کودتای نوژه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (انتقال از رده:حوادث پس از انقلاب به رده:رویدادهای بعد از انقلاب ردهانبوه) |
||
| (۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات واقعه | {{جعبه اطلاعات واقعه | ||
|عنوان = کودتای نوژه | |عنوان = کودتای نوژه | ||
|تصویر = | |تصویر =کودتای نوژه.jpg | ||
|اندازه تصویر= | |اندازه تصویر= | ||
|توضیح تصویر = | |توضیح تصویر = | ||
|نام‌های دیگر = عملیات نقاب | |نام‌های دیگر = عملیات نقاب | ||
|شرح ماجرا = حمله نظامی هوایی و زمینی به مراکز مهم | |شرح ماجرا = حمله نظامی هوایی و زمینی به مراکز مهم | ||
|طرفین = | |طرفین = | ||
|زمان = بهار ۱۳۵۹ | |زمان = بهار ۱۳۵۹ | ||
|دوره = | |دوره = | ||
|مکان = | |مکان = | ||
|علت = | |علت = | ||
|اهداف = براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران | |اهداف = براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران | ||
|عاملان = | |عاملان = آمریکا، برخی دولت‌های اروپایی، [[اسرائیل]]، برخی دولت‌های عرب ([[مصر]]، [[عربستان]] و [[عراق]]) و شماری از مخالفان داخلی جمهوری اسلامی ایران ازجمله سلطنت‌طلبان | ||
|نتایج = | |نتایج = | ||
|پیامدها = شکست کودتا | |پیامدها = شکست کودتا | ||
|تلفات = | |تلفات = | ||
|واکنش‌ها = | |واکنش‌ها = | ||
|مرتبط = | |مرتبط = | ||
}} | }} | ||
'''کودتای نوژه'''، توطئه براندازی | '''کودتای نوژه'''، توطئه براندازی [[جمهوری اسلامی ایران|نظام جمهوری اسلامی ایران]] از طریق نظامی، تیر ۱۳۵۹. | ||
کودتا به معنای توطئه و اقدام ناگهانی شماری از نظامیان یک کشور برای براندازی حکومت است. وضعیت بحرانی روزهای آغازین بعد از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب]] و ازهم‌پاشیدگی [[قوای مسلح|ارتش]]، موجب شد دشمنان انقلاب به گمان براندازی نظام، به طراحی کودتا اقدام کنند. برنامه‌ریزی کودتا برای ۱۹ تیر ۱۳۵۹ و در دو مرحلۀ هوایی و زمینی صورت گرفته بود. بمباران بیت امام‌خمینی و کشتن ایشان، همچنین ایجاد حکومتی با ریاست [[شاپور بختیار|بختیار]]، جزء اهداف اصلی کودتاگران بود. | |||
در بامداد ۱۸تیر، خلبان مأمور بمباران بیت امام‌خمینی، شبانه [[مسئولان و کارگزاران|مسئولان]] را از کودتا آگاه کرد و موجب خنثی‌سازی کودتا در عصر همان روز شد. حدود پانصد نفر از عوامل کودتای نوژه دستگیر و محاکمه شدند. | |||
در تحلیل [[امام‌خمینی]]، کودتاگران به‌اشتباه [[حکومت اسلامی]] را با حکومت‌های بی‌ریشه جهان مقایسه کرده بودند. ایشان برخی علل ناکامی کودتا در [[جمهوری اسلامی|جمهوری اسلامی ایران]] را پیوند دولت و ملت، حضور [[مردم]] در صحنه و امداد و عنایات الهی عنوان کرد. | |||
== معرفی == | == معرفی == | ||
«کودتا» واژه‌ای فرانسوی<ref>عمید، فرهنگ فارسی، ۹۹۱.</ref> به معنای توطئه و اقدام ناگهانی شماری از نظامیان یک کشور برای براندازی حکومت یا تغییردادن رژیم است<ref>آشوری، دانشنامه سیاسی، | «کودتا» واژه‌ای فرانسوی<ref>عمید، فرهنگ فارسی، ۹۹۱.</ref> به معنای توطئه و اقدام ناگهانی شماری از نظامیان یک کشور برای براندازی حکومت یا تغییردادن رژیم است<ref>آشوری، دانشنامه سیاسی، ۱۴۰–۱۴۱.</ref> که بیشتر با تصرف مراکز مهم اطلاع‌رسانی و ارتباطی و بناهای مهم دولتی آغاز می‌شود.<ref>آشوری، دانشنامه سیاسی، ۱۴۱.</ref> در تیر ۱۳۵۹ قرار بود گروهی از نظامیان با عملیاتی از پایگاه هوایی نوژه همدان، نظام جمهوری اسلامی ایران را با قوای نظامی از میان ببرند که با شکست مواجه شدند. این اقدام به علت فرماندهی آن در پایگاه هوایی شهید محمد نوژه (پایگاه سوم شکاری ارتش)، از خلبانان شهید در مبارزه با [[ضد انقلاب|ضدانقلاب]] پاوه، به کودتای نوژه معروف شد.<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۰۵.</ref> | ||
== زمینه‌های کودتا == | |||
[[ایران]] با [[پیروزی انقلاب اسلامی]] به استقلال سیاسی رسید. منافع نامشروع [[آمریکا]] در ایران از میان رفت و از دامنه نفوذ این کشور در منطقه کاسته شد. تلاش آمریکا و غرب برای نفوذ در بدنه نظام و همراه‌کردن رهبران انقلاب با خود به جایی نرسید.<ref>مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۲/۲۶۳–۲۶۴؛ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۱۲۳.</ref> آمریکا طرح‌های خونینی برای کاهش [[قدرت]] و سرنگونی نظام اسلامی به اجرا گذاشت<ref>سلیمی، ارمغان دموکراسی، ۲۶۶؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۸۴.</ref> که حمله به ایران با دستاویز آزادکردن گروگان‌های متهم به [[جاسوسی]] از آن جمله بود.<ref>کیه‌زا، هدف تهران، ۱۳۶.</ref> در پی [[تجاوز نظامی آمریکا به طبس|شکست آمریکا در صحرای طبس]] در ۵ اردیبهشت ۱۳۵۹،<ref>جردن، بحران، ۳۴۵–۳۴۸.</ref> جایگاه آمریکا در جهان تحقیر شد و دو برنامه حمله نظامی همه‌جانبه به ایران توسط کشوری سوم و کودتای نظامی در دستور کار قرار گرفت که در نهایت طرح کودتا اولویت یافت.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۹۰–۹۱؛ دزفولی، کودتای نوژه و حزب جمهوری اسلامی، ۱۱.</ref> با پیشینه موفقیت آمریکا در ساقط‌کردن دولت ملی [[محمد مصدق]] با [[کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲]]،<ref>برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۳۳۸.</ref> وضع بحرانی کشور، توطئه و درگیری گروه‌های معارض و تجزیه‌طلب،<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۴۴–۱۴۶.</ref> ازهم‌پاشیدگی و بی‌نظمی یگان‌های ارتش<ref>مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۲/۲۶۸.</ref> و نارضایتی وابستگان و مقامات رژیم پهلوی، آمریکا گمان می‌کرد بتواند تغییرات اساسی پدیدآورد و نظام جمهوری اسلامی ایران را با انواع توطئه‌ها ازجمله کودتا براندازد؛<ref>برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۱۲۴.</ref> چنان‌که سازمان سیا در بحبوحه انقلاب اسلامی نیز در صدد کودتا علیه آن برآمد که موفق نشد.<ref>هایزر، مأموریت مخفی هایزر در تهران، ۴۵۳–۴۵۴.</ref> {{ببینید|تجاوز نظامی آمریکا به طبس}} | |||
== طراحی کودتا == | |||
