تعقیبات نماز
تعقیبات نماز، به معنای مجموعهای از دعاها، ذکرها و برخی آیات الهی که خواندن آنها بعد از نمازهای واجب، مستحب بوده و سبب جبران نقصها در نماز و عبادات میباشند.
اهمیت و جایگاه تعقیبات نماز
تعقیبات در اصطلاح دینی به مجموعهای از دعاها، اذکار و برخی آیات الهی که خواندن آنها پس از نمازهای یومیه مستحب است، گفته میشود.[۱] برخی از مفسران و اندیشمندان اسلامی ذیل برخی آیات الهی و روایات به بحث تعقیبات نماز، فضیلت آن، معرفی اذکار و دعاهای مأثوره در این زمینه پرداختهاند.[۲]
امامخمینی، نیز در آثار خویش به بحث تعقیبات نماز، فضلیت، آداب، جایگاه و حقیقت آن در آثار خویش پرداخته است.[۳]
حقیقت تعقیبات نماز
اهل معرفت حقیقت تعقیبات نماز را ادامه دادن و امتداد بخشیدن به ارتباطی میدانند که بین بنده و پروردگارش در نماز برقرار شده است. تأمین چنین هدفی در قالبهای مختلف و به شکلهای گوناگون مانند: ذکر، دعا و نیایش، توبه و استغفار قابل تصور است. همچنین تعقیبات نماز سبب حفظ و بسط لطف بندگی و استمرار بخشیدن به تعاشق و تعامل محبتآمیز بین بنده و مولای حقیقی خود است. اهتمام به تعقیبات نماز به نورانیت و صفای حاصل از نماز شدت میبخشد و قلب را الهی میکند. ازاینرو در متون دینی بر مسئله تعقیبات پس از نماز توصیه و تأکید فراوانی شده است.[۴]
امامخمینی، نیز حقیقت تعقیبات را جبران نقصها در نماز و عبادات میداند که سالک پس از انجام نماز به آن میپردازد و در نقص عبادتهای خود و غفلت از حال حضور و محرومیت از محضر حقتعالی، قدری تفکر میکند و حرمان خود را از حظوظ حضور و محضر مقدس حقتعالی در نظر میآورد و سعی میکند در تعقیبات نماز که خود فتح باب رحمت الهی است، به اندازه توان جبران نواقص کند، شاید که منجر به حُسن و سعادت شود.[۵]
اقسام تعقیبات نماز
اندیشمندان و علمای اخلاق با توجه به روایات معصومین در این زمینه به اقسام تعقیبات نماز پرداختهاند و در یک دستهبندی کلی تعقیبات را به سه دسته تقسیم کردهاند
- تعقیبات ذکری: این دسته از تعقیبات، هویت ذکری شدید و پُررنگی دارند. نمونه برجسته این گونه تعقیبات «تسبیحات فاطمه زهرا(س)» میباشد.
- تعقیبات دعائی: این دسته از تعقیبات دارای چهره و مفاد دعایی بوده و در قالب دعا، نیاش و مناجات وارد شدهاند.
- تعقیبات شکری: این دسته از تعقیبات هویت شکرگزاری دارند و نوعاً در قالب سجده شکر بروز و ظهور میکنند و در متون دینی توصیه و تأکید فراوانی بر آنها شده است.[۶]
امامخمینی، نیز برای تعقیبات نماز اقسامی قائل است از جمله آن تعقیبات ذکری؛ امامخمینی، یکی از نمونههای تعقیبات ذکری را تسبیحات حضرت زهرا میداند که افضل تعقیبات میباشد و آن سی و چهار مرتبه «تکبیر»، سی و سه مرتبه «تحمید» و سی و سه مرتبه «تسبیح» میباشد که در آن تنزیه از قیام به عبودیت و معرفت حقتعالی و اثبات حامدیت حق موج میزند.[۷]
همچنین از جمله تعقیبات ذکری تکبیرات ثلاثه اختتامیه است. امامخمینی سرّ تکبیرات سهگانه در پایان نماز را تکبیر از توحیدات سهگانه که مقوم روح نماز است میداند.[۸]
امامخمینی تعقیبات دعائی را که همان دعا و نیایش میباشند، از جمله تعقیباتی میداند که اثر ویژه به حال سالک نماز گذار دارد. ایشان دعاها و زیارت یومیه اهلبیت را سفارش میکند که اثر خاصی بعد از نماز صحیح دارند .همچنین دعای «لا اله الا لله وحده وحده وانجز عبده» از تعقیبات مهم دعائی به حساب میآیند.[۹] امامخمینی، در بیان تعقیبات شکری معتقد است بعد از نماز مستحب است سالک سجده شکر نماید و بگوید: شکراً لله و آن را چند مرتبه تکرار کند.[۱۰]
تعقیبات در فقه
تعقیبات نماز در اصطلاح فقهی آن است که نمازگزار پس از پایان نماز، مشغول دعا، ذکر، خواندن قرآن و مانند اینها شود.[۱۱] تعقیب بعد از فراغ از نماز، و لو این که نماز مستحبی باشد، مستحب است و این استحباب، در نماز واجب - خصوصاً نماز صبح - مؤکّدتر است.[۱۲] در تعقیب نماز شرط است که متّصل به فراغ از نماز باشد، به گونهای که چیز دیگری را همراه تعقیب انجام ندهد که حالت تعقیب را نزد اهل شرع از میان ببرد و بهتر است در همان جای نماز و رو به قبله و با طهارت بنشیند.[۱۳] در تعقیب، گفتن چیز خاصی لازم نیست و افضل آن است که آنچه از ائمه(ع) وارد شده است و در کتابهای ادعیه و روایات آمده، از جمله تسبیحات حضرت زهرا(س)- خوانده شود.[۱۴]
پانویس
- ↑ کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۴۱؛ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳۲۹؛ آئین بندگی، ص۴۶۲.
