب اسلامی، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- الگار، حامد، ایران و انقلاب اسلامی، ترجمه مرتضی اسعدی و حسن چیذری، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- بازرگان، مهدی، مجموعه آثار مهندس بازرگان، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- برومند اعلم، عباس، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، چاپ ششم، ۱۳۸۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- ذکرگو، امیرحسین، سیر هنر در تاریخ، تهران، سازمان پژوهشی فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- رستگار، مرتضی، مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی، مجله مسجد، شماره ۹۳، ۱۳۸۴ش.
- سباعی، محمدمکی، نقش کتابخانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکوئی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- شریف‌پور، رضا، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طه الولی، محمد، المسجد فی الاسلام، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
- فراهتی، عباسعلی، مسجد در قرآن و حدیث، مجله مسجد، شماره ۱۷، ۱۳۷۳ش.
- قرشی، سیدعلی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
- کتانی، عبدالحی، التراتیب الاداریه، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مسجد، مجله، نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی، شماره ۸۰، ۱۳۸۳ش.
- همو، نقش مساجد در دفاع مقدس، شماره ۸۴، ۱۳۸۳ش.
- مقریزی، احمدبن‌علی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- موظف رستمی، محمدعلی، آیین مسجد، تهران، گویه، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- نجفی، سیدمحمدباقر، مدینه‌شناسی، تهران، مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- هادیان رسنانی، حمیده، امام‌خمینی و احیاء مساجد و مراسم عبادی، چاپ‌شده در مجموعه مقالات دومین کنگره بین‌المللی امام‌خمینی، و احیاء تفکر دینی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
پیوند به بیرون
- سیدمجتبی باقری-مهدی طاهایی، مسجد، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۲۸۷–۲۹۲.