طراحان اصلی کودتای نوژه، آمریکا، برخی دولت‌های اروپایی، [[اسرائیل]]، برخی دولت‌های عرب ([[مصر]]، [[عربستان]] و [[عراق]]) و شماری از مخالفان داخلی جمهوری اسلامی ایران ازجمله سلطنت‌طلبان بودند.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۵۷–۱۵۸ و ۲۰۵.</ref> سازمان سیا چند ماه پس از پیروزی انقلاب، محمدباقر بنی‌عامری سرهنگ بازنشسته ژاندارمری را با [[شاپور بختیار]] پیوند داد.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۴۹.</ref> عوامل کودتا با کمک سازمان سیا از ماه‌ها پیش از کودتا به جذب و آموزش عناصر برانداز پرداختند<ref>تهامی، سیاست آمریکا در قبال ایران طی دوره جنگ تحمیلی، ۱۶۸.</ref> و با تحریک احساسات ملی و نظامی<ref>بایرامی، کشف توطئه کودتا در پایگاه هوایی شهید نوژه، ۱۵۸.</ref> و وعده منصب و پخش پول، گروهی از نظامیان و خلبانان را فریفتند<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۴۴.</ref> و به گزارشی سی فروند هواپیما و شصت خلبان و پانصد نظامی را برای این برنامه آماده کردند.<ref>موسوی، کودتا و ضد کودتا، ۱۸۹؛ مرادزاده، تحلیلی بر رخداد کودتای نوژه، ۳۳.</ref> فراهم‌سازی بخشی از اسلحه و مهمات کودتاگران نیز بر عهده عراق بود.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۴.</ref> برای امنیتی جلوه‌دادن فضای کشور، ارتفاعات مرزی ایران در ماه‌های نزدیک به کودتا شاهد افزایش حملات هوایی و زمینی ارتش عراق بود.<ref>برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۱۲۹–۱۳۰.</ref>{{ببینید|شاپور بختیار}} | |||
کودتاگران با آگاهی از نقش مذهب در [[ایران]]، با تزویر و فضاسازی، موافقت برخی روحانیان مخالف جریان کلی انقلاب را جلب کردند تا با نشاندن آنان به جای [[امام‌خمینی]] مشروعیت کسب کنند و از مقاومت مردم در برابر کودتا بکاهند.<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۴۳۵؛ بسطامی و جوهری، نافرجامی نوژه، ۳۶.</ref> در نظر آنان بهترین گزینه [[سیدکاظم شریعتمداری]] بود. مواضع سیاسی وی با امام‌خمینی در تعارض بود و به ادعای امریکایی‌ها، آنان از گذشته با شریعتمداری ارتباط داشتند<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۴۳۴–۴۳۵ و ۴۳۷.</ref> و بختیار مدعی بود در دوران نخست‌وزیری از حمایت وی برخوردار بوده است.<ref>مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۳/۳۲۳.</ref> کودتاگران پیش از کودتا با شریعتمداری در [[قم]] دیدار کردند و مدعی شدند موافقت ضمنی وی را به دست آورده‌اند. قرار بود وی پس از پیروزی به [[تهران]] منتقل شود و با صدور پیامی کودتا را تأیید کند.<ref>بسطامی و جوهری، نافرجامی نوژه، ۳۶–۳۷؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۱، ۲۱۹، ۳۶۹ و ۳۷۵–۳۷۶.</ref> امام‌خمینی نیز از همراهی [[حزب خلق مسلمان]] با کودتای نوژه سخن گفته است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۸۰.</ref> به ادعای کودتاچیان، روحانیان دیگری نیز مستقیم یا غیر مستقیم با شبکه کودتا در ارتباط بوده‌اند.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۱.</ref> سازمان پارس،<ref>سرابندی، کودتای شب، ۸۵.</ref> سران حزب ایران، کادر رهبری و شاخه سیاسی جبهه اتحاد ملی نیز در این ماجرا دخیل بودند<ref>سرابندی، کودتای شب، ۱۹–۲۰.</ref> و موافقت [[حزب دموکرات کردستان ایران|حزب دموکرات]] و [[حزب کومله کردستان|کومله کردستان]] را نیز جلب کرده بودند.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۵۳.</ref> به گفته برخی، [[چریک‌های فدایی خلق]] و [[مجاهدین خلق ایران|مجاهدین خلق]] نیز توافق کرده بودند در برابر آزادی فعالیت سیاسی بی‌طرف بمانند.<ref>غضنفری، آمریکا و براندازی جمهوری اسلامی ایران، ۱۸۸–۱۸۹.</ref>{{ببینید|حزب جمهوری خلق مسلمان|سیدکاظم شریعتمداری}} | |||
[[ایران]] با | |||
[[شاپور بختیار|بختیار]] به عنوان مجری طرح و پشتیبان عملیات،<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۰۰.</ref> در ستاد پاریس مستقر بود. سازمان نقاب (نجات قیام ایران بزرگ) با شورای سه‌نفره (ابوالقاسم خادم، مشاور بختیار در امور امنیت ملی و عضو حزب ایران، رضا مرزبان از نزدیکان بختیار و از رهبران جبهه اتحاد ملی و از اعضای ستاد بختیار در پاریس و پرویز قادسی از افسران رژیم [[محمدرضا پهلوی]] و شهردار سابق آبادان) و با سه شاخه نظامی به ریاست محمدباقر بنی‌عامری، شاخه سیاسی به ریاست پرویز قادسی و شاخه پشتیبانی به ریاست منوچهر قربانی‌فر (رئیس شرکت کشتیرانی استارلاین)، در ماجرا فعال بود و سازماندهی کودتا را ابوالقاسم خادم و سپس جواد مرزبان بر عهده داشتند.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۹۵–۳۰۰.</ref> پایگاه هوایی نوژه همدان به عنوان کانون اصلی عملیات براندازی برگزیده شد. این پادگان به جنگ‌افزارهای سنگین مجهز بود و سران کودتا با ساختمان و پرسنل آن آشنا بودند که می‌توانست ماه‌ها از عملیات پشتیبانی کند.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۰۸؛ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۲۳.</ref> فرماندهی اشغال پایگاه نوژه به عهده سرهنگ آذرتاش و پس از تصرف آن، رهبری عملیات هوایی در اختیار تیمسار محققی (فرمانده پایگاه در دوره پهلوی) قرار می‌گرفت.<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۳۳.</ref> | |||
[[شاپور بختیار|بختیار]] به عنوان مجری طرح و پشتیبان عملیات،<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۰۰.</ref> در ستاد پاریس مستقر بود. | |||
==مراحل اجرا== | == مراحل اجرا == | ||
قرار بود کودتای نوژه در تاریخ پنج‌شنبه ۱۹/۴/۱۳۵۹ طی دو مرحله هوایی و زمینی انجام شود. سرنگونی [[دولت جمهوری اسلامی ایران]] و برقراری حکومت‌نظامی و ایجاد حکومتی به سبک غرب با ریاست بختیار هدف اصلی بود.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۱۰؛ کیهان، روزنامه، ۲۳/۴/۱۳۵۹.</ref> برنامه عملیاتی آن، تجمع کودتاچیان در پارک لاله تهران و حرکت به سوی همدان و اشغال پایگاه هوایی | قرار بود کودتای نوژه در تاریخ پنج‌شنبه ۱۹/۴/۱۳۵۹ طی دو مرحله هوایی و زمینی انجام شود. سرنگونی [[دولت جمهوری اسلامی ایران]] و برقراری [[حکومت‌نظامی]] و ایجاد حکومتی به سبک غرب با ریاست بختیار هدف اصلی بود.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۱۰؛ کیهان، روزنامه، ۲۳/۴/۱۳۵۹.</ref> برنامه عملیاتی آن، تجمع کودتاچیان در پارک لاله تهران و حرکت به سوی همدان و اشغال پایگاه هوایی نوژه و پرواز خلبانان به سوی تهران بود.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۷۳ و ۳۰۸.</ref> بمباران بیت امام‌خمینی و ستاد مشترک و پادگان‌های مهم [[کمیته انقلاب]] و [[سپاه پاسداران]] و فرودگاه مهرآباد و دفتر نخست‌وزیری،<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۱۴.</ref> بمباران [[مدرسه فیضیه]]،<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۳۴.</ref> تسخیر صدا و سیما و دستگیری و از میان‌بردن رهبران نظام اسلامی جزو برنامه‌های کودتاگران بود.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۱۵–۲۱۹.</ref> کشتن [[امام‌خمینی]] محور اصلی پیروزی کودتاگران به‌شمار می‌رفت؛ زیرا آنان از نقش امام‌خمینی در میان مردم آگاه و در هراس بودند که ایشان با یک جمله همه برنامه آنان را به‌هم بریزد؛<ref>دزفولی، کودتای نوژه و حزب جمهوری اسلامی، ۱۱.</ref> بنابراین برای نابودی ایشان چند هواپیما با مهمات سنگین، چهار بمب خوشه‌ای هر کدام شامل ۶۵۰ بمب تأخیری و دو موشک ماوریک (موشک هوا به زمین هدایت‌شونده مجهز به سیستم هدف‌یاب مادون قرمز) در نظر گرفته بودند.<ref>پورجباری، مروری بر کتاب کودتای نوژه (کودتای شبکه نقاب)، ۲۰۱.</ref> | ||
