حرص

حرص، آزمندی و زیاده‌روی در دنیاخواهی.

واژه‌شناسی

حرص به معنای زیاده‌روی در اشتیاق و خواستن یا تلاش برای رسیدن به چیزی است. همچنین به معنای شدت علاقه به آنچه آدمی طالب آن است، به کار رفته‌است. در زبان فارسی، به معنای آزمندی و زیاده‌جویی به کار می‌رود. در اصطلاح اخلاق حالتی است نفسانی که موجب می‌شود انسان بدون اینکه به حد معیّنی بسنده کند، به جمع‌آوری اموالی بپردازد که نیازی به آنها ندارد. ضد حرص، قناعت است که به معنای بسنده‌کردن آدمی به قدر نیاز و ضرورت است. امام‌خمینی نیز حرص را شدت اشتیاق نفس به دنیا و شئون آن می‌داند که کثرت تمسک به اسباب و توجه قلب به اهل دنیا لازمه آن است.

ازجمله واژه‌های مرتبط با حرص، «طمع»، «شحّ»، «شره» و «هلوع» است. طمع به معنای کوشش نفس برای طلب چیزی به جهت میل به آن و خواستن چیزی با امید دستیابی به آن است و در اصطلاح به معنای توقع‌داشتن در اموال دیگران است. شحّ، حرص بر منع خیر است و غریزه‌ای است در انسان که مقتضی حرص بر حب مال و بغض انفاق است. از این جهت نوعی بخل است. اما بخیل از آنچه در دست خویش است، منع می‌کند و صاحب شحّ از آنچه در دست دیگران است نیز منع می‌کند و دوست دارد مال مردم نیز از هر راهی به او برسد. شره، شدت حرص برخوردن و آمیزش است. هلوع به معنای شدت حرص و جزع و بی‌تابی شدید است.

پیشینه

حرص به معنای ناپسند آن، ازجمله صفات نکوهیده انسانی است که انسان از آغاز آفرینش دچار آن بوده‌است و ترک آن، ارزش شمرده می‌شود. در مکتب بودا، از مقامی به نام «ارهت» سخن به میان آمده‌است که اگر سالک به آن دست پیدا کند، نفس خود را از سستی شهوت، جهالت و آز و حرص آزاد کرده و در این صورت به کمال سعادت و لذت روحانی و آرامش حقیقی دست یافته‌است. در دین زرتشت، طمع ازجمله گناهان بزرگ به‌شمار می‌آید. در آیین یهود، در ده فرمان خداوند به حضرت موسی(ع) به‌صراحت از طمع به مال و ناموس دیگران نهی شده‌است. در آیین مسیحیت نیز بر ترک این رذیله و وارستگی از طمع و مادیات توصیه شده‌است. قرآن کریم نیز حرص را در امور دنیایی ناپسند دانسته‌است؛ اما در امور اخروی و هدایت امری پسندیده می‌داند و در روایات نیز حرص به دنیا نکوهش شده‌است.

علمای اخلاق با ریشه‌یابی و بیان آفات این صفت نفسانی، با تأکید بر ترک حرص و طمع، راه‌های درمان این دو رذیله اخلاقی را مطرح کرده‌اند. اهل معرفت حرص و طمع به امور مادی را از رذایل اخلاقی شمرده‌اند؛ اما طمع به امور معنوی را ازجمله مقامات عارفان (مقام رغبت) می‌دانند. امام‌خمینی، ضمن مباحث اخلاقی خود، به حقیقت حرص و جبلی‌بودن آن، ارتباط آن با حب دنیا و آثار آن پرداخته‌است؛ همچنین ایشان از ضرورت این صفت به معنای پسندیده آن برای انسان و تحدید و تعدیل آن از ناحیه دین سخن گفته‌است. ایشان در مباحث فقهی نیز ازجمله در باب اجتهاد و تقلید و آداب تجارت به صفت حرص اشاره کرده‌است.

