شهدا

شهدا، کشته‌شدگان در راه خدا، در دوره نهضت و انقلاب اسلامی ایران و جنگ تحمیلی.

معنی

شهدا جمع شهید از ریشه «شهد» است و در اصل دلالت بر حضور و آگاهی می‌کند و این معنا در همه کاربردهای آن وجود دارد. شهید در زبان فارسی، به معنای گواه، امین و کسی که علمش پنهان و پوشیده‌است و در معنای کشته‌شده در راه خدا به‌کار رفته‌است. شهدا، در منابع اسلامی به کشته‌شدگان در راه خدا و کسانی که در رکاب امام معصوم(ع) یا نائب او در جنگ کشته شوند گویند. وجوهی برای کاربرد واژه شهید برای کشته‌شده در راه حق گفته شده که ازجمله عبارت‌اند از: قیام شهید تا سر حد جان‌باختن و گواهی مخلصانه‌اش بر حق، دعوت دیگران به سوی حق، گواهی بر مردم در آخرت، حاضربودن در پیشگاه پروردگار، شهادت خدا و فرشتگان به بهشتی‌بودن شهید، دیدن فرشتگان و مشاهده ملک و ملکوت الهی.

پیشینه

یهودیان از سده دوم پیش از میلاد با فرهنگ شهادت آشنا شدند و کشته‌شدگان در راه مبارزه با ظلم را شهید می‌خواندند و معتقد بودند شهیدان پس از مرگ به زندگی جاوید می‌رسند؛ نیز مسیحیان در جنگ‌های صلیبی، علت جنگ را دینی و آن را جهاد در راه خدا می‌دانستند و کشتگان خود را شهید می‌نامیدند.

دین اسلام از نخستین روزهای اعلان عمومی، با جانفشانی و شهادت همراه بود. در فرهنگ اسلامی، شهادت به دلیل جایگاه خاصی که در این فرهنگ دارد، به عنوان معیار ارزش‌گذاری در برخی اعمال نیز به‌کار رفته‌است؛ چنان‌که این اعمال را با شهادت قیاس می‌کنند؛ ازجمله گفته شده نیکی در حق خویشاوندان یا کسی که به حال دوستی و حب آل‌محمد (ص) از دنیا برود، اجر شهید دارد ( (ببینید: شهادت)). مجموع شهدای اسلام در زمان پیامبر(ص)، ۱۹۶ تن ذکر شده‌است که دو تن از آنان در مکه و پیش از هجرت و بقیه پس از هجرت پیامبر(ص) شهید شدند. دو شهید مکه، یاسر و سمیه بودند که در شمار نخستین شهدای اسلام‌اند. برخی دیگر از شهدای صدر اسلام که در جنگ بدر کشته شدند، عبارت‌اند از: حارثةبن‌سراقه، رافع‌بن‌معلی، سعدبن‌خیثمه، صفوان‌بن‌بیضاء، عمیربن‌ابی‌وقاص و افرادی دیگر. حمزةبن‌عبدالمطلب، عموی پیامبر (ص) نیز که رسول خدا (ص)، او را سیدالشهدا نامید، ازجمله شهدای جنگ احد است. حارث‌بن‌حاطب، مسعودبن‌ربیعه، ابوضیاح‌بن‌ثابت و فضیل‌بن‌نعمان به همراه تعداد دیگری از افراد ازجمله شهدای جنگ خیبرند.

بنابر روایات اسلامی، فاطمه (س) دختر رسول خدا (ص) ( (ببینید: فاطمه زهرا (ع)، حضرت)) و همه امامان شیعه(ع) به جز آخرین امام که زنده و در غیبت به سر می‌برد ( (ببینید: اهل بیت (ع)))، به شهادت رسیده‌اند. شهادت امیرالمؤمنین علی (ع) در محراب ( (ببینید: علی‌بن‌ابی‌طالب، امیرالمؤمنین (ع))) و شهادت امام‌حسین (ع) و یارانش در کربلا ( (ببینید: حسین‌بن‌علی، سیدالشهدا (ع))) زبانزد تاریخ است. واقعه عاشورا تا آنجا بر تفکر شیعه تأثیر گذاشته که شیعیان همواره با الگوگرفتن از شیوه آن حضرت (ع)، قیام در برابر ستم و بی‌عدالتی و شهادت در راه خدا را بر پذیرش ظلم ترجیح می‌دهند ( (ببینید: عاشورا)).