کودتاگران تلفات انسانی گسترده‌ای پیش‌بینی کرده بودند. برخی عناصر اصلی کودتا از امکان قتل پنج میلیون نفر از طرفداران نظام اسلامی خبر داده بودند.<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۴۲.</ref> قرار بود هواپیماهای عملیاتی در صورت نیاز از فرودگاه‌های کشورهای حاشیه [[خلیج فارس]] یا ناوهای | کودتاگران تلفات انسانی گسترده‌ای پیش‌بینی کرده بودند. برخی عناصر اصلی کودتا از امکان قتل پنج میلیون نفر از طرفداران نظام اسلامی خبر داده بودند.<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۴۲.</ref> قرار بود هواپیماهای عملیاتی در صورت نیاز از فرودگاه‌های کشورهای حاشیه [[خلیج فارس]] یا ناوهای آمریکا در منطقه استفاده کنند.<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۴۲.</ref> سازمان جاسوسی آمریکا (سیا) به کودتای نقاب، امید بسیاری بسته بود و آن را ضربه نهایی بر پیکر نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران می‌پنداشت و اهمیت و موفقیت آن را بیش از [[جنگ عراق علیه ایران|تجاوز نظامی رژیم بعثی عراق]] ارزیابی کرده بود و اعلامیه پیروزی نیز آماده شده بود.<ref>دزفولی، کودتای نوژه و حزب جمهوری اسلامی، ۱۱.</ref> | ||
==کشف و مقابله== | == کشف و مقابله == | ||
برخی شخصیت‌های انقلاب از سیطره اطلاعاتی بر کودتا پیش از دستگیری کودتاچیان خبر داده‌اند.<ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۲/۴/۱۳۵۹، ۲.</ref> [[حزب توده]] نیز مدعی کشف کودتا بود؛<ref>بایرامی، کشف توطئه کودتا در پایگاه هوایی شهید نوژه، ۱۶۳.</ref> اما | برخی شخصیت‌های انقلاب از سیطره اطلاعاتی بر کودتا پیش از دستگیری کودتاچیان خبر داده‌اند.<ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۲/۴/۱۳۵۹، ۲.</ref> [[حزب توده]] نیز مدعی کشف کودتا بود؛<ref>بایرامی، کشف توطئه کودتا در پایگاه هوایی شهید نوژه، ۱۶۳.</ref> اما احسان طبری این ادعا را تکذیب کرده است.<ref>طبری، کژراهه، ۳۰۹.</ref> همه برنامه‌های کودتا تا روز دوشنبه، سه روز پیش از کودتا، بنابر برنامه پیش رفت.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۴۷.</ref> به گفته [[سیدعلی خامنه‌ای]]، نماینده وقت امام‌خمینی در [[شورای عالی دفاع ملی|شورای عالی دفاع]]، در بامداد چهارشنبه ۱۸/۴/۱۳۵۹، خلبان مأمور بمباران بیت امام‌خمینی، از همکاری با دشمنان انقلاب اسلامی پشیمان شد و به تشویق مادرش، شبانه ایشان را از کودتا آگاه کرد.<ref>(خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۳۰/۱/۱۳۷۴، ۱۴؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۶۴–۲۶۶)</ref> اندکی بعد نیز یکی از درجه‌داران ارتش، بخش دیگری از برنامه‌های معارضان را فاش کرد.<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۴۳–۱۴۵.</ref> خنثی‌سازی کودتا عصر همان روز به دست تیم‌های عملیاتی آغاز شد. پارک لاله تهران، پایگاه نوژه و جاده‌های منتهی به آن در نظارت نیروهای عملیاتی قرار گرفت. تعدادی از عوامل عملیاتی ماجرا در پارک لاله دستگیر شدند و شماری خود را به نزدیکی پایگاه رساندند و عوامل اصلی فرار کردند<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۲۵.</ref> و پنج نفر از کودتاچیان در نزدیکی پایگاه در درگیری کشته شدند.<ref>کیهان، روزنامه، ۲۳/۴/۱۳۵۹، ۱۶.</ref> همچنین بنی‌عامری و قربانی‌فر و قادسی، از عناصر اصلی کودتا، به کمک [[ضد انقلاب|ضدانقلاب]] به خارج از کشور گریختند<ref>پورجباری، مروری بر کتاب کودتای نوژه (کودتای شبکه نقاب)، ۲۰۳.</ref> و بدین‌سان طرح خطرناک کودتا به دست عناصر [[مؤمن]] ارتش خنثی شد.<ref>(خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۳۰/۱/۱۳۷۴، ۱۴)</ref> طرح ناموفق کودتای نوژه و حوادث پس از آن برای سیا هزینه‌های سنگینی دربرداشت. بنیاد هریتیج در پی شکست‌های متوالی آمریکا از ایران، انقلاب ایران را انقلابی پایدار خواند که در آینده نزدیک، انقلاب و کودتا علیه آن ممکن نیست.<ref>کیهان هوایی، مجله، ۱۲/۱۲/۱۳۶۶، ۲۳.</ref> | ||
==موضع‌گیری امام‌خمینی== | == موضع‌گیری امام‌خمینی == | ||
[[امام‌خمینی]] با اشاره به نقش قدرتمندان شرق و غرب، به‌ویژه [[ | [[امام‌خمینی]] با اشاره به نقش قدرتمندان شرق و غرب، به‌ویژه [[آمریکا]] در کودتا،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۳۷۰.</ref> اقدام کودتاگران را که تصور می‌کردند تنها با بمباران چند مرکز و کودتای مسلحانه، می‌توان بر مردمی که از زن و مرد در صحنه حاضرند، حکومت کرد حماقت نامید و تأکید کرد محال است سی و پنج میلیون جمعیت حاضر و مجهز را که خداوند به میدان آورده است، [[کارتر]] یا [[شاپور بختیار]] از صحنه بیرون کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۱۸ و ۲۹.</ref> ایشان در برابر ماجرا قاطعانه موضع گرفت و مدبرانه آن را [[مدیریت]] کرد و با وجود امکان بمباران جماران و اصرار اطرافیان بر انتقال ایشان به جایی امن، حاضر به ترک جماران نشد.<ref>موسوی، کودتا و ضد کودتا، ۱۹۸.</ref> ایشان [[جمهوری اسلامی ایران]] را دارای ویژگی‌هایی شمرد که مانع از موفقیت کودتا در آن است و [[انقلاب اسلامی]] هیچ ترسی از این‌گونه اقدامات ندارد. پیوند دولت و ملت، حضور مردم در صحنه و مقابله با [[دشمن|دشمنان]]، امداد و عنایات الهی از آن جمله است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۹، ۲۳ و ۲۹.</ref> ایشان طراحان کودتا را ناآشنا با ماهیت انقلاب اسلامی معرفی کرد که برای دستیابی به اهداف مادی، دست به این جنایت زده‌اند و آن را کاری بچه‌گانه و شرارتمآبانه خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۲۴.</ref> که در صورت عدم افشای آن نیز مردم در برابر آن ایستاده و آنان را شکست داده بودند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۲۹.</ref> | ||