حقیقت و اقسام حرص

در برخی روایات حرص ضد توکل، همچنین ضد قناعت آمده‌است. برخی اندیشمندان نیز حرص را ضد قناعت دانسته‌اند و برخی بر این باورند که اگر حرص فعل جوارحی باشد، ضد آن توکل است که به معنای تکلف شخص مشتاق در طلب دنیا، به جهت بی‌اعتمادی بر وکیل است. اما اگر فعل قلبی باشد، ضد آن قناعت است که به معنای حزن و غصه بر فوت امر زایدی است. اهل معرفت اصل حرص را ازجمله ویژگی‌های جبلّی و ذاتی انسان شمرده‌اند و آن را از فروع حب ذات دانسته‌اند که آدمی را به سعادت و کمال دعوت می‌کند؛ زیرا انسان به اموری که نافع به حال اوست، حریص است و از همین مسیر می‌تواند به رشد و تعالی برسد. با توجه به آیات و روایات، حرص و طمع به‌خودی‌خود امری ناپسند نیستند، بلکه با توجه به متعلق آنها نکوهش یا مدح می‌شوند؛ چنان‌که برای شدت علاقه پیامبر(ص) به ایمان و هدایت بندگان نیز حرص به کار رفته‌است؛ اما حرص یهود به دنیا نکوهش شده‌است. در روایات نیز حرص بر خیر نشانه انسان توبه‌کار و حرص بر عمل (صالح) نشانه محبان اهل بیت(ع) و حرص بر طاعت الهی ازجمله مصادیق حرص پسندیده‌است؛ چنان‌که در دعاها، طمع به فضل و رحمت الهی فراوان آمده‌است. در برابر، حرص ناپسند یکی از اصول کفر، اعظم فساد، نشانه فقر، سبب شقاوت، نفاق، غفلت، هلاکت و گاه پست‌ترین ذلت برای صاحبش شمرده شده‌است.

علمای اخلاق و عرفان حرص ناپسند را ازجمله رذایل اخلاقی به‌شمار می‌آورند که متعلق به قوه شهویه است و خبیث‌ترین و سخت‌ترین صفاتی است که مانع از کمال و نجات می‌شود و نیز به معنای صفتی نفسانی است که انسان را به اندوختن بیش از نیازش وامی‌دارد و از شعبه‌های حب دنیا و صفات مهلکه انسان است. امام‌خمینی صفت حرص را در انسان امری ذاتی می‌داند و در حرص، بیشتر به حرصِ ناپسند می‌پردازد و آن را از جنود جهل و از دام‌های بزرگ شیطان و مانند بعضی علمای اخلاق حرص را طرف افراط قوه شهویه که طالب دنیاست، می‌شمارد.

رابطه حرص و طمع

طمع کاربردهای مختلفی دارد و به معنای ناپسند و پسندیده به کار می‌رود. به معنای ناپسند آن مترادف با حرص به معنای چشم‌داشت به اموال دیگران است و به معنای پسندیده آن گاهی مترادف با امید یا آرزوست که معنایی مخالف با یأس و ناامیدی می‌یابد و به معنای توقع اجابت دعا از روی تفضل، بخشش گناهان از طرف پروردگار و واردشدن به بهشت و رضوان خداوند است. امام‌خمینی در طمع به هر دو مصداق ناپسند و پسندیده توجه کرده‌است. به باور ایشان، طمع پسندیده که ضد یأس است، معنایی قریب به «رجاء» دارد و ازجمله مقامات عارفان به‌شمار می‌آید؛ زیرا رجاء، امید به رحمت خداوند همراه با عمل است؛ ولی طمع، امید به رحمت الهی بدون ملاحظه عمل است؛ یعنی آدمی به حدی از معرفت می‌رسد که عمل خود را در برابر رحمت الهی نمی‌بیند و تنها چشم طمع به رحمت او دارد. طبق این معنا، طمع ازجمله جنود عقل به‌شمار می‌آید و موافق مقتضیات فطرت است، اما طمع بدون عمل بعید است از جنود عقل به‌شمار رود؛ زیرا در روایات ناپسند شمرده شده‌است. ایشان طمع به غیرحق و امیدواری به مخلوق را شاخه‌ای از شاخه‌های شرک و ازجمله وسوسه‌های شیطان و بر خلاف فطرت می‌داند که سبب غفلت می‌شود و حجابی است که قلب را تاریک می‌سازد و آدمی را گرفتار دام‌های ابلیس می‌کند، تا آنجا که وی را از ساحت مقدس حق دور و از معارف حق مهجور می‌کند. امام‌خمینی همانند دیگران قوای انسانی را چهار قوه عاقله و واهمه (شیطنت)، غضبیه و شهویه می‌داند که هیچ‌کدام پایانی ندارند و هر کدام از این قوا فروع دارند که حرص و طمع ازجمله فروع قوه شهویه به حساب می‌آیند.