مفهوم شهید و شهادت در ایران به‌ویژه ایران پس از اسلام هم، اغلب در حوادث تاریخی و ایستادگی و کشته شدن مردم در برابر مهاجمان وجود داشته‌است. در سال‌های جنگ جهانی اول، جنوب ایران عرصه جدال خونین میان ایرانیان و اشغالگران انگلیسی بود که در این میان، مردم بوشهر، تنگستان، دشتی و دشتستان نقش خاصی داشتند و افرادی چون رئیسعلی دلواری و شیخ‌حسین‌خان چاهکوتاهی ازجمله شهدای این جنگ بودند. در زمان مشروطه نیز شهدای زیادی از عالمان برجسته و روحانیان مانند سیدجمال‌الدین واعظ اصفهانی، ملک‌المتکلمین، سیدعبدالله بهبهانی، ثقةالاسلام تبریزی، میرزاابراهیم آقاتبریزی، میرزامحمدباقر شیرازی، میرزامحمدحسین مقدس مراغه‌ای و بسیاری دیگر از علما، روحانیان و مردم عادی کوچه و بازار به صورت ترور، اعدام و برخی نیز در میدان جنگ شهید شدند. در دوران پهلوی اول و دوم، حکومت استبدادی بسیاری از مبارزین را به شهادت رساند. سیدحسن مدرس از مهم‌ترین شهدای دوره رضاشاه است که در ۱۰ آذر ۱۳۱۶ به دست مأموران او شهید شد ( (ببینید: مدرس، سیدحسن)). همچنین در سرکوب قیام مسجد گوهرشاد، مردم زیادی به شهادت رسیدند.

حکومت محمدرضا پهلوی نیز در قیام سی تیر ۱۳۳۰ و حوادث دهه ۱۳۴۰، مانند حادثه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، تعداد زیادی از مردم را به شهادت رساند؛ ازجمله همت‌الله ادیبی طالقانی به همراه دوازده تن دیگر از مبارزان در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ شهید شدند ( (ببینید: پانزده خرداد)). ازجمله شهدای این دوره می‌توان به: سیدمحمدرضا سعیدی، حسین غفاری، محمدعلی موحدی قمی، محمدرضا انصاری، مرتضی شریفی، ستار کاشانی، سیدعلی اندرزگو، علی اوسطی، غلامحسین نام‌آور تهرانی، ابوتراب عاشوری، سیدمحمد روحبخش، محمد بهبودی و حسین شمس فریدونی اشاره کرد. با این حال، اغلب شهدای این دوره به‌ویژه دهه پنجاه، به سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ و اوج‌گیری نهضت اسلامی مردم ایران مربوط است. در حوادثی چون قیام مردم قم در نوزده دی ۱۳۵۶، قیام مردم تبریز و یزد، هفده شهریور ۱۳۵۷ و سیزده آبان ۱۳۵۷، شمار زیادی از مردم شهید شدند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با تعابیر امام‌خمینی، واژه شهید نمود بیشتری یافت و در سطح جامعه دوباره احیا شد. ایشان از کسانی چون سیدحسن مدرس نماینده مردم تهران در مجلس شورای ملی و سیدمحمدرضا سعیدی با عنوان شهید یاد کرد. نیز در جنگ تحمیلی حدود ۱۸۸۰۰۰ نفر یا ۲۱۴۶۵۱ نفر که بخشی از آن مربوط به بمباران شهرها بودند، به شهادت رسیدند ( (ببینید: شهادت)).