در تحلیل امام‌خمینی، | در تحلیل امام‌خمینی، کودتاگران به‌اشتباه حکومت اسلامی را با دولت‌های دیگر مقایسه کرده بودند؛ در حالی‌که نظام اسلامی با هیچ‌یک از این حکومت‌های بی‌ریشه جهان قیاس‌شدنی نیست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۲۴.</ref> امام‌خمینی از [[مصر]] و [[عراق]]، که با دادن پایگاه و [[ابزار جنگی|اسلحه]] در اجرای کودتا با آمریکا همکاری کردند، [[انتقاد]] کرد و بر ناتوانی آنان در برابر انقلاب اسلامی تأکید ورزید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۷۴.</ref> ایشان همچنین از همراهی برخی [[ملی‌گرایی|ملی‌گرایان]] و مدعیان طرفداری از منافع خلق با کودتا انتقاد کرد و مردم را در جریان نقش آنان در کودتا قرار داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۷۶.</ref> و برای جلوگیری از وقوع هرگونه خرابکاری و توطئه، بر حفظ [[وحدت]] و انسجام نیروهای انقلاب و پرهیز از اختلاف میان [[قوای مسلح]] تأکید ورزید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۱۰، ۲۰ و ۴۰.</ref> ایشان بعدها با انتقاد از افرادی که در لباس [[روحانیت]] با افراد برانداز همراهی نشان دادند، از آنان به عنوان روحانی‌نمایان دین‌فروش و شکستخوردگان دیروز و سیاست‌بازان امروز یاد کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۸۰.</ref> | ||
==کیفر و عفو کودتاچیان== | == کیفر و عفو کودتاچیان == | ||
پس از خنثی‌سازی کودتا، حدود پانصد نفر از عوامل کودتای نوژه دستگیر شدند که در دادگاه نظامی به جرمشان رسیدگی شد.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۸۷.</ref> امام‌خمینی کسانی را که مستقیم در کودتا شرکت داشتند، براساس [[قرآن کریم]]،<ref>مائده، ۳۳.</ref> مفسد دانست که بدون استثنا حکم قتل بر آنان جاری می‌شود و | پس از خنثی‌سازی کودتا، حدود پانصد نفر از عوامل کودتای نوژه دستگیر شدند که در دادگاه نظامی به جرمشان رسیدگی شد.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۸۷.</ref> امام‌خمینی کسانی را که مستقیم در کودتا شرکت داشتند، براساس [[قرآن کریم]]،<ref>مائده، ۳۳.</ref> مفسد دانست که بدون استثنا حکم قتل بر آنان جاری می‌شود و هیچکس حق ندارد دربارهٔ آنان [[عفو عمومی|عفو]] یا مسامحه‌ای روا دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۴۴–۴۵.</ref> به اعتراف دستگیرشدگان، رهبران کودتا برای به هدف رسیدن، از کشتن میلیون‌ها نفر از مخالفان رویگردان نبودند.<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۴۲.</ref> شماری از کودتاچیان در دادگاه‌های انقلاب ارتش به [[اعدام]] محکوم شدند؛<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۵۱.</ref> اما بیشتر دستگیرشدگان فریب‌خوردگانی بودند که امام‌خمینی با شرط احراز اغفال آنان، اطمینان از خیانت‌نکردن در فضای جنگ با عراق و معارضه‌نکردن با انقلاب، با عفو آنان موافقت کرد.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۴۳–۳۴۴.</ref> ایشان پس از چندی، جز شماری انگشت‌شمار، بقیه دستگیرشدگان را بخشید و به آنان اجازه داد به خدمت برگردند، حتی برخی از آنان، به عنوان خلبان شکاری بمب‌افکن، برای دفاع از کشور به جبهه رفتند. این افراد سرشار از اعتماد و امیدوار به آینده کمترین کوتاهی در جنگ روا نداشتند.<ref>نراقی، از کاخ شاه تا زندان اوین، ۳۴۹.</ref> شماری از همین خلبانان فریب‌خورده در مقابله با [[جنگ عراق علیه ایران|تهاجم رژیم عراق]] به [[شهادت]] رسیدند.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۴۳.</ref> | ||
پس از محاکمه عوامل دخیل در کودتا در تاریخ ۲۶ و ۲۷ تیر ۱۳۵۹، امام‌خمینی در فرمانی به سرهنگ | پس از محاکمه عوامل دخیل در کودتا در تاریخ ۲۶ و ۲۷ تیر ۱۳۵۹، امام‌خمینی در فرمانی به سرهنگ جواد فکوری، وزیر دفاع وقت، دستور داد به وضع بازماندگان معدومان رسیدگی شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۳.</ref> هیئتی مأمور رسیدگی شد و پس از بررسی، پیشنهادهایی جهت رفاه حال بازماندگان ارایه داد؛ ازجمله پرداخت کمک‌هزینه زندگی و پرداخت وام به خانوادههای آنان.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۳.</ref> امام‌خمینی با پذیرش پیشنهادها ابراز امیدواری کرد بازماندگان بتوانند در دامان [[اسلام]] و ملت اسلامی در [[رفاه]] زندگی کنند و در [[دنیا و آخرت]] سعادتمند شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۳.</ref> | ||
==پیامدهای شکست کودتا== | == پیامدهای شکست کودتا == | ||
با شکست کودتای نوژه، دشمنان خارجی و عوامل داخلی آنان از نابودی نظام اسلامی از راه کودتا ناامید شدند و طرح بعدی خود، یعنی حمله عراق به ایران را در دستور کار قرار دادند.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، | با شکست کودتای نوژه، دشمنان خارجی و عوامل داخلی آنان از نابودی نظام اسلامی از راه کودتا ناامید شدند و طرح بعدی خود، یعنی حمله عراق به ایران را در دستور کار قرار دادند.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۹۰–۹۱.</ref> مراقبت و حمایت مردمی از نظام اسلامی بیشتر شد. مسئولان نظام نیز دریافتند بیش از پیش باید مراقب توطئه‌های دشمنان باشند.<ref>کیهان، روزنامه، ۲۱/۴/۱۳۵۹.</ref> همچنین ارتش از مخالفان نظام [[پاکسازی]] و مسئولیت‌ها به افراد متعهد سپرده شد.<ref>مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۸۸.</ref> از سوی دیگر، حملات تبلیغاتی شکننده علیه [[ارتش جمهوری اسلامی ایران]] از پیامدهای ناخوشایند کودتا بود. [[سازمان مجاهدین خلق]]<ref>مرکز اسناد، تحلیلهای درون‌گروهی.</ref> و [[فداییان خلق]]، در ادامه همکاری پنهانی با کودتاچیان<ref>مرکز اسناد، بیانیه چریک‌های فدایی، ۲۶/۴/۱۳۵۹.</ref> و نیز [[حزب توده]]،<ref>نامه مردم، مجله، ۲۱/۴/۱۳۵۹.</ref> [[شعار]] انحلال ارتش سردادند؛ اما امام‌خمینی این شعار را انحرافی خواند و از ارتش جانبداری کرد و حساب شماری توطئه‌گر را از اکثریت ارتش جدا دانست و تضعیف نظامیان را محکوم کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۵۷.</ref> ایشان پس از این ماجرا در چندین سخنرانی از [[قوای مسلح|نیروهای مسلح]] حمایت کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۳۵۲ و ۴۰۳.</ref> دیگر شخصیت‌های انقلاب نیز از حیثیت و وفاداری ارتش به نظام اسلامی دفاع کردند.<ref>بسطامی و جوهری، نافرجامی نوژه، ۳۹.</ref> امام‌خمینی با شیوه برخورد خویش، ارتش را بیش از پیش با [[نظام جمهوری اسلامی ایران|نظام اسلامی]] پیوند داد و ارتشیان با دلگرمی، از تمامیت ارضی کشور در برابر اشرار و [[حزب بعث عراق]] دفاع کردند.<ref>نراقی، از کاخ شاه تا زندان اوین، ۳۴۹–۳۵۰؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۴۳.</ref> | ||