عوامل حرص

در برخی آیات قرآن از عوامل حرص، مانند ناامیدی از نعمت‌های آخرت و گمان به جاودانگی در صورت جمع مال سخن به میان آمده‌است. در روایات نیز ازجمله عوامل صفت حرص، جهل و سوء ظن به خداوند ذکر شده‌است. اندیشمندان اسلامی ازجمله عوامل حرص را حب دنیا، خروج از اعتدال در قوه شهویه، قناعت‌نکردن و دل‌سپردن به آرزوهای دراز، به‌ویژه برای افراد فقیر، شرک به خدا و رویگردانی از او و وسوسه‌های شیطانی برشمرده‌اند.

امام‌خمینی با توجه به ارتباط مستقیم حب دنیا و خطاها و گناهان انسان، ریشه حرص را حب نفس و مقام و حب دنیا می‌داند؛ زیرا حب دنیا ریشه تمام بیماری‌های نفسانی است. به باور ایشان، هر لذتی که محدود به حدود الهی نباشد، انسان را به عالم طبیعت نزدیک می‌کند و علاقه قلبی او را به آن زیادتر می‌سازد و از حقیقت خود دور می‌سازد؛ زیرا او به دنبال هر لذت، لذت دیگری طلب خواهد کرد و همین او را به حرص و طمع رسیدن به تمام لذات طبیعی می‌کشاند، پس حرص و طمع نه‌تنها ازجمله فروع حب دنیا، بلکه ازجمله لوازم حب دنیا به‌شمار می‌آیند. به باور ایشان، طمع انسان به غیر حق‌تعالی ناشی از جهل به مقام ربوبی و قدرت، عطوفت و رحمت اوست.

آثار حرص

قرآن کریم یهودیان را به سبب شدت حرص بر دنیا نکوهش می‌کند. در روایات آثار زیانبار حرص ذکر شده‌است؛ ازجمله افتادن در رنج و زحمت، حصول ناراحتی فکری و نگرانی، حزن و خوف و اضطراب دایم، ذلت و بی‌آبرویی و وقوع در هلاکت و شقاوت. عالمان اخلاق نیز حرص را سبب هلاکت و گمراهی انسان و کشیده‌شدن او به اخلاق زشت و سلب آرامش و سکونت نفس انسان می‌دانند، به خلاف قناعت که سبب طمأنینه می‌شود. امام‌خمینی برای حرص آثاری برشمرده است؛ ازجمله:

1. حرص مانع حریت و کمال انسانی است و سبب می‌شود که شخص برای رسیدن به امور دنیوی در برابر کسانی که مورد طمع او هستند، متملق و متواضع شود.
2. مبتلایان به حرص گرفتار جهنم اخلاق و صفات خواهند شد که مقامی پست‌تر و سخت‌تر از جهنم اعمال است.
3. حرص سبب سلب آرامش و طمأنینه از نفس می‌شود و انسان را گرفتار اضطراب و تزلزل خاطر دایم می‌کند و چون غالباً حاجت او روا نمی‌شود، آتش حرص و طمع او خاموش نمی‌شود و روزبه‌روز توجهش به دنیا افزون می‌شود تا اینکه فضای جان و روح وی را حب دنیا پر می‌کند؛
4. حرص سبب محبت و تعلق بیش از حد به لذایذ طبیعی می‌شود؛ به گونه‌ای‌که با حرص و ولع، انسان مواهب دنیوی را برای خود می‌خواهد و همین زیادت‌جویی و افراط در طلب، مانع رشد و تعالی او در جهات انسانی می‌شود. همچنین در مواردی انسان از هر راهی، حتی ظلم به دیگران، برای رسیدن به جاه و مقام استفاده می‌کند یا به سبب حرص جمع مال، واجبات مالی الهی، همچون خمس و زکات را ترک می‌کند. در برابر، قطع طمع از مخلوق ریشه بسیاری از کمالات و سبب بسیاری از اعمال نیکو و ترک اعمال زشت می‌شود و نتیجه آن توحید فعلی است که از مقامات بزرگ اهل معرفت است. امام‌خمینی معتقد است اینکه بنا بر برخی روایات، تمام خیرات در قطع طمع از مردم جمع شده، به جهت آن است که قطع طمع از مردم، راه انقطاع به حق‌تعالی و وصول به باب‌الله را می‌گشاید.