جایگاه و آرمان شهدا

خداوند تعالی در قرآن کریم از شهدا و ارزش کار و پاداش آنان یاد و تصریح کرده‌است کشته‌شدگان در راه خدا مرده نیستند، بلکه آنان زنده‌اند، نزد خداوند روزی می‌خورند و از نعمت‌های خداوند شادمان‌اند. در روایات چندی نیز از شهدا تجلیل شده‌است؛ چنان‌که پیامبر اکرم(ص) فرموده‌است بالاتر از هر نیکی، نیکی‌ای وجود دارد؛ اما بالاتر از شهادت هیچ فضیلتی نیست. آن حضرت شهیدان در راه خدا را بخشنده‌ترین مردم و رهبران اهل بهشت شمرده‌است؛ نیز خاطرنشان کرده که هیچ قطره‌ای نزد خداوند، دوست‌داشتنی‌تر از قطره خون شهید نیست.

امام‌خمینی نیز در بیان منزلت شهدا، عشق به لقاءالله را از جلوه‌های روحی شهدا می‌دانست و مقام عرفانی شهید را با انبیای الهی (ع) و اوصیا که همه هستی‌شان را در راه خدا فدا می‌کنند مقایسه می‌کرد. ایشان معتقد بود جلوه الهی بر انبیا و شهدا، به یک صورت است و شهدا نیز براساس حدود وجودی‌شان به منزل آخر که همان نظر به وجه‌الله است، می‌رسند. شهدا «عند ربّهم یُرزقون» اند و نزد خداوند و در مهمانی مقام ربوبی رزق و روزی می‌گیرند. آنان همان کسانی‌اند که عشق به لقاءالله را از حد شعار به عمل رساندند، ره صدساله را یک‌شبه پیمودند و آنچه عارفان و شاعران عارف‌پیشه در سالیان دراز، آرزوی آن را داشتند، به دست آوردند. منزلگاه شهیدان، در ملأ اعلا است و سرچشمه همه این برکات پیروی آنان از امام‌حسین(ع) است.

امام‌خمینی همچنین مزار شهدا را زبان گویایی می‌دانست که به عظمت روح جاوید آنان شهادت می‌دهد و تا قیامت دارالشفای آزادگان خواهد بود. ایشان انگیزه و آرمان شهدا را در درجه اول خدا و قرآن می‌دانست و سپس دفاع از میهن اسلامی. ایشان تأکید داشت همان‌گونه که بزرگان دین جان خود را فدای اسلام کردند، مؤمنان نیز موظف‌اند اسلام را با تمام قدرت و قوت حفظ کنند و شهدای ایران برای تحقق آرمان‌های ملت مسلمان و برای اجراکردن برنامه‌های اسلام، عاشقانه به سوی حق‌تعالی رهسپار شده‌اند و انگیزه آنان کشته‌شدن در راه خدا بود. ایشان استمرار روح اسلام انقلابی، بیداری دیگر ملت‌ها و اسلام‌خواهی مردم دنیا را نیز از نتایج مهم جانفشانی شهدا در جنگ تحمیلی هشت‌ساله ارزیابی می‌کرد.

جایگاه شهیدان انقلاب در نظر امام‌خمینی را می‌توان از بسامد پیام‌ها و سخنان ایشان دریافت. شهادت بسیاری از مردم و علما در حوادث مختلف انقلاب و ترور شخصیت‌ها و مردم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، صدور پیام از سوی ایشان را در پی داشت. ایشان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، حدود پانزده پیام در مناسبت‌هایی چون شهادت سیدمحمدرضا سعیدی در خرداد ۱۳۴۹، شهادت مردم قم در نوزده دی ۱۳۵۶، فاجعه هفده شهریور ۱۳۵۷، هفتمین و چهلمین روز این فاجعه صادر کرده‌است. ایشان با توجه به هدف شهدای انقلاب، که جان خود را در راه اسلام و صلاح مسلمین فدا کرده‌اند، آنان را پیروان نهضت مقدس حسینی خوانده و با تسلیت به خانواده‌های این شهدا، همه آنان را فرزندان خود شمرد و چنین کشته‌شدنی را فیضی بزرگ و آرزوی خود دانسته‌است؛ زیرا خون این شهدا در همان راهی ریخته شده که خون اولیاء و صلحای تاریخ ریخته شده‌است و پیوستن به اولیاء، نه تنها غم ندارد که شادی‌آور است.