==پانویس== | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
==منابع== | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* قرآن کریم. | * قرآن کریم. | ||
| خط ۷۱: | خط ۷۷: | ||
* خامنه‌ای، سیدعلی، نرم‌افزار حدیث ولایت. | * خامنه‌ای، سیدعلی، نرم‌افزار حدیث ولایت. | ||
* دزفولی، مهدی، کودتای نوژه و حزب جمهوری اسلامی، روزنامه اعتماد، ۸/۱۰/۱۳۹۲ش. | * دزفولی، مهدی، کودتای نوژه و حزب جمهوری اسلامی، روزنامه اعتماد، ۸/۱۰/۱۳۹۲ش. | ||
* | * سرابندی، محمدرضا، کودتای شب، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش. | ||
* سلیمی بنی، صادق، ارمغان دموکراسی، جهت‌گیری سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در قبال جمهوری اسلامی ایران، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۸۳ش. | * سلیمی بنی، صادق، ارمغان دموکراسی، جهت‌گیری سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در قبال جمهوری اسلامی ایران، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۸۳ش. | ||
* طبری، احسان، کژراهه، خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۶ش. | * طبری، احسان، کژراهه، خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۶ش. | ||
| خط ۸۱: | خط ۸۷: | ||
* محمدی ری‌شهری، محمد، خاطره‌ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش. | * محمدی ری‌شهری، محمد، خاطره‌ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش. | ||
* مرادزاده، علی، تحلیلی بر رخداد کودتای نوژه، مجله امید انقلاب، شماره ۳۹۱، ۱۳۸۷ش. | * مرادزاده، علی، تحلیلی بر رخداد کودتای نوژه، مجله امید انقلاب، شماره ۳۹۱، ۱۳۸۷ش. | ||
* مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بیانیه چریک‌های فدایی ایران، مورخ ۲۶/۴/۵۹، شماره پرونده ۳۶۳۶، شماره سند | * مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بیانیه چریک‌های فدایی ایران، مورخ ۲۶/۴/۵۹، شماره پرونده ۳۶۳۶، شماره سند ۳۶۳۶–۲۰۰۰۱۱۲. | ||
* مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تحلیلهای درون‌گروهی سازمان مجاهدین خلق، شماره پرونده ۲۴۳۵۴، شماره سند ۱۳۹. | * مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تحلیلهای درون‌گروهی سازمان مجاهدین خلق، شماره پرونده ۲۴۳۵۴، شماره سند ۱۳۹. | ||
* مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | * مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | ||
| خط ۹۰: | خط ۹۶: | ||
* هایزر، رابرت، مأموریت مخفی هایزر در تهران، ترجمه محمدحسین عادلی، تهران، رسا، ۱۳۶۶ش. | * هایزر، رابرت، مأموریت مخفی هایزر در تهران، ترجمه محمدحسین عادلی، تهران، رسا، ۱۳۶۶ش. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
[[رده:مقاله‌های | == پیوند به بیرون == | ||
[[رده:مقاله‌های جلد هشتم دانشنامه]] | * مقصود رنجبر، [https://books.khomeini.ir/books/10008/543/ کودتای نوژه]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۸، ص۵۴۳–۵۴۸ | ||
{{حوادث تاریخی}} | |||
[[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | |||
[[رده:مقاله‌های جلد هشتم دانشنامه امام‌خمینی]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای تصویر]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | |||
[[رده:رویدادهای بعد از انقلاب]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ شهریور ۱۴۰۲، ساعت ۲۳:۴۳
 | |
| نام‌های دیگر | عملیات نقاب |
|---|---|
| شرح ماجرا | حمله نظامی هوایی و زمینی به مراکز مهم |
| زمان | بهار ۱۳۵۹ |
| اهداف | براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران |
| عاملان | آمریکا، برخی دولت‌های اروپایی، اسرائیل، برخی دولت‌های عرب (مصر، عربستان و عراق) و شماری از مخالفان داخلی جمهوری اسلامی ایران ازجمله سلطنت‌طلبان |
| پیامدها | شکست کودتا |
کودتای نوژه، توطئه براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران از طریق نظامی، تیر ۱۳۵۹.
کودتا به معنای توطئه و اقدام ناگهانی شماری از نظامیان یک کشور برای براندازی حکومت است. وضعیت بحرانی روزهای آغازین بعد از پیروزی انقلاب و ازهم‌پاشیدگی ارتش، موجب شد دشمنان انقلاب به گمان براندازی نظام، به طراحی کودتا اقدام کنند. برنامه‌ریزی کودتا برای ۱۹ تیر ۱۳۵۹ و در دو مرحلۀ هوایی و زمینی صورت گرفته بود. بمباران بیت امام‌خمینی و کشتن ایشان، همچنین ایجاد حکومتی با ریاست بختیار، جزء اهداف اصلی کودتاگران بود.
در بامداد ۱۸تیر، خلبان مأمور بمباران بیت امام‌خمینی، شبانه مسئولان را از کودتا آگاه کرد و موجب خنثی‌سازی کودتا در عصر همان روز شد. حدود پانصد نفر از عوامل کودتای نوژه دستگیر و محاکمه شدند.
در تحلیل امام‌خمینی، کودتاگران به‌اشتباه حکومت اسلامی را با حکومت‌های بی‌ریشه جهان مقایسه کرده بودند. ایشان برخی علل ناکامی کودتا در جمهوری اسلامی ایران را پیوند دولت و ملت، حضور مردم در صحنه و امداد و عنایات الهی عنوان کرد.
معرفی
«کودتا» واژه‌ای فرانسوی[۱] به معنای توطئه و اقدام ناگهانی شماری از نظامیان یک کشور برای براندازی حکومت یا تغییردادن رژیم است[۲] که بیشتر با تصرف مراکز مهم اطلاع‌رسانی و ارتباطی و بناهای مهم دولتی آغاز می‌شود.[۳] در تیر ۱۳۵۹ قرار بود گروهی از نظامیان با عملیاتی از پایگاه هوایی نوژه همدان، نظام جمهوری اسلامی ایران را با قوای نظامی از میان ببرند که با شکست مواجه شدند. این اقدام به علت فرماندهی آن در پایگاه هوایی شهید محمد نوژه (پایگاه سوم شکاری ارتش)، از خلبانان شهید در مبارزه با ضدانقلاب پاوه، به کودتای نوژه معروف شد.[۴]
زمینه‌های کودتا