راه‌های درمان

برخی آیات قرآن راه‌های درمان حرص را نماز و محافظت بر آن و یاد نعمت‌های الهی شمرده‌است. عالمان اخلاق نیز دو راه کلی علمی و عملی برای درمان حرص مطرح کرده‌اند؛ ازجمله راه‌های علمی:

1. تفکر در آفات جمع مال و زحمت آن؛
2. مطالعه احوال گذشتگان و تأمل و بررسی این نکته که اقوام گذشته با وجود نعمت‌های فراوان دنیوی، با کفر و عناد به هلاکت رسیدند؛ اما در برابر، انبیا(ع) و اولیای الهی به اندکی از دنیا بسنده کردند و به کمال و عزت و سعادت رسیدند
3. توجه به اینکه در قناعت، عزت بی‌نیازی از دیگران است، بر خلاف حرص و طمع که در آنها ذلت نیاز به دیگران نهفته‌است.

علمای اخلاق در درمان عملی حرص ازجمله به این امور توجه داده‌اند:

1. میانه‌روی در امر معیشت و سیر بر طریق قناعت؛
2. رهاکردن آرزوهای دراز برای آینده که سبب اضطراب و نگرانی می‌شود
3. بی‌توجهی به بالاتر از خود، بلکه لازم است شخص در بهره‌مندی‌های دنیوی به پایین‌تر از خود نظر کند؛ زیرا شیطان در صدد است با متوجه‌کردن انسان به بالاتر از خود، در امور مادی، او را در جلب منافع بیش از حد دنیوی حریص سازد.

امام‌خمینی نیز برای درمان حرص دو راه کلی علمی و عملی را پیشنهاد می‌دهد. راه علمی، اندیشه و تأمل در ثمره‌ها و مضرات امور دنیوی و مفاسد این صفت است؛ زیرا حرص شدت اشتیاق به دنیاست و انسان از این طریق به این معرفت خواهد رسید که معارف الهی و توحید و حق‌جویی با حب دنیا متضادند و همچنین طمأنینه و سکونت و آرامش قلبی با حب دنیا جمع نمی‌شوند. راه عملی، ریشه‌کن‌کردن حب دنیاست، به واسطه عمل‌کردن ضد آنچه آدمی به آن علاقه دارد؛ مثلاً اگر علاقه بیش از حد به مال دارد، با دادن صدقات واجبه و مستحبه ریشه این علاقه را در دل از میان ببرد، بلکه انسان در سایه ریاضت و مجاهدت در عمل به این روش‌ها، ریشه مفاسد اخلاقی را که حب به دنیاست، از دل بیرون می‌کند و در نتیجه رذایلی، چون حرص و طمع از مملکت وجود او خارج می‌شود، تا جایی که می‌تواند حرص و طمع را به قناعت و عزت تبدیل کند و در سایه ترک طمع از دست مردم و یأس از مخلوقات و اعتماد به خدای تعالی به مرتبه‌ای از توحید فعلی برسد که هیچ عاملی را در عالم، غیر از خداوند مؤثر نبیند.

منابع

محسن میرزاپور، «حرص»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۳۴۲.