پیام‌ها و سخنان امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در نکوداشت مقام شهدای انقلاب و جنگ تحمیلی، ادامه داشت. پیام دربارهٔ شخصیت و منزلت علمی مرتضی مطهری، محمد مفتح، سیدمحمدباقر صدر و خواهر وی بنت‌الهدی، شهدای کردستان (پاوه)، مصطفی چمران، اعضای حزب جمهوری اسلامی به‌ویژه سیدمحمد حسینی بهشتی، سخنرانی در سوگ محمدعلی رجایی و محمدجواد باهنر، پیام جهت تجلیل از علی قدوسی و وحید دستجردی، تجلیل از شخصیت سیداسدالله مدنی، سیدعبدالحسین دستغیب، محمد صدوقی و عطاءالله اشرفی اصفهانی از آن جمله است. ایشان در این پیام‌ها و سخنان، با نکوداشت مقام این شهیدان، ترس از مرگ را از سوی کسانی می‌دانست که دنیا را مقر خود قرار داده و از قرارگاه ابدی و جوار رحمت ایزدی بی‌خبرند؛ همچنین تصریح می‌کرد عیب بزرگ دشمنان انقلاب این است که از اسلام و قدرت معنوی آن بی‌اطلاع‌اند و نمی‌دانند مردم با ازدست‌دادن چنین شخصیت‌هایی نه تنها از پا نمی‌نشینند، بلکه صفوف فداکاران در اسلام فشرده‌تر و عزم آنان مصمم‌تر خواهد شد.

امام‌خمینی، شهدا را نزد خداوند زنده می‌دانست، سعادت آنان را ابدی می‌خواند و باور داشت ارزش شهادت در راه خدا را نمی‌توان با معیارهای بشری سنجید؛ شهدا با نخستین قطره خونشان گناهان و نقص‌های خود را پاک کرده‌اند؛ همچنین معتقد بود خون شهدا است که انقلاب و اسلام را بیمه کرده و درس مقاومت به جهان داده‌است. ایشان یکی از نشانه‌های الهی‌شدن ملت را وصیت‌نامه شهدا می‌دانست و ملت را به مطالعه و تفکر در این وصیت‌نامه‌ها دعوت می‌کرد.

ایشان خود را در برابر وصیت‌نامه‌های انسان‌ساز، که سند ایمان و تعهد شهیدان به اسلام است، کوچک می‌شمرد. شهدا نیز در وصیت‌نامه‌های خود، عمق ارادت قلبی خود را نسبت به امام‌خمینی نشان می‌دادند. آغاز بسیاری از این نوشته‌ها با سلام و درود بر امام‌خمینی آغاز شده‌است و بسیاری از آنها سرشار از اظهار ارادت و وفاداری به ایشان است؛ چنان‌که شهیدی در وصیت‌نامه خود آرزو کرده‌است کاش هزاران جان در بدن داشت و تا روز قیام، برای اینکه تار مویی از سر امام‌خمینی کم نشود فدا می‌کرد. در بسیاری از نوشته‌های شهدا، جمله «امام را تنها نگذارید» دیده می‌شود، برخی نیز خواسته‌اند کسانی که پیرو راه امام‌خمینی نیستند برای آنان نگریند و بر جنازه‌شان حاضر نشوند.