ایران با پیروزی انقلاب اسلامی به استقلال سیاسی رسید. منافع نامشروع آمریکا در ایران از میان رفت و از دامنه نفوذ این کشور در منطقه کاسته شد. تلاش آمریکا و غرب برای نفوذ در بدنه نظام و همراه‌کردن رهبران انقلاب با خود به جایی نرسید.[۵] آمریکا طرح‌های خونینی برای کاهش قدرت و سرنگونی نظام اسلامی به اجرا گذاشت[۶] که حمله به ایران با دستاویز آزادکردن گروگان‌های متهم به جاسوسی از آن جمله بود.[۷] در پی شکست آمریکا در صحرای طبس در ۵ اردیبهشت ۱۳۵۹،[۸] جایگاه آمریکا در جهان تحقیر شد و دو برنامه حمله نظامی همه‌جانبه به ایران توسط کشوری سوم و کودتای نظامی در دستور کار قرار گرفت که در نهایت طرح کودتا اولویت یافت.[۹] با پیشینه موفقیت آمریکا در ساقط‌کردن دولت ملی محمد مصدق با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲،[۱۰] وضع بحرانی کشور، توطئه و درگیری گروه‌های معارض و تجزیه‌طلب،[۱۱] ازهم‌پاشیدگی و بی‌نظمی یگان‌های ارتش[۱۲] و نارضایتی وابستگان و مقامات رژیم پهلوی، آمریکا گمان می‌کرد بتواند تغییرات اساسی پدیدآورد و نظام جمهوری اسلامی ایران را با انواع توطئه‌ها ازجمله کودتا براندازد؛[۱۳] چنان‌که سازمان سیا در بحبوحه انقلاب اسلامی نیز در صدد کودتا علیه آن برآمد که موفق نشد.[۱۴] (ببینید: تجاوز نظامی آمریکا به طبس)
طراحی کودتا
طراحان اصلی کودتای نوژه، آمریکا، برخی دولت‌های اروپایی، اسرائیل، برخی دولت‌های عرب (مصر، عربستان و عراق) و شماری از مخالفان داخلی جمهوری اسلامی ایران ازجمله سلطنت‌طلبان بودند.[۱۵] سازمان سیا چند ماه پس از پیروزی انقلاب، محمدباقر بنی‌عامری سرهنگ بازنشسته ژاندارمری را با شاپور بختیار پیوند داد.[۱۶] عوامل کودتا با کمک سازمان سیا از ماه‌ها پیش از کودتا به جذب و آموزش عناصر برانداز پرداختند[۱۷] و با تحریک احساسات ملی و نظامی[۱۸] و وعده منصب و پخش پول، گروهی از نظامیان و خلبانان را فریفتند[۱۹] و به گزارشی سی فروند هواپیما و شصت خلبان و پانصد نظامی را برای این برنامه آماده کردند.[۲۰] فراهم‌سازی بخشی از اسلحه و مهمات کودتاگران نیز بر عهده عراق بود.[۲۱] برای امنیتی جلوه‌دادن فضای کشور، ارتفاعات مرزی ایران در ماه‌های نزدیک به کودتا شاهد افزایش حملات هوایی و زمینی ارتش عراق بود.[۲۲] (ببینید: شاپور بختیار)
کودتاگران با آگاهی از نقش مذهب در ایران، با تزویر و فضاسازی، موافقت برخی روحانیان مخالف جریان کلی انقلاب را جلب کردند تا با نشاندن آنان به جای امام‌خمینی مشروعیت کسب کنند و از مقاومت مردم در برابر کودتا بکاهند.[۲۳] در نظر آنان بهترین گزینه سیدکاظم شریعتمداری بود. مواضع سیاسی وی با امام‌خمینی در تعارض بود و به ادعای امریکایی‌ها، آنان از گذشته با شریعتمداری ارتباط داشتند[۲۴] و بختیار مدعی بود در دوران نخست‌وزیری از حمایت وی برخوردار بوده است.[۲۵] کودتاگران پیش از کودتا با شریعتمداری در قم دیدار کردند و مدعی شدند موافقت ضمنی وی را به دست آورده‌اند. قرار بود وی پس از پیروزی به تهران منتقل شود و با صدور پیامی کودتا را تأیید کند.[۲۶] امام‌خمینی نیز از همراهی حزب خلق مسلمان با کودتای نوژه سخن گفته است.[۲۷] به ادعای کودتاچیان، روحانیان دیگری نیز مستقیم یا غیر مستقیم با شبکه کودتا در ارتباط بوده‌اند.[۲۸] سازمان پارس،[۲۹] سران حزب ایران، کادر رهبری و شاخه سیاسی جبهه اتحاد ملی نیز در این ماجرا دخیل بودند[۳۰] و موافقت حزب دموکرات و کومله کردستان را نیز جلب کرده بودند.[۳۱] به گفته برخی، چریک‌های فدایی خلق و مجاهدین خلق نیز توافق کرده بودند در برابر آزادی فعالیت سیاسی بی‌طرف بمانند.[۳۲] (ببینید: حزب جمهوری خلق مسلمان و سیدکاظم شریعتمداری)
بختیار به عنوان مجری طرح و پشتیبان عملیات،[۳۳] در ستاد پاریس مستقر بود. سازمان نقاب (نجات قیام ایران بزرگ) با شورای سه‌نفره (ابوالقاسم خادم، مشاور بختیار در امور امنیت ملی و عضو حزب ایران، رضا مرزبان از نزدیکان بختیار و از رهبران جبهه اتحاد ملی و از اعضای ستاد بختیار در پاریس و پرویز قادسی از افسران رژیم محمدرضا پهلوی و شهردار سابق آبادان) و با سه شاخه نظامی به ریاست محمدباقر بنی‌عامری، شاخه سیاسی به ریاست پرویز قادسی و شاخه پشتیبانی به ریاست منوچهر قربانی‌فر (رئیس شرکت کشتیرانی استارلاین)، در ماجرا فعال بود و سازماندهی کودتا را ابوالقاسم خادم و سپس جواد مرزبان بر عهده داشتند.[۳۴] پایگاه هوایی نوژه همدان به عنوان کانون اصلی عملیات براندازی برگزیده شد. این پادگان به جنگ‌افزارهای سنگین مجهز بود و سران کودتا با ساختمان و پرسنل آن آشنا بودند که می‌توانست ماه‌ها از عملیات پشتیبانی کند.[۳۵] فرماندهی اشغال پایگاه نوژه به عهده سرهنگ آذرتاش و پس از تصرف آن، رهبری عملیات هوایی در اختیار تیمسار محققی (فرمانده پایگاه در دوره پهلوی) قرار می‌گرفت.[۳۶]
مراحل اجرا
قرار بود کودتای نوژه در تاریخ پنج‌شنبه ۱۹/۴/۱۳۵۹ طی دو مرحله هوایی و زمینی انجام شود. سرنگونی دولت جمهوری اسلامی ایران و برقراری حکومت‌نظامی و ایجاد حکومتی به سبک غرب با ریاست بختیار هدف اصلی بود.[۳۷] برنامه عملیاتی آن، تجمع کودتاچیان در پارک لاله تهران و حرکت به سوی همدان و اشغال پایگاه هوایی نوژه و پرواز خلبانان به سوی تهران بود.[۳۸] بمباران بیت امام‌خمینی و ستاد مشترک و پادگان‌های مهم کمیته انقلاب و سپاه پاسداران و فرودگاه مهرآباد و دفتر نخست‌وزیری،[۳۹] بمباران مدرسه فیضیه،[۴۰] تسخیر صدا و سیما و دستگیری و از میان‌بردن رهبران نظام اسلامی جزو برنامه‌های کودتاگران بود.[۴۱] کشتن امام‌خمینی محور اصلی پیروزی کودتاگران به‌شمار می‌رفت؛ زیرا آنان از نقش امام‌خمینی در میان مردم آگاه و در هراس بودند که ایشان با یک جمله همه برنامه آنان را به‌هم بریزد؛[۴۲] بنابراین برای نابودی ایشان چند هواپیما با مهمات سنگین، چهار بمب خوشه‌ای هر کدام شامل ۶۵۰ بمب تأخیری و دو موشک ماوریک (موشک هوا به زمین هدایت‌شونده مجهز به سیستم هدف‌یاب مادون قرمز) در نظر گرفته بودند.[۴۳]
کودتاگران تلفات انسانی گسترده‌ای پیش‌بینی کرده بودند. برخی عناصر اصلی کودتا از امکان قتل پنج میلیون نفر از طرفداران نظام اسلامی خبر داده بودند.[۴۴] قرار بود هواپیماهای عملیاتی در صورت نیاز از فرودگاه‌های کشورهای حاشیه خلیج فارس یا ناوهای آمریکا در منطقه استفاده کنند.[۴۵] سازمان جاسوسی آمریکا (سیا) به کودتای نقاب، امید بسیاری بسته بود و آن را ضربه نهایی بر پیکر نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران می‌پنداشت و اهمیت و موفقیت آن را بیش از تجاوز نظامی رژیم بعثی عراق ارزیابی کرده بود و اعلامیه پیروزی نیز آماده شده بود.[۴۶]
کشف و مقابله