- ↑ حلی، المعتبر، ج۲، ص۲۴۸؛ نجاشی، الرجال، ص۸۷-۸۶؛ ابن ترکه چهارده رساله فارسی مقدمه، ص۸۸؛ فیض کاشانی، محجة البیضاء، ج۲، ص۳۶۴؛ نراقی، جامع السعادات، ج۳، ص۹۳؛ معراج السعادة، ص۶۹۷؛ ملکی تبریزی، رساله لقاءالله، ص۲۷۰؛ حسنزاده، هزار و یک نکته، ص۳۰۹.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۳۷۷-۳۸۰؛ سرّالصلاة، ص۱۱۶؛ تحریرالوسیله، ص۱۴۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۶، ص۲۳۰؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۱۰۴؛ یزدانپناه، آئین بندگی، ص۴۶۲-۴۸۶.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۳۷۸.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۳۶۰؛ کفعمی، المصباح، ص۲۱-۲۲؛ شیخ طوسی الأمالی، ص۲۸۹؛ کلینی، الکافی، ج۶؛ ص۲۳۰-۲۳۱؛ ۲۳۵-۲۳۶؛ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص۱۶۳؛ یزدانپناه، آئین بندگی، ص۴۶۴-۴۸۶.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۳۷۷-۳۷۸.
- ↑ سرّالصلاة، ص۱۱۶؛ آداب الصلاة، ص۳۷۷.
- ↑ امامخمینی، تحریر الوسیله، ص۱۴۶؛ آداب الصلاة، ص۳۷۹.
- ↑ امامخمینی، توضیح المسائل، ج۱، ص۶۰۶.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۱۱۷؛ علامه حلی، ج۳، ص۲۶۴؛ امامخمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۹۲، توضیح المسائل، ص۱۷۷).
- ↑ امامخمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۹۲، توضیح المسائل، ص۱۷۷).
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۱۱۷؛ علامه حلی، ج۳، ص۲۶۴؛ امامخمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۹۲، توضیح المسائل، ص۱۷۷.
- ↑ امامخمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۹۲، توضیح المسائل، ص۱۷۷.
منابع
- ابنترکه اصفهانی، صائنالدین، چهارده رساله فارسی، تهرانی، نشر شریف رضایی ۱۳۵۱ش.
- امامخمینی، سیدروح الله، تحریرالوسیله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۹۲ش.
- امامخمینی، سیدروح الله، رساله توضیح المسائل، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۹۱ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۹ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۹۲ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۸ش.
- حسن زاده آملی، حسن، هزار و یک نکته، تهران، نشر رجاء، ۱۹۹۸م.
- حلی، حسن، المعتبر فی شرح المختصر، مؤسسه سید الشهداء، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، المکتبة المرتضویه الاحیاء الآثار، تهران، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمدبنحسن، الأمالی، قم، دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- صدوق، محمدبنعلی، علل الشرایع، قم، کتاب فروشی داوری، بیتا.
- صدوق، محمدبنعلی، من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق.
- صدوق، محمدعلی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، تهران، نشر ارمغان طوبی، ۱۳۸۲ش.
- طوسی، حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۴ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، ۱۴۱۴ق.
- فیض کاشانی، محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۵ش.
- کفعمی، ابراهیمبنعلی، المصباح، قم، دار الرضی، ۱۴۰۵ق.
- کلینی، محمدبنیعقوب، اصول کافی، تصحیح علیاکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- ملکی تبریزی، جواد، رساله لقاء الله، قم، نشر آل علی، ۱۳۸۵ش.
- نجاشی، احمدبنعلی، الرجال النجاشی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، بیتا.
- یزدانپناه، یدالله، آئین بندگی و دلدادگی، قم، نشر فردا، ۱۳۹۸ش.
نویسنده: باقر صاحبی