بعضی از شهیدان، امام‌خمینی را مرجع تقلید تشیع معرفی کرده‌اند که با رهبری ایشان پرچم اسلام به اهتزاز درآمد و برخی ایشان را نائب بر حق امام زمان(ع) و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی خوانده‌اند و ایشان را با القابی چون ناخدای کشتی حقیقت، رهبر سازش‌ناپذیر، قلب تپنده ملت و ماه جماران، جان جانان، مراد مریدان، عصاره رسالت پیامبران از آدم(ع) تا خاتم (ص)، همرزم ابراهیم(ع)، همراه موسی(ع)، دوست عیسی(ع)، هم‌کیش محمد(ص)، هم‌سنگر علی(ع)، هم‌فکر حسین(ع)، همگام مهدی(ع) و ماه جماران و حامی مستضعفان، اُسوه و الگوگرفته از رسول خدا (ع) ستوده‌اند که باید برای پایداری اسلام، از ایشان سرمشق گرفت.

جایگاه و منزلت خانواده شهدا

پیامبر اکرم (ص) علاوه بر شهدا، برای خانواده شهدا احترام زیادی قائل بود و در سوگ عزیزانشان با آنان می‌گریست. امام‌خمینی هم با ستایش از روحیه بالای خانواده شهدا در مفتخربودن به شهادت عزیزانشان در راه خدا، آنان را در صف شهدا قرار می‌داد که از بالاترین مقام‌هاست. ایشان در دوران جنگ تحمیلی، از مادران شهیدی یاد می‌کرد که پس از شهادت فرزندانشان، اجازه عزیمت به جبهه یا دعا برای اینکه در شمار شهدا باشند را تقاضا می‌کردند. از نگاه ایشان چنین تحول بزرگی تنها با تحول مسلمانان صدر اسلام قابل مقایسه است. ایشان شهیددادن خانواده‌ها و افتخارشان به این شهادت را موجب دلگرمی خود و پیروزی انقلاب اسلامی می‌دانست و خدمت به خانواده شهدا را که عزیزان خود را در راه دفاع از کشور و اسلام فدا می‌کنند، خدمت به خدا می‌شمرد؛ همچنین همواره از پدران و مادران و بازماندگان شهدا دلجویی می‌کرد و خود را شریک مصیبت آنان می‌دانست و گاه از غم‌های خانواده شهدا به اندازه‌ای متأثر می‌شد که توان سخن‌گفتن را از دست می‌داد.

حضور در جمع خانواده شهدا، برنامه همیشگی و منظم امام‌خمینی بود و حتی زمانی که به دلیل بیماری، همه دیدارهای عمومی ایشان تعطیل می‌شد، دیدار با خانواده شهدا برقرار بود و معمولاً در این دیدارها شور و حال خاصی در حالات ایشان مشاهده می‌شد؛ به‌گونه‌ای که علاقه‌مند بود دستان آنان را ببوسد. ایشان با توجه ویژه نسبت به خانواده‌های شهدا، از مردم می‌خواست مراقب رفتارشان با خانواده‌های شهدا باشند، سخنی نگویند که موجب ناراحتی آنها شود، خدمت‌گزار آنان باشند و برای خدماتی که انجام می‌دهند منتی بر آنان نگذارند؛ همچنین دربارهٔ رسیدگی به وضع خانواده شهدا، به مسئولان بنیاد شهید سفارش اکید می‌کرد ( (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی)).

امام‌خمینی در اندرزدادن به همسران شهدا، زندگی شرافتمندانه برای جلب رضای الهی و توجه به سنت حسنه ازدواج را توصیه می‌کرد تا با ازدواج خود یادگارهایی چون خود، مقاوم و ارزنده به جای گذارند. ایشان که با نصیحت‌های مشفقانه و پدرانه، فرزندان شاهد را مورد لطف و عنایت خود قرار می‌داد، آنان را فرزندان اسلام و پیامبر عظیم‌الشأن اسلام (ص) می‌دانست که باید بار امانت پدران شهیدشان که همان میراث عزت و رسم زندگی آنان است، به دوش کشند و با مادران داغدیده خود رفتاری نیکو داشته باشند.