برخی شخصیت‌های انقلاب از سیطره اطلاعاتی بر کودتا پیش از دستگیری کودتاچیان خبر داده‌اند.[۴۷] حزب توده نیز مدعی کشف کودتا بود؛[۴۸] اما احسان طبری این ادعا را تکذیب کرده است.[۴۹] همه برنامه‌های کودتا تا روز دوشنبه، سه روز پیش از کودتا، بنابر برنامه پیش رفت.[۵۰] به گفته سیدعلی خامنه‌ای، نماینده وقت امام‌خمینی در شورای عالی دفاع، در بامداد چهارشنبه ۱۸/۴/۱۳۵۹، خلبان مأمور بمباران بیت امام‌خمینی، از همکاری با دشمنان انقلاب اسلامی پشیمان شد و به تشویق مادرش، شبانه ایشان را از کودتا آگاه کرد.[۵۱] اندکی بعد نیز یکی از درجه‌داران ارتش، بخش دیگری از برنامه‌های معارضان را فاش کرد.[۵۲] خنثی‌سازی کودتا عصر همان روز به دست تیم‌های عملیاتی آغاز شد. پارک لاله تهران، پایگاه نوژه و جاده‌های منتهی به آن در نظارت نیروهای عملیاتی قرار گرفت. تعدادی از عوامل عملیاتی ماجرا در پارک لاله دستگیر شدند و شماری خود را به نزدیکی پایگاه رساندند و عوامل اصلی فرار کردند[۵۳] و پنج نفر از کودتاچیان در نزدیکی پایگاه در درگیری کشته شدند.[۵۴] همچنین بنی‌عامری و قربانی‌فر و قادسی، از عناصر اصلی کودتا، به کمک ضدانقلاب به خارج از کشور گریختند[۵۵] و بدین‌سان طرح خطرناک کودتا به دست عناصر مؤمن ارتش خنثی شد.[۵۶] طرح ناموفق کودتای نوژه و حوادث پس از آن برای سیا هزینه‌های سنگینی دربرداشت. بنیاد هریتیج در پی شکست‌های متوالی آمریکا از ایران، انقلاب ایران را انقلابی پایدار خواند که در آینده نزدیک، انقلاب و کودتا علیه آن ممکن نیست.[۵۷]
موضع‌گیری امام‌خمینی
امام‌خمینی با اشاره به نقش قدرتمندان شرق و غرب، به‌ویژه آمریکا در کودتا،[۵۸] اقدام کودتاگران را که تصور می‌کردند تنها با بمباران چند مرکز و کودتای مسلحانه، می‌توان بر مردمی که از زن و مرد در صحنه حاضرند، حکومت کرد حماقت نامید و تأکید کرد محال است سی و پنج میلیون جمعیت حاضر و مجهز را که خداوند به میدان آورده است، کارتر یا شاپور بختیار از صحنه بیرون کنند.[۵۹] ایشان در برابر ماجرا قاطعانه موضع گرفت و مدبرانه آن را مدیریت کرد و با وجود امکان بمباران جماران و اصرار اطرافیان بر انتقال ایشان به جایی امن، حاضر به ترک جماران نشد.[۶۰] ایشان جمهوری اسلامی ایران را دارای ویژگی‌هایی شمرد که مانع از موفقیت کودتا در آن است و انقلاب اسلامی هیچ ترسی از این‌گونه اقدامات ندارد. پیوند دولت و ملت، حضور مردم در صحنه و مقابله با دشمنان، امداد و عنایات الهی از آن جمله است.[۶۱] ایشان طراحان کودتا را ناآشنا با ماهیت انقلاب اسلامی معرفی کرد که برای دستیابی به اهداف مادی، دست به این جنایت زده‌اند و آن را کاری بچه‌گانه و شرارتمآبانه خواند[۶۲] که در صورت عدم افشای آن نیز مردم در برابر آن ایستاده و آنان را شکست داده بودند.[۶۳]
در تحلیل امام‌خمینی، کودتاگران به‌اشتباه حکومت اسلامی را با دولت‌های دیگر مقایسه کرده بودند؛ در حالی‌که نظام اسلامی با هیچ‌یک از این حکومت‌های بی‌ریشه جهان قیاس‌شدنی نیست.[۶۴] امام‌خمینی از مصر و عراق، که با دادن پایگاه و اسلحه در اجرای کودتا با آمریکا همکاری کردند، انتقاد کرد و بر ناتوانی آنان در برابر انقلاب اسلامی تأکید ورزید.[۶۵] ایشان همچنین از همراهی برخی ملی‌گرایان و مدعیان طرفداری از منافع خلق با کودتا انتقاد کرد و مردم را در جریان نقش آنان در کودتا قرار داد[۶۶] و برای جلوگیری از وقوع هرگونه خرابکاری و توطئه، بر حفظ وحدت و انسجام نیروهای انقلاب و پرهیز از اختلاف میان قوای مسلح تأکید ورزید.[۶۷] ایشان بعدها با انتقاد از افرادی که در لباس روحانیت با افراد برانداز همراهی نشان دادند، از آنان به عنوان روحانی‌نمایان دین‌فروش و شکستخوردگان دیروز و سیاست‌بازان امروز یاد کرده است.[۶۸]
کیفر و عفو کودتاچیان
پس از خنثی‌سازی کودتا، حدود پانصد نفر از عوامل کودتای نوژه دستگیر شدند که در دادگاه نظامی به جرمشان رسیدگی شد.[۶۹] امام‌خمینی کسانی را که مستقیم در کودتا شرکت داشتند، براساس قرآن کریم،[۷۰] مفسد دانست که بدون استثنا حکم قتل بر آنان جاری می‌شود و هیچکس حق ندارد دربارهٔ آنان عفو یا مسامحه‌ای روا دارد.[۷۱] به اعتراف دستگیرشدگان، رهبران کودتا برای به هدف رسیدن، از کشتن میلیون‌ها نفر از مخالفان رویگردان نبودند.[۷۲] شماری از کودتاچیان در دادگاه‌های انقلاب ارتش به اعدام محکوم شدند؛[۷۳] اما بیشتر دستگیرشدگان فریب‌خوردگانی بودند که امام‌خمینی با شرط احراز اغفال آنان، اطمینان از خیانت‌نکردن در فضای جنگ با عراق و معارضه‌نکردن با انقلاب، با عفو آنان موافقت کرد.[۷۴] ایشان پس از چندی، جز شماری انگشت‌شمار، بقیه دستگیرشدگان را بخشید و به آنان اجازه داد به خدمت برگردند، حتی برخی از آنان، به عنوان خلبان شکاری بمب‌افکن، برای دفاع از کشور به جبهه رفتند. این افراد سرشار از اعتماد و امیدوار به آینده کمترین کوتاهی در جنگ روا نداشتند.[۷۵] شماری از همین خلبانان فریب‌خورده در مقابله با تهاجم رژیم عراق به شهادت رسیدند.[۷۶]
پس از محاکمه عوامل دخیل در کودتا در تاریخ ۲۶ و ۲۷ تیر ۱۳۵۹، امام‌خمینی در فرمانی به سرهنگ جواد فکوری، وزیر دفاع وقت، دستور داد به وضع بازماندگان معدومان رسیدگی شود.[۷۷] هیئتی مأمور رسیدگی شد و پس از بررسی، پیشنهادهایی جهت رفاه حال بازماندگان ارایه داد؛ ازجمله پرداخت کمک‌هزینه زندگی و پرداخت وام به خانوادههای آنان.[۷۸] امام‌خمینی با پذیرش پیشنهادها ابراز امیدواری کرد بازماندگان بتوانند در دامان اسلام و ملت اسلامی در رفاه زندگی کنند و در دنیا و آخرت سعادتمند شوند.[۷۹]
پیامدهای شکست کودتا
با شکست کودتای نوژه، دشمنان خارجی و عوامل داخلی آنان از نابودی نظام اسلامی از راه کودتا ناامید شدند و طرح بعدی خود، یعنی حمله عراق به ایران را در دستور کار قرار دادند.[۸۰] مراقبت و حمایت مردمی از نظام اسلامی بیشتر شد. مسئولان نظام نیز دریافتند بیش از پیش باید مراقب توطئه‌های دشمنان باشند.[۸۱] همچنین ارتش از مخالفان نظام پاکسازی و مسئولیت‌ها به افراد متعهد سپرده شد.[۸۲] از سوی دیگر، حملات تبلیغاتی شکننده علیه ارتش جمهوری اسلامی ایران از پیامدهای ناخوشایند کودتا بود. سازمان مجاهدین خلق[۸۳] و فداییان خلق، در ادامه همکاری پنهانی با کودتاچیان[۸۴] و نیز حزب توده،[۸۵] شعار انحلال ارتش سردادند؛ اما امام‌خمینی این شعار را انحرافی خواند و از ارتش جانبداری کرد و حساب شماری توطئه‌گر را از اکثریت ارتش جدا دانست و تضعیف نظامیان را محکوم کرد.[۸۶] ایشان پس از این ماجرا در چندین سخنرانی از نیروهای مسلح حمایت کرد.[۸۷] دیگر شخصیت‌های انقلاب نیز از حیثیت و وفاداری ارتش به نظام اسلامی دفاع کردند.[۸۸] امام‌خمینی با شیوه برخورد خویش، ارتش را بیش از پیش با نظام اسلامی پیوند داد و ارتشیان با دلگرمی، از تمامیت ارضی کشور در برابر اشرار و حزب بعث عراق دفاع کردند.[۸۹]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ۹۹۱.
- ↑ آشوری، دانشنامه سیاسی، ۱۴۰–۱۴۱.
- ↑ آشوری، دانشنامه سیاسی، ۱۴۱.
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۰۵.
- ↑ مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۲/۲۶۳–۲۶۴؛ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۱۲۳.
- ↑ سلیمی، ارمغان دموکراسی، ۲۶۶؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۸۴.
- ↑ کیه‌زا، هدف تهران، ۱۳۶.
- ↑ جردن، بحران، ۳۴۵–۳۴۸.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۹۰–۹۱؛ دزفولی، کودتای نوژه و حزب جمهوری اسلامی، ۱۱.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۳۳۸.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۴۴–۱۴۶.
- ↑ مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۲/۲۶۸.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۱۲۴.
- ↑ هایزر، مأموریت مخفی هایزر در تهران، ۴۵۳–۴۵۴.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۵۷–۱۵۸ و ۲۰۵.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۴۹.
- ↑ تهامی، سیاست آمریکا در قبال ایران طی دوره جنگ تحمیلی، ۱۶۸.
- ↑ بایرامی، کشف توطئه کودتا در پایگاه هوایی شهید نوژه، ۱۵۸.
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۴۴.
- ↑ موسوی، کودتا و ضد کودتا، ۱۸۹؛ مرادزاده، تحلیلی بر رخداد کودتای نوژه، ۳۳.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۴.
- ↑ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۲/۱۲۹–۱۳۰.
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۴۳۵؛ بسطامی و جوهری، نافرجامی نوژه، ۳۶.
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۴۳۴–۴۳۵ و ۴۳۷.
- ↑ مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۳/۳۲۳.
- ↑ بسطامی و جوهری، نافرجامی نوژه، ۳۶–۳۷؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۱، ۲۱۹، ۳۶۹ و ۳۷۵–۳۷۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۸۰.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۱.
- ↑ سرابندی، کودتای شب، ۸۵.
- ↑ سرابندی، کودتای شب، ۱۹–۲۰.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۵۳.
- ↑ غضنفری، آمریکا و براندازی جمهوری اسلامی ایران، ۱۸۸–۱۸۹.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۰۰.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۹۵–۳۰۰.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۰۸؛ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۲۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۳۳.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۱۰؛ کیهان، روزنامه، ۲۳/۴/۱۳۵۹.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۷۳ و ۳۰۸.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۱۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۳۴.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۱۵–۲۱۹.
- ↑ دزفولی، کودتای نوژه و حزب جمهوری اسلامی، ۱۱.
- ↑ پورجباری، مروری بر کتاب کودتای نوژه (کودتای شبکه نقاب)، ۲۰۱.
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۴۲.
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۴۲.
- ↑ دزفولی، کودتای نوژه و حزب جمهوری اسلامی، ۱۱.
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۲۲/۴/۱۳۵۹، ۲.
- ↑ بایرامی، کشف توطئه کودتا در پایگاه هوایی شهید نوژه، ۱۶۳.
- ↑ طبری، کژراهه، ۳۰۹.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۴۷.
- ↑ (خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۳۰/۱/۱۳۷۴، ۱۴؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۶۴–۲۶۶)
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۴۳–۱۴۵.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۲۵.
- ↑ کیهان، روزنامه، ۲۳/۴/۱۳۵۹، ۱۶.
- ↑ پورجباری، مروری بر کتاب کودتای نوژه (کودتای شبکه نقاب)، ۲۰۳.
- ↑ (خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۳۰/۱/۱۳۷۴، ۱۴)
- ↑ کیهان هوایی، مجله، ۱۲/۱۲/۱۳۶۶، ۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۳۷۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۱۸ و ۲۹.
- ↑ موسوی، کودتا و ضد کودتا، ۱۹۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۹، ۲۳ و ۲۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۲۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۷۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۷۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۱۰، ۲۰ و ۴۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۸۰.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۸۷.
- ↑ مائده، ۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۴۴–۴۵.
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۱۴۲.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۵۱.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۴۳–۳۴۴.
- ↑ نراقی، از کاخ شاه تا زندان اوین، ۳۴۹.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۴۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۳.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۹۰–۹۱.
- ↑ کیهان، روزنامه، ۲۱/۴/۱۳۵۹.
- ↑ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۸۸.
- ↑ مرکز اسناد، تحلیلهای درون‌گروهی.
- ↑ مرکز اسناد، بیانیه چریک‌های فدایی، ۲۶/۴/۱۳۵۹.
- ↑ نامه مردم، مجله، ۲۱/۴/۱۳۵۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۵۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۳۵۲ و ۴۰۳.
- ↑ بسطامی و جوهری، نافرجامی نوژه، ۳۹.
- ↑ نراقی، از کاخ شاه تا زندان اوین، ۳۴۹–۳۵۰؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۴۳.
منابع
- قرآن کریم.
- آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، تهران، مروارید، چاپ چهاردهم، ۱۳۸۶ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۲۲/۴/۱۳۵۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- بایرامی، سمانه، کشف توطئه کودتا در پایگاه هوایی شهید نوژه، مجله مطالعات تاریخی، شماره ۳۵، ۱۳۹۰ش.
- برّی دیزجی، علی و دیگران، روزها و رویدادها، تهران، رامین، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- بسطامی، رضا و راحله جوهری، نافرجامی نوژه، مجله زمانه، شماره ۳۴، ۱۳۸۴ش.
- پورجباری، پژمان، مروری بر کتاب کودتای نوژه (کودتای شبکه نقاب)، مجله مطالعات تاریخی، شماره ۲۳، ۱۳۸۷ش.
- تهامی، سیدمجتبی و گل‌محمد بهمنی و فتح‌الله رسولی، سیاست آمریکا در قبال ایران طی دوره جنگ تحمیلی، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- جردن، هامیلتون، بحران، ترجمه محمد طاهری‌مقدم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، نرم‌افزار حدیث ولایت.
- دزفولی، مهدی، کودتای نوژه و حزب جمهوری اسلامی، روزنامه اعتماد، ۸/۱۰/۱۳۹۲ش.
- سرابندی، محمدرضا، کودتای شب، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- سلیمی بنی، صادق، ارمغان دموکراسی، جهت‌گیری سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در قبال جمهوری اسلامی ایران، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- طبری، احسان، کژراهه، خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۰ش.
- غضنفری، کامران، آمریکا و براندازی جمهوری اسلامی ایران، تهران، کیا، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- کیهان هوایی، مجله، ۱۲/۱۲/۱۳۶۶ش.
- کیهان، روزنامه، ۲۳/۴/۱۳۵۹ و ۲۱/۴/۱۳۵۹ش.
- کیه‌زا، جولیتو، هدف تهران، تهاجم کارتر و وقایع پشت پرده، ترجمه هادی سهرابی، تهران، نشر نو، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، خاطره‌ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
- مرادزاده، علی، تحلیلی بر رخداد کودتای نوژه، مجله امید انقلاب، شماره ۳۹۱، ۱۳۸۷ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بیانیه چریک‌های فدایی ایران، مورخ ۲۶/۴/۵۹، شماره پرونده ۳۶۳۶، شماره سند ۳۶۳۶–۲۰۰۰۱۱۲.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تحلیلهای درون‌گروهی سازمان مجاهدین خلق، شماره پرونده ۲۴۳۵۴، شماره سند ۱۳۹.
- مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، کودتای نوژه، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۴ش.
- موسوی، سیدعلی، کودتا و ضد کودتا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- نامه مردم، مجله، (ارگان رسمی حزب توده)، ۲۱/۴/۱۳۵۹ش.
- نراقی، احسان، از کاخ شاه تا زندان اوین، ترجمه سعید آذری، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- هایزر، رابرت، مأموریت مخفی هایزر در تهران، ترجمه محمدحسین عادلی، تهران، رسا، ۱۳۶۶ش.
پیوند به بیرون
- مقصود رنجبر، کودتای نوژه، دانشنامه امام‌خمینی، ج۸، ص۵۴۳–۵۴۸