از سوی دیگر، ایشان همه ملت را وارثان خون‌های ازدست‌رفته و بازماندگان شهدای به‌خون‌خفته می‌شمرد و خدمتگزاری به خانواده شهدا و ایثارگران و جانبازان را مجاهده در راه خدا می‌دانست؛ از همین‌رو پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و پس از آن، در مواقع مختلف رسیدگی به خانواده‌های شهدا و رفع نیازهای آنان را به مردم، علما و دولت توصیه می‌کرد؛ اجازه به برخی وکلای خود برای صرف سهم امام زمان(ع) در راه کمک به خانواده‌های شهدا، تشکیل هیئت‌هایی برای رسیدگی به نیاز این خانواده‌ها، تعیین پاداش و کمک مالی دایمی از سوی دولت، دستور تأسیس بنیاد شهید انقلاب اسلامی با در نظر گرفتن اولویت‌های فرهنگی، اقتصادی، استخدامی، بیمه درمانی و مانند آن برای خانواده شهدا و آسیب‌دیدگان انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، همچنین دستور به عموم دستگاه‌هایی اجرایی کشور برای سرعت عمل در رسیدگی به امور خانواده‌های شهدا و پرهیز از کارشکنی ازجمله این سفارش‌ها بود.

دولت و مسئولان نظام جمهوری اسلامی نیز برای ایجاد رفاه بیشتر خانواده شهدا، اقدامات مختلفی نظیر ایجاد تسهیلات برای ارتقای علمی در تمام مراحل تحصیلی، تأمین مسکن برای همسر و فرزندان شهدا، تأمین خدمات درمانی، خدمات و تسهیلات ازدواج و مانند آن در نظر گرفتند. امام‌خمینی که شخصاً رؤسای نهادهای مربوط به امور خانواده‌های شهدا، از قبیل بنیاد شهید انقلاب اسلامی، بنیاد مستضعفان و بنیاد پانزده خرداد را از میان نزدیک‌ترین یاران خود که از رهنمودهای ایشان بهره می‌بردند، منصوب می‌کرد، خدمت در بنیاد شهید را در رأس همه خدمت‌ها می‌دانست و به مسئولان این بنیاد توصیه می‌کرد قدر این خدمت ارزشمند را بدانند و از آن بالاترین بهره معنوی را ببرند. همچنین توجه و دقت در امور فرهنگی و تربیتی یادگاران شهیدان، جانبازان، مفقودان و اسیران را از کودکستان تا دانشگاه، به بهترین وجه توصیه می‌کرد ( (ببینید: بنیاد شهید انقلاب اسلامی)).

احکام فقهی شهدا

در اسلام غسل‌دادن و کفن‌کردن مرده مسلمان واجب است؛ اما شهیدِ میدان جنگ از این حکم استثنا شده‌است. گروه زیادی از فقها گفته‌اند مس بدن شهید نیز موجب غسل مس میت نیست. بنابر گفته فقها، ازجمله امام‌خمینی، شهیدِ میدان جنگ نه غسل دارد، نه کفن؛ بلکه باید با همان لباسی که بر تن دارد، دفن شود. ایشان دربارهٔ شهدای خارج از میدان جنگ، معتقد بود اگر در حالی‌که جنگ برپاست، شهید در خارج از معرکه افتاده و پیش از آنکه مسلمانان او را بیابند، جان خود را از دست بدهد، غسل و کفن ندارد؛ اما اگر خارج از معرکه جنگ، جان باخته باشد، هرچند شهید به‌شمار می‌رود، اما بنابر احتیاط واجب باید غسل و کفن شود.

ایشان همچنین معتقد بود اگر رزمنده‌ای در حال استراحت در سنگر به شهادت برسد غسل و کفن نیاز ندارد و حکم افرادی که برای تبلیغ یا کمک به رزمندگان در جبهه کشته شدند نیز همانند شهدا است؛ چنان‌که دفن شهید در جبهه در صورتی‌که هتک حرمتی به او نشود، مانعی ندارد و در صورتی که به شهر خود منتقل و در آنجا دفن می‌شود نیز نیازی به غسل و کفن ندارد و لازم است با لباسی که بر تن دارد، دفن شود.

پیوند به بیرون

مولود بیگی درونکلا، شهدا، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۵۲۷–۵۳۴.